محمد رسول‌اف: فیلم‌ساز ایرانی

محمّد رسول‌اُف در ۲۵ آبان ۱۳۵۱ در شیراز به دنیا آمد. او فرزند یک زوج معلم است که کار معلمی را با آموزش خواندن و نوشتن به زندانی‌ها در زندان شیراز آغاز کردند. رسول‌اف برای نخستین بار در هشت‌سالگی به عنوان بازیگر روی صحنهٔ تئاتر رفت. او فعالیت هنری خود را در این زمینه دنبال کرد. علاقه به فیلم‌های مستند باعث ورودش به سینما شد.
رسول‌اف فیلم‌سازی را با آثار کوتاه و تجربی آغاز کرد و سپس به دعوت رسول صدر عاملی، با حضور در فیلم دختری با کفش‌های کتانی (۱۳۷۷) به عنوان دستیار کارگردان، وارد سینمای حرفه‌ای شد. او سال ۱۳۸۰ در ۲۹ سالگی، اولین فیلم بلند خود به نام گاگومان را که مستندی داستانی بود، به تهیه‌کنندگی هوشنگ نوراللهی ساخت. گاگومان، سیمرغ بلورین بهترین فیلم اول از بیست‌ویکمین جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم فجر و تندیس بهترین فیلم مستند از ششمین جشن خانهٔ سینما را برای محمد رسول‌اف به ارمغان آورد. به این ترتیب جایگاه او به عنوان فیلم‌سازی بااستعداد و خوش‌فکر در سینمای ایران تثبیت شد.
نخستین ساختهٔ محمد رسول‌اف نشان از دغدغه‌های اجتماعی و نگاه ویژهٔ او به روابط انسانی و مشکلات موجود در جامعه داشت. این رویکرد در آثار پسین او ادامه یافت و به تدریج شکلی انتقادی به خود گرفت. رسول‌اف در فیلم‌هایش با نگاهی جستجوگر و لحنی جسورانه، به نقد ساختار قدرت و فرهنگ «شبان-رمگی» حاکم بر جامعه پرداخت. این نگرش، دستگاه ممیزی حکومت ایران را در مقابل او قرار داد.
محمد رسول‌اف تا کنون ده‌ها جایزه از جشنواره‌های بین‌المللی از جمله جشنواره فیلم برلین (جایزه بهترین فیلم از هفتادمین دوره این جشنواره برای شیطان وجود ندارد در سال ۲۰۲۰) و جشنوارهٔ فیلم کن (جایزهٔ بهترین فیلم از بخش نوعی نگاه برای فیلم لِرد در سال ۲۰۱۷، جایزهٔ فدراسیون بین‌المللی منتقدان فیلم برای فیلم دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند در سال ۲۰۱۳ و جایزهٔ بهترین کارگردانی از بخش نوعی نگاه و جایزهٔ منتقدین فرانسیس شاله برای فیلم به امید دیدار در سال ۲۰۱۱) را به دست آورده‌است. با وجود موفقیت‌ها و ستایش‌های جهانی، هیچ‌یک از فیلم‌های او مجوز نمایش عمومی در ایران را ندارد.

محمد رسول‌اف همواره در طول فعالیت حرفه‌ای خود از سوی نهادهای امنیتی حکومت ایران تحت فشار قرار گرفته و بارها به دلایل مختلف به دادگاه فراخوانده شده‌ است.

• در پی رویدادهای رخ داده پس از انتخابات سال ۱۳۸۸، محمد رسول‌اُف و جعفر پناهی در حال ساخت فیلمی بودند که به همراه کلیهٔ عوامل حاضر در محل فیلم‌برداری بازداشت شدند. رسول‌اف پس از محاکمه در آذر ۱۳۸۹ به شش سال حبس محکوم شد (پنج سال حبس به اتهام اجتماع و تبانی به منظور اقدام علیه امنیت ملی و یک سال حبس به اتهام فعالیت تبلیغی علیه نظام). در دادگاه تجدید نظر، از اتهامِ اقدام علیه امنیت ملی تبرئه شد و حکمِ زندان او به یک‌سال کاهش پیدا کرد.
• در سال ۱۳۹۰ ممنوعیت خروج محمد رسول‌اف از ایران، به دلیل نمایش فیلم به امید دیدار در شصت‌ و چهارمین جشنوارهٔ فیلم کن لغو شد، اما او موفق به حضور در این رویداد نشد.
• پس از نمایش فیلم دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند در شصت‌ و ششمین جشنوارهٔ فیلم کن، بار دیگر در شهریور ۱۳۹۲، گذرنامه و وسایل شخصی رسول‌اف در فرودگاه تهران ضبط، و پس از یک سال به وی بازگردانده شد.
• پس از دو سال تلاش محمد رسول‌اف موفق به دریافت پروانه ساخت از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شد و فیلم «لِرد» را در زمستان ۱۳۹۴ مقابل دوربین برد. سی‌وپنجمین جشنوارهٔ فیلم فجر حاضر به نمایش این فیلم نشد ولی به بخش رقابتی «نوعی نگاه» در هفتادمین جشنوارهٔ فیلم کن راه یافت و موفق به کسب جایزهٔ بهترین فیلم شد. پس از آن با ورود رسول‌اف به ایران در ۲۵ شهریور ۱۳۹۶، دوباره گذرنامه و لوازم شخصی او توسط سازمان اطلاعات سپاه، در فرودگاه تهران ضبط و خود به دادگاه انقلاب احضار شد. نزدیک به دو سال بعد در ۲۶ تیر ۱۳۹۸، رای محکومیت یک سال زندان از دادگاه بدوی همراه با دو سال ممنوعیت خروج از کشور و محرومیت از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی به اتهام فعالیت تبلیغی علیه نظام، به او ابلاغ شد.
• در پی تأیید حکم در دادگاه تجدید نظر، اسفند ۱۳۹۸ و به فاصله کوتاهی از کسب خرس طلایی بهترین فیلم جشنواره برلین، محمد رسول‌اف برای اجرای حکم زندان فراخوانده شد. این اقدام، واکنش گسترده جامعه جهانی رو همراه داشت. برلیناله، جشنواره کن، ایدفا، فستیوال روتردام، آکادمی فیلم اروپا، آکادمی فیلم آلمان و بسیاری دیگر از مجامع هنری، با انتقاد از عملکرد حکومت ایران، از محمد رسول‌اف حمایت کردند و نسبت به وضعیت او ابراز نگرانی کردند.
  با پیگیری وکلا و به دنبال دنیاگیری کووید-۱۹ در ایران، حکم زندان او در آن مقطع اجرا نشد.

۱۷ تیر ۱۴۰۱ محمد رسول‌اف و مصطفی آل‌احمد بازداشت شدند.
علت بازداشت این دو کارگردان انتشار بیانیه سینماگران با عنوان «تفنگت را زمین بگذار»، در جریان اعتراض‌های مردمی پس از فروریختن ساختمان متروپل آبادان عنوان شد. رسول‌اف پس از چند هفته بازجویی و حبس در سلول انفرادی، برای اجرای حکم‌های پیشین به بند عمومی زندان اوین منتقل شد و پس از تحمل حدود هفت ماه زندان، ۲۳ بهمن ۱۴۰۱ آزادی او ابلاغ شد.

واکنش‌ها

• سازمان حقوق بشر ایران بازداشت محمد رسول‌اف و مصطفی آل‌احمد، را «نقض فاحش آزادی بیان» و «آزادی‌های اساسی شهروندان» اعلام کرد و خواستار آزادی فوری و بدون قید و شرط آن‌ها شد.
• ده‌ها نفر از اهالی سینما و هنرمندان ایرانی در بیانیه‌ای خواستار آزادی «فوری» و «بی‌قید و شرط» محمد رسول‌اف و مصطفی آل احمد شده‌اند؛ اصغر فرهادی و فاطمه معتمدآریا هم از امضاکنندگان این بیانیه بوده‌اند.

• جایزه بهترین فیلم به انتخاب تماشاگران چهل و چهارمین دوره جشنواره سائو پائولو (موسترا) برزیل برای شیطان وجود ندارد در سال ۲۰۲۰
• جایزه منتقدان شصت و پنجمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم وایادولید اسپانیا برای شیطان وجود ندارد در سال ۲۰۲۰
• دیپلم افتخار هیات داوران شصت و پنجمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم وایادولید (سمینسی) اسپانیا برای کارگردانی شیطان وجود ندارد در سال ۲۰۲۰
• جایزه بزرگ جشنواره مونتکلیر آمریکا برای فیلم شیطان وجود ندارد در سال ۲۰۲۰ متن صفحه.
• جایزه بزرگ بیست و نهمین جشنواره بین‌المللی فیلم هارتلند آمریکا برای فیلم شیطان وجود ندارد در سال ۲۰۲۰
• جایزهٔ خرس طلایی بهترین فیلم برای شیطان وجود ندارد از هفتادمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم برلین در سال ۲۰۲۰
• جایزه هیئت داوران منتقدان کلیسایی برای فیلم شیطان وجود ندارد از هفتادمین جشنواره برلین در سال ۲۰۲۰
• جایزه ویژه سینماداران آلمان برای فیلم شیطان وجود ندارد از هفتادمین جشنواره برلین در سال ۲۰۲۰
• جایزهٔ سنبل افتخاری برای مجموعه فعالیت حرفه‌ای از شصت‌ و سومین دورهٔ جشنوارهٔ فیلم وایادولید (سمینسی) در سال ۲۰۱۸
• جایزهٔ بهترین فیلمنامه برای لِرد از پنجاه‌وسومین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم شیکاگو در سال ۲۰۱۷
• تقدیر ویژه برای لِرد در بخش جایزهٔ «بنیاد خانوادهٔ ویلف» از سی‌ و چهارمین دورهٔ جشنوارهٔ فیلم اورشلیم در سال ۲۰۱۷
• جایزهٔ بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر مرد برای لِرد از پنجاه‌ و چهارمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم آنتالیا در سال ۲۰۱۷
• جایزهٔ فدراسیون منتقدین بین‌المللی (فیپرشی) برای لِرد از چهاردهمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم زردآلوی طلایی ایروان در سال ۲۰۱۷
• جایزهٔ بهترین فیلم برای لِرد از بخش نوعی نگاه هفتادمین دورهٔ جشنوارهٔ فیلم کن در سال ۲۰۱۷
• تقدیر ویژه از دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند در بیست‌ و هشتمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم فرایبورگ در سال ۲۰۱۴
• جایزهٔ دستاورد فعالیت هنری از پنجمین دورهٔ جشنواره بین‌المللی فیلم حقوق بشر نورنبرگ در سال ۲۰۱۳
• جایزهٔ بهترین فیلم سیاسی برای دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند از بیست‌ویکمین دورهٔ جشنوارهٔ فیلم هامبورگ در سال ۲۰۱۳
• نشان نقرهٔ فعالیت هنری از چهلمین دورهٔ جشنوارهٔ فیلم تلوراید به همراه برادران کوئن، رابرت ردفورد و تی بون برنت در سال ۲۰۱۳
• جایزهٔ فدراسیون منتقدین بین‌المللی (فیپرشی) برای دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند از شصت‌ و ششمین دورهٔ جشنوارهٔ کن در سال ۲۰۱۳
• تقدیر ویژه از به امید دیدار در سی‌وسومین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم دوربان در سال ۲۰۱۲
• جایزهٔ بهترین کارگردانی برای به امید دیدار از چهارمین دورهٔ جشنوارهٔ فیلم میلواکی در سال ۲۰۱۲
• جایزهٔ منتخب تماشاگران (دایرفت) برای به امید دیدار از چهل‌ویکمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم روتردام در سال ۲۰۱۲
• جایزهٔ تک شاخ طلایی برای مجموعه فعالیت حرفه‌ای از سی‌ویکمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم امی ینز در سال ۲۰۱۱
• جایزهٔ ویژهٔ جوانان هیئت داوران برای به امید دیدار از چهل‌ و هشتمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم پرتقال طلایی آنتالیا در سال ۲۰۱۱
• جایزهٔ ویژهٔ انجمن منتقدین سینمایی برای به امید دیدار از چهل‌ و هشتمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم پرتقال طلایی آنتالیا در سال ۲۰۱۱
• جایزهٔ بهترین کارگردانی برای به امید دیدار از بخش نوعی نگاه شصت‌ و چهارمین دورهٔ جشنوارهٔ کن در سال ۲۰۱۱
• جایزهٔ منتقدین فرانسیس شاله برای به امید دیدار از شصت‌ و چهارمین دورهٔ جشنوارهٔ کن در سال ۲۰۱۱
• جایزهٔ کریستف کیشلوفسکی به عنوان بهترین فیلم برای کشتزارهای سپید از سی‌وسومین دوره جشنواره فیلم دنور در سال ۲۰۱۰
• جایزهٔ بهترین فیلم برای کشتزارهای سپید از سی‌ویکمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم دوربان در سال ۲۰۱۰
• جایزهٔ ویژه هیئت داوران و بهترین بازیگر مرد برای کشتزارهای سپید از ششمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم دوبی در سال ۲۰۰۹
• جایزهٔ بهترین فیلم برای جزیرهٔ آهنی از یازدهمین دورهٔ جشنوارهٔ فیلم آوانسا در سال ۲۰۰۷
• جایزهٔ بهترین فیلمنامه برای جزیره آهنی از یازدهمین دوره جشنواره فیلم آوانسا در سال ۲۰۰۷
• جایزهٔ گنجینهٔ پنهان برای جزیرهٔ آهنی از سیزدهمین دورهٔ مراسم اهدای جوایز انجمن فیلم‌های مستقل کلوترودیس در سال ۲۰۰۷
• جایزهٔ بهترین فیلم برای جزیرهٔ آهنی از جشنواره مونترال، سینمای نو در سال ۲۰۰۵
• جایزهٔ بهترین فیلمنامه برای جزیرهٔ آهنی از جشنواره مونترال، سینمای نو در سال ۲۰۰۵
• جایزهٔ منتقدین برای جزیرهٔ آهنی از سیزدهمین دوره جشنوارهٔ فیلم هامبورگ در سال ۲۰۰۵
• جایزهٔ طاووس طلایی بهترین فیلم برای جزیرهٔ آهنی از سی‌وششمین دوره جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم هند در سال ۲۰۰۵
• جایزهٔ ویژهٔ هیئت داوران برای «جزیرهٔ آهنی» از چهل‌ و سومین دورهٔ جشنواره بین‌المللی فیلم خیخون در سال ۲۰۰۵
• جایزهٔ سیمرغ بلورین بهترین فیلم اول برای «گاگومان» از بیست‌ویکمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم فجر در سال ۲۰۰۳
• تندیس شایستگی بهترین فیلم مستند برای گاگومان از ششمین جشن سینمای ایران (خانهٔ سینما) در سال ۲۰۰۲

• مؤاخذه و ضبط گذرنامه کارگردان ایرانی در فرودگاه تهران - ۲۶ شهریور ۱۳۹۶ http://fa.euronews.com/2017/09/19/convocation-in-court-for-an-award-winning-filmmaker-in-cannes

• http://www.bbc.com/persian/arts/2013/10/131004_ma_cinema_rasoolof_interview
• http://www.bbc.com/persian/arts/2013/09/130904_l10_fkh_rasoulof
• محمد رسول‌اف در IMDb
• محمد رسول‌اف در بانک جامع اطلاعات سينماى ايران
• نمایه جشنواره بیست و یکم فیلم فجر [۱]