شاپور سوم: دوازدهمین پادشاه ساسانی (٣٨٣ - ٣٨٣) میلادی

شاپور سوم پسر شاپور دوم بود و به جای عمویش، اردشیر دوم، بر تخت شاهنشاهی ایران‌شهر نشست. مهم‌ترین دوران رخداد پادشاهی او امضای توافق میان ایران‌شهر و روم در رابطه با مسئله ارمنستان بود.

شاپور سوم شَهْپُوهْرْ 𐭱𐭧𐭯𐭥𐭧𐭥𐭩
شاهنشاه ایران و انیران
دنار شاپور سوم، ضرب مرو
دوازدهمین شاهنشاه ساسانی (ایران‌شهر)
سلطنت	۳۸۳ – ۳۸۸
پیشین	اردشیر دوم
جانشین	بهرام چهارم
درگذشته	۳۸۸
همسر(ان)	یزدان‌فرای شاپور
فرزند(ان)	بهرام چهارم یزدگرد یکم
خاندان	خاندان ساسان
پدر	شاپور دوم

«شاپور» نام مشهوری در ایران ساسانی بود که توسط سه پادشاه ساسانی و دیگر افراد برجسته دوران ساسانیان و دوره‌های بعدی آن استفاده می‌شد. در ابتدا باید یک عنوان باشد، که حداقل در اواخر قرن دوم میلادی به یک نام شخصی تبدیل شده باشد. شاپور یا شاهپور، به معنای «پسر شاه» است. این نام در پارسی میانه šhpwr (شهپور یا شاهپور) تلفظ می‌شده‌است و ریخت پارسی باستان آن را به شکل xšāyaθiyahyā-puθra بازسازی کرده‌اند. در منابع عربی به شکل سابور و در منابع یونانی و لاتین به ترتیب به ریخت Sapuris و Sapores ضبط شده‌است.

 

برتخت نشینی

 

شاپور دوم در زمان مرگ خود برادرش اردشیر دوم را به عنوان شاهنشاه بعدی برگزید؛ ولی تنها تا زمانی که پسرش شاپور سوم به بزرگسالی برسد و توانایی فرمانروایی را داشته باشد. اردشیر در سال ۳۸۳ توسط وزرگان ساسانی کشته شد و تنها چهار سال حکومت کرد. به نظر می‌رسد که این مسئله به دلیل ادامه سیاست‌های شاپور دوم، یعنی تلاش برای مهار قدرت موبدان و اشراف، روی داده‌است. با مرگ اردشیر، شاپور سوم به عنوان شاهنشاه جدید برتخت نشست. گفته شده که او در سخنرانی روز تاج‌گذاری‌اش، اعلام داشته که نیرنگ، آزمندی و زیر پا گذاشتن عدالت را در دربارش تحمل نخواهد کرد. به نظر می‌رسد که اشراف ساسانی این سخنرانی را نوعی کنایه و اعلان جنگ نسبت به خودشان برداشت کرده‌اند.

توافق با روم

مذاکره میان دربار ایران و روم دربارهٔ مسئله ارمنستان که در دوران اردشیر دوم آغاز شده بود، سرانجام در زمان شاپور سوم به نتیجه رسید و طرفین در سال ۳۸۴ توافق‌نامه‌ای به امضا رساندند. دیپلمات ایرانی در این مذاکرات یزدان‌فرای شاپور نام داشته‌است.

 

مطابق این توافق‌نامه، ایران و روم ارمنستان را بین خودشان تقسیم کردند. بدین طریق، ارمنستان به دست‌نشانده دو دولت ایران و روم تبدیل می‌شد، اما کماکان می‌توانست سلسله پادشاهی خودش را حفظ کند. بخش غربی و کوچک‌تر آن، منطقه تحت نفوذ رومی‌ها بود و آرشاک سوم از خاندان اشکانی، پسر پاپ (یا پاپاس) و نوه آرشاک دوم از سوی آنان به عنوان شاه ارمنستان غربی برگزیده شد. بخش شرقی پادشاهی ارمنستان که وسیع‌تر بود، به ایران رسید. شاهنشاه ایران یک شاهزاده اشکانی و البته مسیحی به نام خسرو را به عنوان شاه ارمنستان برگزید که با عنوان خسروی چهارم برتخت نشست. پس از این توافق، روابط دوستانه میان ایران و روم برقرار شد که برای ۳۶ سال پابرجا باقی‌ماند.

درگیری در شرق قلمرو

به نظر می‌رسد شاپور سوم علاوه بر اختلاف با روم شرقی بر سر ارمنستان، در شرق با آلخون‌ها نیز درگیر شده‌است. هرچند سیاست‌های شاپور سوم در تقابل با روم شرقی با موفقیت همراه بود و توانست مرزهای غربی را به ثبات و آرامش برساند. اما در شرق توفیقی نیافت و کابل را به آلخون‌ها واگذار کرد. از دست دادن شهر ضربه بزرگی بود، زیرا این شهر از دهه ۳۶۰ میلادی مرکز تولید سکه بود. ضرب سکه نشان می‌دهد که آلخون‌ها کابل را قبل از ۳۸۸ از او گرفتند. آنها همان ضرب سکه‌های صادر شده توسط شاپور سوم را تکثیر کردند، تنها تفاوت در کتیبه تازه کلمه باکتریایی "αλχοννο" (alxanno) بود، که برای نشان دادن تسخیر قلمرو ساسانیان اضافه شد.

• سکه‌های شاپور سوم
•  
  درخم شاپور سوم، ضرب هرمزاردشیر
•  
  دنار شاپور سوم، ضرب سند

شاپور سوم در ۳۸۸ درگذشت. وی تنها پنج سال حکومت کرد. گفته شده که او علاقه زیادی داشت تا بیشتر وقتش را در فضای آزاد و زیر سایبان بگذراند. در گزارش مرگ او آمده که در یکی از روزهایی که زیر سایبان نشسته بود، شخصی که توسط اشراف ساسانی اجیر شده بود، باعث می‌شود تا سایبان بر روی او سقوط کند و جانش را از دست بدهد.

• نقش‌برجسته تاق‌بستان
•  
  شاپور سوم (چپ) و پسرش شاپور دوم (راست) (در چپ)، تاق‌بستان
•  
  نگاره‌ای از نقش‌برجسته شاپور سوم (چپ) و شاپور دوم (راست) در تاق‌بستان اثر جرج راویلسون

از شاپور سوم سنگ‌نگاره‌ای در تاق‌بستان در کرمانشاه به‌جا مانده‌است. در این سنگ‌نگاره، دو پیکره بسیار شبیه به هم دیده می‌شوند که درحال نگاه به یکدیگر هستند.

 

در هر دو سمت این سنگ‌نگاره، سنگ‌نوشته‌هایی به زبان پارسی میانه نگاشته شده که در آن‌ها به معرفی این دو شخص پرداخته‌است. پیکره سمت راست شاپور هرمزان، یعنی شاپور دوم و پیکره سمت چپ، شاپور شاپوران، یعنی شاپور سوم است.

برخی بر این باورند که ابتدا تنها پیکره شاپور دوم در این سنگ‌نگاره حک شده‌است و در زمان شاپور سوم، به دستور وی پیکره‌اش در کنار تندیس پدرش تراشیده شده‌است. اما از شباهت بسیار زیاد دو تندیس، اینگونه پیداست که هر دوی آن‌ها توسط یک هنرمند طراحی شده‌اند.

• Pourshariati, Parvaneh (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. London and New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-645-3.
• Daryaee, Touraj (2009). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris. pp. 1–240. ISBN 0-85771-666-2.
• Shahbazi, A. Shapur (1986). "Ardašīr II". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 4. pp. 380–381.
• Greatrex, Geoffrey; Lieu, Samuel N. C. (2002). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (Part II, 363–630 AD). New York, New York and London, United Kingdom: Routledge (Taylor & Francis). ISBN 0-415-14687-9.
• Shahbazi, A. Shapur (2005). "SASANIAN DYNASTY". Encyclopaedia Iranica, Online Edition.
• Kia, Mehrdad (2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-391-2.^{[پیوند مرده]}