سلول بنیادی یا یاختهٔ بنیادی (Stem cell) یاختهای با توانایی تقسیم بالا است که هنوز تقسیم نشدهاست.
یاختههای حاصل از تقسیم بُنیاختهها (از راه میتوز) یاخته بنیادی بیشتری میسازند و میتوانند به گونههای مختلف یاختههای دیگر تمایز سلولی و تمایز یابند و ممکن است در روند تمایز، برخی یاختهها مانند یاختههای عصبی، توانایی تقسیمشدن را از دست بدهند. یاختههای بنیادی در جانداران چند یاختهای یافت میشوند. در پستانداران دو گونهٔ گسترده از یاختههای بنیادی وجود دارد: یاختههای بنیادی جنینی (Embryonic Stem Cell) و یاختههای بنیادی بالغ (Adult Stemcell)، که در بافتهای مختلف یافت میشوند. در جانداران بالغ، یاختههای بنیادی و نیایاختهها بهعنوان یک سامانهٔ تعمیر برای بدن و بازسازی بافتهای بالغ عمل میکنند. از بُنیاختهها میتوان در ساخت یاختهها و نهایتاً بافتهای مختلف نیز استفاده کرد. امروزه کاربرد این یاختهها جهت ترمیم بافتهای آسیبدیده در حال گسترش است. یاختههای بنیادی را بر اساس میزان توانایی آنها در ساخت بافتهای مختلف، به «همه (تمام) توان» (totipotent)، «پرتوان» (pluripotent)، «چندتوان» (multipotent) و «تکتوان» (unipotent) تقسیم میکنند.
PAGENAME | |
---|---|
جزئیات | |
شناسهها | |
لاتین | cellula precursoria |
MeSH | D013234 |
TH | H1.00.01.0.00028، H2.00.01.0.00001 |
FMA | 63368 |
فناوری یاختههای بنیادی علاوه بر بهکارگیری این یاختهها جهت درمان بیماریها و ترمیم و نوسازی بافتها، در سالهای گذشته روی ساخت این یاختهها نیز متمرکز شدهاست. جایزهٔ نوبل پزشکی در سال ۲۰۱۲ بهخاطر کشف روشی برای بازسازی یاختههای بنیادی از یاختههای تمایز یافته، مشترکاً به جان بی. گوردون (John B. Gurdon) و شینیا یاماناکا (Shinya Yamanaka) اعطا شد. منابع اصلی یاختههای بنیادی در انسان، شامل: مغز استخوان، بند ناف، پالپ دندان، بعضی بافتهای چربی و جفت هستند.
کاربردها و فنون یاختههای بنیادی، در زیستفناوری و مطالعات پایهٔ آن، در زیستشناسی سلولی بررسی میگردد.
یاختههای بنیادی را میتوان بر اساس توانایی تمایز و تبدیل آنها به یاختههای دیگر به چهار دستهٔ یاختهٔ بنیادی تمامتوان، پرتوان، چندتوان و تکتوان تقسیم کرد:
یاختههای بنیادی جنینی (به انگلیسی embryonic stem cells)، یاختههای بنیادی پرتوانی هستند که از تودهٔ یاختهای درونی جنین در مرحلهٔ بلاستوسیت بهدست میآیند. این یاختهها میتوانند به تمام ردههای یاختهای تبدیل شوند.
جنین ۳ تا ۵ روزه را بلاستوسیست مینامند. یک بلاستوسیست تودهای متشکل از ۱۰۰ یاخته یا بیشتر است. یاختههای بنیادی، یاختههای درونی بلاستوسیست هستند که در نهایت به هر نوع یاخته، بافت و اندام درون بدن تبدیل میشوند.
رشد یاختههای بنیادی در محیط آزمایشگاه را اصطلاحاً کشت یاخته مینامند. در واقع جدا کردن یاختههای بنیادی جنینی از طریق انتقال سطح داخلی بلاستوسیست به یک ظرف کشت آزمایشگاهی پلاستیکی که شامل یک بستر تغذیهای به نام محیط کشت میباشد انجام میگیرد. تقسیم و ازدیاد یاختهها بر روی سطح این ظرف انجام میگیرد. سطح داخلی این ظرف معمولاً به وسیله یاختههای پوست جنین موش پوشیده شدهاست. این یاختهها قادر به تقسیم شدن نیستند. به این لایه پوشانندهٔ یاختهای در اصطلاح لایهٔ تغذیهای (به انگلیسی: feeder layer) گفته میشود. دلیل بهکارگیری این یاختهها فراهم آوردن یک سطح طبیعی به منظور چسبیدن یاختههای بنیادی به آن و عدم جداشدنشان است. در ضمن یاختههای این لایه مواد مغذی را به داخل محیط کشت رها میکنند.
پس از چند روز یاختههای کشت داده شده شروع به رشد و تقسیم شدن در این محیط میکنند. هنگامی که این عمل انجام گرفت یاختههای کشت داده شده که زیاد شدهاند را از این محیط برداشته و به محیطهای تازهٔ کشت منتقل میکنند. روند کشت مجدد یاختهها بارها و بارها به مدت چند ماه تکرار میشود. پس از ۶ ماه یا بیشتر، ۳۰ یاختهٔ اولیه تبدیل به هزاران میلیون یاختهٔ بنیادی جنینی میشوند. یاختههایی را که در این دوره ۶ ماه و در این محیط کشت مخصوص تقسیم شده و در عین حال تمایز نیابند را پرتوان (pluripoten) مینامند.
بهتازگی راه حلهایی جهت کاهش مدت زمان ساخت یاختههای بنیادی ارائه شدهاست.
یاختههای بنیادی بزرگسال (به انگلیسی Adult Stem Cells) یا یاختههای بنیادی سوماتیک (به انگلیسی Somatic Stem Cells) یاختههایی بنیادی هستند که پس از مراحل رشد جنین و در سرتاسر طول عمر در بافتهای مختلف بدن حضور دارند و با تقسیم و تمایز یاختههای مرده را جایگزین و بافتهای آسیبدیده را ترمیم میکنند. اغلب یاختههای بنیادی بزرگسال چندتوان یا تکتوان هستند. یاختههای بنیادی خونساز، یاختههای بنیادی عصبی و یاختههای بنیادی مزانشیمی مثالهایی از یاختههای بنیادی بزرگسال هستند.
ویژگی عمومی همهٔ یاختههای بنیادی، «خود نوسازی» آنها از طریق تقسیم میتوز است. به این صورت که یکی از دو یاختهٔ دختری حاصل از تقسیم هر یک از یاختههای بنیادی، همانند یاختهٔ مادر باقی میماند و دیگری وارد مسیر تمایز میشود. یکی از معروفترین مثالها در این مورد، تشکیل لنفوسیت بی
خاطره در کنار پلاسموسیت حاصل از تقسیم یک لنفوسیت بی فعال شدهاست.
مکانیسمی که تعیین میکند کدام یاخته تمایز پیدا کند؛ میتواند برونگرا یا کاملاً درونی باشد. برای مثال در یاختههای بنیادی خونساز این مکانیزم برونگراست. به این معنا که از دو یاختهٔ دختر حاصل از تقسیم، یاختهای که با یاخته استخوانی (استئوبلاست) ارتباط دارد؛ تمایزنیافته باقی میماند. در بعضی یاختهها این مکانیزم درونگراست. در این گونه یاختههای بنیادی هنگامی که دو یاختهٔ دختر، هنوز کاملاً جدا نشدهاند؛ پروتئینهایی به یکی از آنها منتقل میشوند و سرنوشتِ یاخته را بهسوی تمایز میبرند.
پژوهشهایی که دربارهٔ ویژگیهای اساسی یاختههای بنیادی انجام شد؛ امکان ایجاد تئوریهایی دربارهٔ نحوهٔ ساخت یاختههای بنیادی از یاختههای تمایزیافته را بهوجود آورد. در یکی از پژوهشهای اولیه در این باره، John B. Gurdon با یک آزمایش کلاسیک در سال ۱۹۶۲ نشان داد که تمایز یک پدیدهٔ برگشتپذیر است. در این آزمایش؛ گوردون هستهٔ یک یاختهٔ بالغ روده را در یک یاختهٔ تخم قورباغه که هستهٔ آن خارج شده بود، ادغام کرد و مشاهده کرد که مراحل تمایز، با موفقیت انجام میشود. پژوهشهای جدید زیستشناسی مولکولی نشان دادند که یاختههای بنیادی «پرتوان» دو ویژگی اصلی دارند. اول اینکه ساختار کروماتین در هستهٔ آنها فشرده نیست (یوکروماتیک هستند). دوم این که یک تعادل خاص بین فاکتورهای رونویسی و ساختار کروماتین آنها برقرار است. بهعبارتی ساختار کروماتین (که با ایجاد تغییرات اپیژنتیکی روی پروتئینهای کروماتین، قابل تغییر است) روی بیان ژن فاکتورهای رونویسی تأثیر دارد. در سال ۲۰۰۶، شینیا یاماناکا (Shinya Yamanaka) موفق شد با بیان مصنوعی ژنهای تعداد محدودی فاکتورهای رونویسی نظیر Oct3/4, Sox2, Nanog یاختههای بالغ دستنخورده را به یاختههای نابالغ بنیادی تبدیل کند. تلاشهای این دو فرد، جایزهٔ نوبل فیزیولوژی/پزشکی سال ۲۰۱۲ را به خود اختصاص داد.
در بیمارییهایی که در آن یاختهها دچار آپوپتوز غیرعادی شده یا به مرور زمان دچار نقص در کارکرد میشوند یا با حمله دستگاه ایمنی از بین میروند؛ بهکارگیری یاختههای بنیادی، افقهای درمانی تازهای را محقق خواهد کرد.
This article uses material from the Wikipedia فارسی article سلول بنیادی, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.