حج: یکی از فروع دین اسلام

حج یک امر دینی واجب برای مسلمانان است که باید حداقل یک بار در طول زندگی، توسط همه مسلمانان بالغی که توانایی جسمی و مالی برای انجام سفر و حمایت از خانواده خود در هنگام غیبت از خانه را دارند، انجام شود.

مسلمانان کعبه را «خانه الله» می‌دانند و در اصطلاح اسلامی، حج زیارتی است که به کعبه انجام می‌شود. حج در کنار پذیرش دو گواهی (شهادتین)، نماز، دهش (زکات) و روزه یکی از پایه‌های پنج‌گانه پذیرش اسلام است.

حج، نمایش تمکین مردم مسلمان در برابر الله و همبسته بودن مسلمانان است.

واژه عربی حچ هم‌ریشه با חג ḥag (هَگ) زبان عبری و در اصل به معنی «تعطیلات» است. عبری این کلمه از ریشه سه‌لفظی سامی ח-ג-ג. و از فعل «دور زدن، دور چیزی چرخیدن» آمده‌است. گِردچرخی از رسم‌های سامی قدیم بوده‌است. یهودیت از عمل دورچرخیدن در آیین حکافوت در هنگام هوشانا ربه (تمنای بزرگ) در پایان جشن آلونک‌ها و در جشن شادمانی با تورات استفاده می‌کند. به‌طور سنتی، عروس‌های یهودی در مراسم عروسی در زیر خوپا (قابل مقایسه با تور قند ساییدن در عروسی ایرانی)، گِرد دامادهای خود می‌چرخند. از همین رسم، ریشه واژه حج در معنی تعطیلات و جشن وام گرفته شد. در پرستشگاه‌های سامی، هر جشنی با یک قربانی کردن همراه بود. به همین ترتیب در اسلام، کسی که به مکه می‌رود، باید دور کعبه بچرخد و قربانی کند.

حج سنت ابراهیم است؛ که مسلمانان در دهه اول آخرین ماه قمری (ذی‌الحجه) به مسجد الحرام در شهر مکه در عربستان سعودی رفته و مناسک خاص آن را به جا می‌آورند. هر مسلمان در صورت دارا بودن شرایطی خاص، مکلف است حداقل یک بار در طول عمر خود آن را انجام دهد.

حج بر سه نوع تمتع، قِران و افراد است. حج قِران و افراد وظیفه ساکنان مکه است. در اسلام، حج بر کسی که دارای بلوغ، عقل، آزاد بودن و استطاعت مالی باشد واجب می‌شود.

حج نخستین بار در دین ابراهیم انجام شد و آیین‌های حج و عمره، احرام، لثم و لمس حجرالاسود، سعی بین صفا و مروه، وقفه در عرفات و رمی جمره، همگی پیش از اسلام رایج بود و تنها برخی تعدیلات در حج اسلامی نسبت به پیش از اسلام روی داده‌است.

اعراب پیش از اسلام هنگام طواف «لبیک یا لات»، «لبیک یا عزی» و «لبیک یا منات» می‌گفتند و هر قومی بت خود را می‌خواند و در اسلام، «اللهم» جای بت‌ها را گرفت و آن عبارت بدین شکل تغییر کرد: «لبیک اللهم لبیک»

عرب‌ها صید را در ماه حج حرام می‌دانستند. پیامبر اسلام حرمت صید را فقط در ایام حج و هنگام احرام مقرر کرد. عرب‌ها گاهی برهنه به پیرامون‌گردی (طواف) کعبه می‌پرداختند. اسلام آن را منع کرد و پوشیدن لباس دوخته‌نشده را مقرر کرد. عرب‌ها از خوردن گوشت قربانی اکراه داشتند و پیامبر اسلام آن را مجاز دانست.

مسلمانان پس از فتح مکه و برانداختن بت‌های قریش از سعی میان صفا و مروه اکراه داشتند؛ زیرا پیش از اسلام بر این دو کوه دو بت سنگی قرار داشت که حاجیان و زائران آن دوره سعی بین صفا و مروه را برای نزدیک شدن به آن‌ها و دست کشیدن و بوسیدن آن‌ها انجام می‌دادند؛ ولی محمد سعی بین صفا و مروه را مجاز کرد و بنا بر متن قرآن این کار از شعائر الله دانسته می‌شود.

• میقات
• مکه
• مسجدالحرام
• کعبه
• حجر الاسود
• مقام ابراهیم
• زمزم
• صفا و مروه
• عرفات
• مشعر و منا

برخی از رویدادهای مرگبار پیش‌آمده در آیین‌های حج بدین شرح است:

• سال ۱۹۴۴: ابوطالب یزدی، در حین انجام طواف در مسجدالحرام دچار استفراغ شد، وی توسط مأموران عربستان گردن زده شد، چهار سال روابط ایران و عربستان مختل گردید.
• سال ۱۹۸۶: در میان وسایل یکی از کاروان‌های حج ایرانی، مواد منفجره تی‌ان‌تی پیدا شد.
• سال ۱۹۸۷: چهار صد نفر در درگیری بین نیروهای امنیتی عربستان و معترضان حامی ایران کشته شدند
• سال ۱۹۹۰: هزار و چهارصد و بیست وشش نفر از حاجیان در تونل منتهی به اماکن مقدس کشته شدند.
• سال ۱۹۹۴: دویست و هفتاد نفر در اثر ازدحام جمعیت کشته شدند.
• سال ۱۹۹۷: بر اثر آتش‌سوزی، ۳۴۳ حاجی کشته و هزار و پانصد نفر مجروح شدند.
• سال ۱۹۹۸: حداقل یکصد و هجده نفر بر اثر ازدحام جمعیت کشته شدند.
• سال ۲۰۰۱: سی و پنج نفر در اثر ازدحام جمعیت کشته شدند.
• سال ۲۰۰۴: دویست و پنجاه و یک نفر بر اثر ازدحام جمعیت کشته شدند.
• سال ۲۰۰۶: سیصد و چهل و پنج نفر در مراسم سنگ‌زنی به نماد شیطان کشته شدند.
• سال ۲۰۱۵: در فرودگاه جده، مأمورانی به بهانه مشکوک شدن به دو نوجوان ایرانی آن‌ها را از بقیه جدا می‌کنند و دو نوجوان در بازگشت به ایران به بهانه بازرسی بدنی از خانواده‌های خودشان جدا می‌شوند. مأموران این دو را به بخش بازرسی خواهران برده و به بهانه بازجویی بدنی هردوی این نوجوانان را برهنه کرده و خودشان نیز برهنه شده‌اند، دراثنای بازرسی، سایر افراد کاروان متوجه شدند که مأموران قصد آزار و اذیت جنسی آن دو نوجوان را داشته‌اند و تعرض به این دو نوجوان ناکام می‌ماند.
• سال ۲۰۱۵: عصر روز جمعه ۲۰ شهریورماه یک بالابر بزرگ بر اثر شدت باد و طوفان در مکه به داخل مسجد الحرام در نزدیکی مقام ابراهیم سقوط کرد که منجر به کشته و زخمی شدن ده‌ها تن از حجاج حاضر در محل شد. این حادثه در فاصله چهار روز مانده به آغاز ماه ذی‌الحجه و ادای مناسک حج تمتع رخ داد.
• سال ۲۰۱۵: روز پنج شنبه ۲ مهرماه: بر اثر ازدحام جمعیت و عدم مدیریت برگزارکنندگان سعودی، تعداد زیادی از حاجیان در منطقه منا کشته و زخمی شدند. تعداد جانباختگان ایرانی در این حادثه ۴۶۴ نفر اعلام شد. بر اساس مجموع آمار استخراج‌شده از گزارش‌های جداگانهٔ کشورها، تعداد جانباختگان تا تاریخ ۲۸ آبان ۱۳۹۴، ۲٬۴۷۴ نفر است. رسانه‌های ایرانی به نقل از سعید اوحدی، ;که در آن زمان رئیس سازمان حج و زیارت بود، شمار کلی جانباختگان را حدود ۷۷۰۰ نفر گزارش کرده‌اند و با استناد به آمار غیررسمی و مشاهدات میدانی اعلام کرده‌اند این آمار به بیش از ۸۰۰۰ نفر خواهد رسید.
• سال۲۰۲۰:بر اثر شیوع بیماری کرونا زائران کعبه به تعداد انگشت شمار رسید.

خطبهٔ روز عرفه، خطبه اصلی مراسم حج است که هرساله توسط بالاترین مُفتی عربستان سعودی خوانده می‌شود.

متوسط تعداد زائران حج تمتع در یک دهه اخیر دو و نیم میلیون نفر در سال بوده‌است. چون حج تمتع در مدت زمان محدودی در سال اتفاق می‌افتد، حکومت عربستان برای جلوگیری از ازدحام جمعیت، برای هر کشور سهمیه تعیین می‌کند. بخش قابل توجهی از زائران حج تمتع در عربستان سعودی زندگی می‌کنند. البته همه آن‌ها شهروند عربستان نیستند و ملیت‌های مختلفی دارند. به‌طور متوسط در ۱۰ سال اخیر، تعداد زائران داخلی، به اندازه نصف زائران خارجی بوده‌است.

حج عمره در طول سال انجام می‌شود و برای زائران ویزای جداگانه صادر می‌شود. در سال ۲۰۱۶ بیش از شش میلیون نفر یا بیش از ۸۰ درصد کل زائران، برای عمره مفرده به عربستان رفتند. در سال ۲۰۱۰ تعداد زائران عمره، حدود چهار میلیون نفر بود و مقام‌های عربستان انتظار دارند شمار زائران عمره تا سال ۲۰۲۱ به حدود ۱۲ میلیون نفر برسد.

اندونزی با سهمیه بیش از ۲۲۰ هزار نفر، چهارده درصد کل زائران خارجی را به خود اختصاص داده و پاکستان، هند و بنگلادش در رده‌های بعدی هستند. ایران با ۸۶ هزار نفری شش درصد کل زائران خارجی را دارد.

سال ۲۰۱۶ درآمد مستقیم حکومت عربستان از زائران حدود ۱۲ میلیارد دلار بود. در مجموع هشت میلیون و ۳۳۰ هزار زائر، حدود ۲۳ میلیارد دلار خرج کردند. کل درآمد مستقیم از حج، حدود هشت درصد درآمد نفت عربستان سعودی بوده‌است.

اتاق بازرگانی مکه برآورد کرده‌است که هر زائر خارجی حج تمتع، حدود چهار هزار و ۶۰۰ دلار هزینه می‌کند. این رقم برای زائران داخلی کمتر از هزار و ۵۰۰ دلار برآورد شده‌است. در مورد ایران، متوسط هزینه کاروان‌ها برای یک نفر حدود سه هزار دلار است. البته با احتساب هزینه‌ها شخصی این هزینه برای هر ایرانی دست کم ۸ هزار دلار است. با توجه به نزول قیمت نفت عربستان امسال سعی در بالا بردن درآمد خود از این مناسک تا ۲۰درصد شده‌است و به گزارش صدای روسیه درآمد امسال حج تمتع به ۶٫۶۷ میلیارد دلار برسد

• حوادث حج
• رکن‌های حج

• کعبه، حرم الهی، مؤید و محمد پروانه
• ابعاد حج در قرآن، ناصر شکریان
• اسرار حج و مناسک آن، محمد علوی مقدم

• حج در قرآن و روایات، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت
• اهمیت حج، دانشنامه رشد
• حجاج در صحرای عرفات
• مناسک حج
• ذکری که معادل حج و عمره است