جبرئیل: فرشتۀ الهی در ادیان ابراهیمی

کتاب دانیال یکی از بخش‌های متأخر تنخ، مجموعهٔ کتب مقدس یهودیان، است که در پس از اسارت بابلی و دورهٔ سلوکیان نوشته شده‌است. در بخش‌های قدیمی‌تر اثری از جبرئیل نیست. او همچنین از شخصیت‌های در عهد جدید مسیحیان است. از جبرئیل در قرآن نیز یاد شده‌است.

جبرئیل
یک نقاشی از پینتوریکیو در ۱۵۰۱ میلادی
فرشته، فرشته وحی
تکریم‌شده در	یهودیت تمام مذهب مسیحی اسلام و تعدادی دیگر
بزرگداشت	۲۹ سپتامبر با فرشتگان میکائیل و رفائیل (کلیسای کاتولیک) (پس از ۱۹۶۹) ۲۴ مارس (ارتدکس آیین غربی و تقویم عمومی رومی قبل از ۱۹۶۹) ۲۶ مارس، «۱۳ ژوئیه» (کلیسای ارتدکس شرقی) '۱۳ پائونی' ، '۲۲ کویاک و '۲۶ پائونی '(کلیسای قبطی)
نمادها	فرشتگان مقرب؛ حامل سوسن، شیپور، فانوس درخشان، شاخه ای از بهشت، طومار و عصا.

این نام تلفظ‌های دیگری چون جَبرائیل، جِبریل، گابریل و کردایل نیز دارد. از جبرئیل به نام‌های فرشتهٔ وحی، امین وحی، عقل اول، ناموس اکبر، روح اعظم، روح الامین و روح القدس (روح قدسی) و … نیز یاد می‌شود.

کتاب دانیال ظاهر جبرئیل را به‌صورت مردی عادی توصیف کرده‌است. بنا به گفتهٔ پیروان اسلام او گاهی به‌صورت واقعی خود و گاهی به شکل جوانی خوشرو به نام دحیهٔ کلبی نزد محمد می‌آمد. در داستان معراج، او همسفر محمد بود و در منتهای معراج، در سدرةالمنتهی بازماند و به محمد گفت دیگر اجازه ندارد که پیش رود، و محمد به تنهایی به معراج ادامه داد.

بنا بر بعضی روایات مسلمانان، جبرئیل پنجاه بار بر ابراهیم، چهارصد بار بر موسی، ده بار بر عیسی و بیست و چهار هزار بار بر محمد نازل شده‌است.^{[نیازمند منبع]}

شیخ مفید در روایتی آورده‌است: «جبرئیل در میان فرشتگان به شکل مردی میان‌بالا، سپیدپیشانی، سیه‌چشم، و دارای چهار بال سبز مرصع لؤلؤ است.»

و در حدیث دیگری او دارای ششصد بال مرصع به دُر است.

نام وی در زبان عبری (גַּבְרִיאֵל) به معنای «مرد خدا» است. همچنین در لاتین جبرئیل «گابریل» (Gabriel) نامیده می‌شود.

نام جبرئیل یا جبراییل ۴ بار در عهد جدید و عهد قدیم آمده‌است که ۲ بار از آن در انجیل لوقا به عنوان مژده‌آور تولد یحیی برای زکریا و مژده‌آور تولد عیسی برای مریم آمده‌است و نام او ۲ بار دیگر در کتاب دانیال آمده‌است. در کتاب دانیال نبی آمده جبرئیل به‌صورت انسان نازل می‌شود خوابش را برایش تعبیر کند اما جذبهٔ اوی باعث می‌شود دانیال از هوش برود. در جای دیگر آمده جبرئیل در حین عبادت دانیال پروازکنان نازل می‌شود تا اسراری را برایش آشکار کند. در یهودیت جبرئیل را در درجهٔ دوم اهمیت می‌دانند و میکاییل را بر آن ترجیح داده‌اند چرا که جبرئیل را نازل‌کنندهٔ بلا و فرمان قتال و جنگ می‌دانستند. در دانشنامهٔ معیار کتاب مقدس آمده: حضور جبرئیل در عهد عتیق نشان‌دهنده قدرت الهی است اما حضور او در عهد جدید علاوه بر قدرت الهی آرامش‌بخش و اطمینان‌آفرین می‌باشد. هر چهار بار حضور جبرئیل در کتاب مقدس به‌نوعی بیان‌کنندهٔ وعدهٔ الهی به ظهور مسیح می‌باشد.

نام وی — به صورت جِبریل — سه بار در قرآن آمده است، هم چنین القاب او از جمله روح‌الامین چند بار در قرآن آمده‌است و وظیفهٔ اصلی او رساندن وحی گفته شده‌است. در بعضی از سوره‌های قرآن همچون سورهٔ آل عمران و مریم دربارهٔ مژدهٔ تولد عیسی و ظهور او بر مریم سخن گفته شده‌است. آیه‌های ۹۷ و ۹۸ سورهٔ بقره دشمنی با او را هم‌ارزِ دشمنی با خدا می‌شمارد. شأن نزول این آیات را بهانه‌جویی یکی از علمای یهود به نام ابن صوریا دانسته‌اند که دلیل ایمان نیاوردن خود را حامل وحی بودن جبرئیل برای محمد می‌داند. جبرئیل شصت هزار بار بر محمد نازل شده‌است. از دیدگاه مسلمانان جبرئیل برای اولین بار در غار حرا آیات قران را بر محمد نازل کرد و در مدت رسالتش همواره یاور او بوده‌است. شرحِ صدرِ محمد و تطهیر آن به دست وی و میکائیل بوده‌است. وضو گرفتن و نماز خواندن را به محمد یاد داد. در معراج همسفر و راهنمای محمد بود. همواره با تواضع نزد محمد حاضر می‌شد و پیش از ورود از وی اجازه می‌گرفت. مکان نزول جبرئیل در مسجدالنبی مقام جبرئیل نام گرفته‌است. بنابر روایات کتب اهل سنت و شیعه، محمد دو بار جبرئیل را به صورت حقیقی‌اش دیده‌است، یک بار در افق اعلی محمد از او درخواست می‌کند که شکل واقعی‌اش را ببیند و بار دیگر در معراج نزد سدرةالمنتهی در معراج او را به شکلی واقعی‌اش می‌بیند. این منابع از قول محمد می‌گویند جبرئیل غالباً به‌چهرهٔ جوان خوشرویی به نام دِحْیة بن خلیفه کلبی بر وی ظاهر می‌شده‌است. جبرئیل معمولی همچون مردی معمولی با جامه‌ای سبزرنگ و عمامه‌ای ابریشمی، سوار بر اسب یا استر ظاهر می‌شده‌است.

• حدیث جبرئیل
• میکاییل
• اسرافیل
• عزراییل

• دائرةالمعارف تشیع، ج ۵؛
• الاختصاص، ص ۴۵؛
• بحارالانوار، ج ۲۵؛
• دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج ۱