تهم‌رییش: فرمانروای ماساگت‌ها در سدهٔ ششم پیش از میلاد

بر پایهٔ گفتهٔ هرودوت، این کس که در رویارویی با سپاه کوروش بزرگ فرمانده سپاه ماساگت‌ها بود، کوروش را شکست داد و وی را کشت.نام‌های تومیریس و پسرش اسپارگاپیسس که فرمانده ارتش او بود، اصالت ایرانی دارند. از آنجا که مورخانی که نخستین بار دربارهٔ او نوشتند یونانی بودند، از تلفظ نام هلنی بیشتر اوقات استفاده می‌کنند. نویسندگان یونانی نام او را Τόμυρις نوشته‌اند.

کوروش هخامنشی در این بخش از شاهنشاهی هخامنشی هفت دژ مرزبانی ساخت که نیرومندترین این دژها به نام کوروش‌کده، توانست برابر اسکندر مقدونی درایستد و دستیابی او به این منطقه را ناممکن کند.

نام این شخصیت را که در کتاب هرودوت به صورت Tómuris آمده می‌توان در زبان اوستایی به صورت -tahma-rayiš* بازسازی کرد که بخش نخست آن همان واژهٔ تَهم در تهمتن به معنی «تنومند، قوی‌تن» و تهماسب به معنی «دارندهٔ اسب نیرومند» است و بخش دوم آن به معنی «شکوه و توانگری» است. نام پسر وی که در منابع یونانی به صورت اسپَرگَپِش (Spargapísēs) آمده در زبان اوستایی به شکل -sparəγa-paēsa یعنی «کسی که زیبایی‌اش به مانند جوانه است» دیده می‌شود. احتمال‌های دیگری را نیز برای ریشه‌شناسی نام تومریس ارائه کرده‌اند که در مجامع علمی از آن‌ها استقبال نشده‌است.

نام لاتین تّمیریس ریشه در نام یونانی تّموریس (Τομυρις] که آن هم یونانی‌شده نام سکایی و فارسی باستانی Taumuriyaʰ به معنی «از خاندان» مشتق شده از هم‌ریشه لغت اوستایی taoxman و فارسی باستان taumā به معنی «تخم»، «جنین»، «خویشی» است.

پیش‌زمینه

تومیریس همسر بیوه پادشاه ماساگت بود که پس از مرگ او به عنوان ملکه قبیله جانشین او شد.

نبرد با پارسیان

هنگامی که کوروش بزرگ، بنیانگذار امپراتوری هخامنشی ایران، از تومیریس به قصد به دست آوردن پادشاهی‌اش از طریق ازدواج درخواست کرد، او اهداف کوروش را درک کرد و پیشنهاد او را رد کرد. به توصیه کرزوس لیدیایی، کوروش به پاسخ رد تومیریس ، با تصمیم به حمله به ماساگت پاسخ داد.

هنگامی که کوروش به قصد حمله به ماساگت آغاز به ساختن پلی بر روی رودخانه اوزبوی کرد، تومیریس به او توصیه کرد که از حکومت پادشاهی خود راضی بماند و به او اجازه دهد تا بر پادشاهی خود حکومت کند. حمله اولیه کوروش توسط ماساگتها شکست خورد، پس از آن کوروش یک مهمانی مجلل با مقادیر زیادی شراب در چادرهای اردوگاه خود به عنوان کمین برپا کرد و سپس عقب نشینی کرد.

مرگ اسپارگاپیسس

ماساگتها به رهبری پسر تومیریس و فرمانده ارتش آنها اسپارگاپیس که عمدتاً از شیر مادیان و حشیش به عنوان مسکر مانند تمام عشایر استپی عصر آهن استفاده می‌کردند و بنابراین عادت به نوشیدن شراب نداشتند مست شدند و به راحتی شکست خوردند و سلاخی شدند. و به این ترتیب یک سوم از ارتش ماساگت توسط کوروش نابود شد. اسپارگاپیس توسط کوروش اسیر شده بود، و هنگامی که هوشیار شد و وضعیت خود را درک کرد، از کوروش خواست که او را آزاد کند و پس از آن که کوروش به درخواست‌های او با اکراه و بدون اعتراض رضایت داد، خود را کشت.

پس از اینکه تومیریس از مرگ اسپارگاپیس باخبر شد، پیامی خشمگین برای کوروش فرستاد و در آن شراب را که باعث نابودی ارتش و پسرش شده بود ، ماده مخدری که مصرف کنندگان آن را چنان دیوانه کرد که کلمات زشت به زبان آوردند نامید. و از او خواست که سرزمینش را ترک کند وگرنه، با سوگند به خورشید، "بیشتر از آن که بتواند بنوشد، به او خون می‌دهد."

مرگ کوروش

 

تومیریس خود ارتش ماساگت را وارد جنگ کرد و در نبرد بعدی که با ماساگتها در برابر نیروهای کوروش قرار گرفت، تومیروس پارسیان را شکست داد و بیشتر ارتش آنها را نابود کرد. خود کوروش در این نبرد کشته شد و تومیریس جسد او را یافت، سرش را برید و در کیسه‌ای پر از خون گذاشت و به کوروش گفت: «از خونت بنوش».

پیامدها

بر پایه روایت دیگری از مرگ کوروش که توسط کتزیاس ثبت شده‌است، کوروش در نبرد با دربیس‌ها که یا با ماساگت یا زیر قبیله ماساگت همسان بودند، جان خود را از دست داد: بر پایه این روایت، او توسط دربیس‌ها و متحدان هندی آنها زخمی شد. پس از آن، متحد کوروش، آمورگس پادشاه آمیرگیان، با ارتش خود مداخله کرد و به سربازان ایرانی یاری رساند تا دربیس‌ها را شکست دهند، در پی آن کوروش سه روز دوام آورد و در طی آن امپراتوری خود را سازمان داد و اسپیتیس پسر سیساما را به عنوان ساتراپ بالای سر دربیسها منصوب کرد پیش از آنکه سرانجام بمیرد.

اطلاعات کمی در مورد تومیریس پس از جنگ با کوروش وجود دارد. در حدود سال ۵۲۰ پیش از میلاد و احتمالاً پیش از آن، قبیله او توسط پادشاهی به نام اسکونکسا اداره می‌شد که علیه امپراتوری ایران شورش کرد تا اینکه یکی از جانشینان کوروش، داریوش یکم، پادشاه هخامنشی، از سال ۵۲۰ تا ۵۱۸ پیش از میلاد علیه سکاها لشکرکشی انجام داد. در طی آن او ماساگت را فتح کرد، سکونخا را تصرف کرد و فرمانروایی را جایگزین او کرد که به قدرت هخامنشی وفادار بود.

• تومیریس (فیلم)

• هرودوت: ملکه تهم‌رییش ماساگت (به انگلیسی)