زبان‌های ترکی: خانوادۀ زبانی

تُرکی
تُرکی
پراکنش:	مناطق با جمعیت عمده شامل آسیای صغیر، آسیای میانه، بخش‌های شرقی قفقاز جنوبی، شمال غربی چین و دو منطقه تاتارستان و باشقیرستان در ناحیه فدرالی ولگای روسیه و مناطق با جمعیت اقلیت شامل بخش‌های کوچکی از بالکان، مناطق کوچکی از اروپای شرقی، بخش‌های کوچکی از غرب آسیا به خصوص نواحی هم‌مرز با ترکیه و بخش‌های کوچکی از سیبری به صورت پراکنده
تبار:	تُرکی;
نیا:	نیاترکی
زیرگروه‌ها:	جنوب غربی (زبان‌های اغوز) شمال غربی (زبان‌های قپچاق) جنوب شرقی (زبان‌های قارلقی) شمال شرقی (زبان‌های ترکی سیبری) زبان چوواشی زبان خلجی
ایزو ۵–۶۳۹	trk
	گستردگی زبان‌های ترکی در نقشه جهان

این خانوادهٔ زبانی به‌عنوان بخشی از خانوادهٔ پیشنهادی زبان‌های آلتایی در نظر گرفته شده بود ولی امروزه این فرضیه و طبقه‌بندی پیشنهادی زبان‌های آلتایی که شامل زبان‌های ترکی، مغولی و تونگوزی بود به‌طور گسترده رد شده‌است، همچنان که طبقه‌بندی پیشنهادی زبان‌های اورال آلتایی نیز منسوخ شده‌است. از میان ۳۵ زبان ترکی، ۵ زبان (شامل زبان‌های ترکی استانبولی، ازبکی، ترکی آذربایجانی، قزاقی و اویغوری که مجموعاً حدود ۱۷۰ میلیون گویشور دارند) بیش از ۱۱ میلیون گویشور و ۱۰ زبان بیش از ۱ میلیون گویشور دارند. ۲۵ زبان دیگر همگی کمتر از یک میلیون نفر گویشور دارند و بیشتر آن‌ها در معرض انقراض قرار دارند. .

این زبان‌ها در منطقهٔ وسیعی از شمال آسیا، شمال و غرب چین تا غرب آسیا، بخش‌هایی از خاورمیانه، سواحل مدیترانه، آسیای مرکزی و اروپای شرقی استفاده می‌شوند. ترکی زبان مادری حدود ۱۷۰ میلیون تن است و با برشمردن گویشوران زبان دوم شمار گویشوران آن نزدیک به ۲۰۰ میلیون تن برآورد شده‌است. از این میان، گویشوران زبان ترکی استانبولی نزدیک به ۴۰ درصد همهٔ ترک‌زبانان جهان را در بر می‌گیرند.

شاخهٔ زبان‌های اوغوز که بیشترین جمعیت ترک‌زبانان را تشکیل می‌دهد به‌صورت دوطرفه در میان زبان‌های ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، ترکی خراسانی، قشقایی، افشاری، ترکمنی، تاتاری کریمه، گاگائوزی و گاگائوزی بالکان دارای اشتراکاتی بوده و تا حدی برای هم قابل‌فهم می‌باشند. کاربرد زبان‌های ترکی در مناطق متفاوت ایران از لحاظ تنوع لهجه‌ها و گروه‌های قومی تنها با منطقهٔ قفقاز قابل مقایسه‌است و تعداد گویشوران این گروه‌های زبانی از چندین هزار نفر همچون خلجی تا جمعیت چند میلیونی ترکی آذربایجانی متفاوت است.

میان ترکی و مغولی ارتباط‌هایی دیده می‌شود. در منابع ترکی و مغولیِ اولیه، جز واژگان بین فرهنگی اثری دیده نمی‌شود، ولی در مغولی میانه، لغات معادل وجود دارد. شباهت‌های بسیار میان ترکی و مغولی، نتیجهٔ ارتباط آن‌ها در میانهٔ سدهٔ اول پیش از میلاد است.

دسته‌بندی کلی

در کل شش گروه کلی زبان‌های ترکی وجود دارد که ۳۵ زبان ترکی در این ۶ دسته قرار می‌گیرد:

ردیف	شاخه	تعداد زبان	وضعیت	گویشوران بومی	سیستم نوشتاری اصلی
۱	زبان‌های اوغوز	۸	عادی	۱۰۸٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر	لاتین
۲	زبان‌های قارلقی	۴	عادی	۳۸٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر	لاتین
۳	زبان‌های قبچاقی	۱۲	عادی	۳۱٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر	لاتین
۴	زبان‌های ترکی سیبری	۹	در خطر انقراض	۸۰۰٬۰۰۰ نفر	سیریلیک
۵	زبان‌های اوغور	۱	در خطر انقراض	۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر	سیریلیک
۶	زبان ارغو	۱	در خطر انقراض	۲۰٬۰۰۰ نفر	عربی
جمع کل	زبان‌های ترکی	۳۵	عادی	۱۷۹٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر	لاتین

فهرست زبان‌های ترکی

در حال حاضر تنها ۳۵ زبان زنده ترکی وجود دارد که فقط ۵ زبان ترکی بیش از ده میلیون گویشور دارد و فقط ده زبان ترکی بیش از یک میلیون گویشور دارد و ۲۵ زبان ترکی کم‌تر از یک میلیون گویشور بومی دارد. بر اساس اعلام سایت اتنولوگ تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی زبان‌های ترکی بر اساس تعداد گویشور بومی به شرح زیر است:

شماره	نام	شاخه	وضعیت	شمار گویشوران	کشور اصلی	سامانه نوشتاری
۱	زبان ترکی استانبولی	زبان‌های اوغوز	طبیعی	۷۶٬۰۰۰٬۰۰۰	ترکیه	لاتین
۲	زبان ترکی آذربایجانی	زبانهای اوغوز	طبیعی	۳۵٬۰۰۰٬۰۰۰	جمهوری آذربایجان و ایران	لاتین و عربی در ایران
۳	زبان ازبکی	زبانهای قارلقی	طبیعی	۲۷٬۰۰۰٬۰۰۰	ازبکستان	لاتین
۴	زبان قزاقی	زبان‌های قبچاقی	طبیعی	۱۴٬۰۰۰٬۰۰۰	قزاقستان	لاتین
۵	زبان اویغوری	زبان‌های قارلقی	طبیعی	۱۱٬۰۰۰٬۰۰۰	چین	عربی
۶	زبان ترکمنی	زبان‌های اوغوز	طبیعی	۷٬۰۰۰٬۰۰۰	ترکمنستان	لاتین
۷	زبان تاتاری	زبان‌های قبچاقی	طبیعی	۵٬۵۰۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۸	زبان قرقیزی	زبان‌های قبچاقی	طبیعی	۵٬۰۰۰٬۰۰۰	قرقیزستان	سیریلیک
۹	زبان باشقیری	زبان‌های قبچاقی	آسیب‌پذیر	۱٬۵۰۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۱۰	زبان چوواشی	زبان‌های اوغور	آسیب‌پذیر	۱٬۲۰۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۱۱	زبان قشقایی	زبان‌های اوغوز	طبیعی	۱٬۰۰۰٬۰۰۰	ایران	عربی
۱۲	زبان ترکی خراسانی	زبان‌های اوغوز	آسیب‌پذیر	۱٬۰۰۰٬۰۰۰	ایران	عربی
۱۳	زبان قره‌قالپاقی	زبان‌های قبچاقی	طبیعی	۶۵۰٬۰۰۰	ازبکستان	لاتین
۱۴	زبان تاتارهای کریمه	زبان‌های قبچاقی	به شدت در خطر	۶۰۰٬۰۰۰	اوکراین	لاتین
۱۵	زبان قموقی	زبان‌های قبچاقی	آسیب‌پذیر	۴۵۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۱۶	زبان کاراچایی-بالکاری	زبان‌های قبچاقی	آسیب‌پذیر	۴۰۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۱۷	زبان یاقوتی	زبان‌های ترکی سیبری	آسیب‌پذیر	۴۰۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۱۸	زبان تووایی	زبان‌های ترکی سیبری	آسیب‌پذیر	۳۰۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۱۹	زبان اوروم	زبان‌های اوغوز	قطعاً در خطر	۲۰۰٬۰۰۰	اوکراین	سیریلیک
۲۰	زبان گاگائوزی	زبان‌های اوغوز	بحرانی	۱۵۰٬۰۰۰	مولدووا	لاتین
۲۱	زبان تاتارهای سیبری	زبان‌های قبچاقی	قطعاً در خطر	۱۰۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۲۲	زبان نوقایی	زبان‌های قبچاقی	قطعاً در خطر	۱۰۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۲۳	زبان سالاری	زبان‌های اوغوز	آسیب‌پذیر	۷۰٬۰۰۰	چین	لاتین
۲۴	زبان آلتای	زبان‌های ترکی سیبری	به شدت در خطر	۶۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۲۵	زبان خاکاسی	زبان‌های ترکی سیبری	قطعاً در خطر	۵۰٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۲۶	زبان خلجی	زبان‌های ارغو	آسیب‌پذیر	۲۰٬۰۰۰	ایران	عربی
۲۷	زبان آینو	زبان‌های قارلقی	بحرانی	۶٬۰۰۰	چین	عربی
۲۸	زبان یوغوری غربی	زبان‌های ترکی سیبری	به شدت در خطر	۵٬۰۰۰	چین	لاتین
۲۹	زبان شور	زبان‌های ترکی سیبری	به شدت در خطر	۳٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۳۰	زبان دولگانی	زبان‌های ترکی سیبری	قطعاً در خطر	۱٬۰۰۰	روسیه	سیریلیک
۳۱	زبان کریمچاقی	زبان‌های قبچاقی	بحرانی	۲۰۰	اسرائیل	الفبای لاتین
۳۲	زبان ترکی ایلی	زبان‌های قارلقی	به شدت در خطر	۱۰۰	چین	سیریلیک
۳۳	زبان توفا	زبان‌های ترکی سیبری	بحرانی	۱۰۰	روسیه	سیریلیک
۳۴	زبان کاراییم	زبان‌های قبچاقی	بحرانی	۱۰۰	اوکراین	سیریلیک
۳۵	زبان چولیمی	زبان‌های ترکی سیبری	بحرانی	۵۰	روسیه	سیریلیک
کل	زبان‌های ترکی	–	طبیعی	190٬۰۰۰٬۰۰۰	–	–

دستور زبان

این گروه زبان‌ها پیوندی هستند؛ یعنی تکواژها در کنار هم قرار می‌گیرند و واژه را می‌سازند، به‌طوری‌که با جدا کردن پیوندها، تکواژها به‌راحتی قابل شناسایی است. همچنین یکی از مشخصات زبان‌های ترکی هماهنگی آواها است.

گروه‌ها

درصد گویشوران خانواده زبان‌های ترکی‌تبار

ترکی استانبولی			۴۳٪
ترکی آذربایجانی			۱۵٪
ازبکی			۱۴٪
قزاقی			۷٪
اویغوری			۶٪
ترکمنی			۴٪
تاتاری			۳٪
قرقیزی			۲٪
سایر			۶٪

در طی مهاجرت‌های بسیار اقوام مختلف ترک، زبان ایشان از همدیگر و نیز زبان‌های مختلف به خصوص زبان‌های ایرانی، عربی و مغولی تأثیراتی گرفته‌است که باعث پیچیدگی تاریخ و سیر تحول این زبان‌ها شده‌است و از لحاظ گروه‌بندی دشواری‌هایی ایجاد نموده‌است. در نتیجه چندین سیستم متفاوت برای دسته‌بندی این زبان‌ها پدید آمده‌است. یکی از رایج‌ترین دسته‌بندی‌های انجام گرفته، زبان‌های ترکی را به شش خانواده تقسیم می‌کند که عبارتند از:

خانوادهٔ چوواش (اوغور یا بلغار)
خانوادهٔ شمال غربی (قپچاق)
خانوادهٔ جنوب غربی (اوغوز)
خانوادهٔ جنوب شرقی (قارلق)
خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
خانوادهٔ خلجی (آرغو)

تقسیم‌بندی جدول زیر توسط لارس جانسون در سال ۱۹۹۸ انجام شده‌است:

زبان نیاترکی	زبان‌های مشترک ترکی جنوب غربی (اوغوز)
		منقرض		پچنگی (منقرض)
		اوغوز غربی		ترکی آناتولی باستان (منقرض) ترکی عثمانی (منقرض) ترکی استانبولی ترکمنی عراقی گاگائوزی زبان کرکوزی ترکی آذربایجانی ترکی گاگائوزی بالکان
		اوغوز شرقی		ترکمنی ترکی خراسانی
		اوغوز جنوبی		افشاری قشقایی
	آرغو	آرغو		خلجی
	زبان‌های مشترک ترکی شمال غربی (قپچاق)
		منقرض		قپچاق (منقرض)
		قپچاق غربی		قومیتی کاراچایی-بالکاری تاتاری کریمه، اوروم کریمچاقی کومانی (منقرض) کارائیم
		قپچاق شمالی (ترک‌های ولگا-اورال)		تاتاری قازان میشار باشقیری کیری غربی تاتار
		قپچاق جنوبی		قزاقی قره‌قالپاقی قرقیزی قپچاق ازبکی (زبان قپچاق فرقانا) (منقرض) نوقایی
	زبان‌های مشترک جنوب شرقی (قارلق)	غربی		ازبکی
		شرقی		اویغوری زبان تارانچی غربی آغور (اویغور زرد) سالاری ترکی باستان (منقرض) جغتایی (منقرض) آینو ترکی ایلی
	زبان‌های مشترک ترکی شمال شرقی (سیبری)	سیبری شمالی		یاکوتی دولگان
		سیبری جنوبی	ترکی سایان	تووایی (سویوت، اوریانخای) توفا
			ترکی ینیسی	خاکاسی فویو قرقیز شور (ساغای قاجا، قیزیل)
			ترکی چولیم	چولیم (کوئریک)
			ترکی آلتای	آلتای شامل گویش‌های توبا، قوموندا، قو، تلئوت، تلنژیت
	اوغور	اوغور		چوواشی خزری (منقرض) بلغاری (منقرض)

هم سنجی واژه‌ها در زبان‌های ترکی‌تبار

خانواده زبان‌های ترکی (به استثنای زبان چوواش و یاکوتی، تووایی، غیره) به‌طور کلی شباهت زیادی به هم دارند.^{^{[نیازمند منبع]}} در جدول زیر برای مقایسه شباهت‌های زبان‌های مختلف ترک تبار با همدیگر آورده شده‌است.

فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
پدر	ata	ata	ata	ata	ata	ata	ota	ata	ata	atte	ata
مادر	ana	ana	anne/ana	ene	ana	ana	ona	ana		anne	ana
پسر	o'gul	oğul	oğul	oğul	ul/uğıl	ul	o'gil	oghul	uol	yvăl/Ul	oğul
مرد	er/erkek	ər/erkək	er/erkek	erkek	ir	yerkek	erkak	är	er	ar	har
دختر	kyz	qız	kız	gyz	qız	qιz	qiz	qiz	ky:s	χĕr	qiz
کس، نفر	kişi	kişi/nəfər	kişi	keşe	kisi			kihi		kişi	kişi
عروس	kelin	gəlin	gelin	geli:n	kilen	kelin	kelin	kelin	kylyn	kilen	kelin
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
دل	jürek	ürək	yürek/kalp	ýürek	yöräk	zhürek	yurak	yüräk	süreq		izak
خون	qan	qan	kan	ga:n	qan	qan	qon	qan	qa:n	jon	kan
سر	boş	baş	baş	baş	baş	bas		baş	bas	puš	boş
مژک (موی ریز)	qyl	qıl	kıl	qyl	qıl	kyl	qil	qil	kıl	hul
چشم	köz	göz	göz	göz	küz	köz	ko'z	köz	kos	kör	köz
مژه	kirpik	kirpik	kirpik	kirpik	kerfek	kirpik	kiprik	kirpik	kılaman, kirbii	hărpăk	kirpik
گوش	qulqaq	qulaq	kulak	gulak	qolaq	qulaq	quloq	qulaq	gulka:k	χo'lga	qulaq
بینی	burun	burun	burun	burun	borın	muryn	burun	burun	munnu
بازو	qol	qol	kol	gol	qul	qol	qo'l		qol	χol	qol
دست	el(ig)	əl	el	el					ili:	ala'	al
انگشت	barmak	barmaq	parmak	barmak	barmaq		barmoq	barmaq			barmaq
ناخن	tyrnaq	dırnaq	tırnak	dyrnaq	tırnaq	tιrnaq	tirnoq	tirnaq	tynyraq		tirnaq
زانو	tiz	diz	diz	dy:z	tez	tize	tizza	tiz	tüsäχ		tiz
(قسمتی از ران)	baltyr	baldır	baldır	baldyr	baltır	baldyr	boldyr	baldir	ballyr
پا	adaq	ayaq	ayak	aýaq	ayaq	ayaq	oyoq		ataq		hadaq
شکم	qaryn	qarın/qorsaq	karın	garyn	qarın	qarιn	qorin	qor(saq)	qaryn	χyra'm	qarni
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
اسب	at	at	at	at	at	at	ot	at	at	ut	hat
گاو جوانی که هنوز نزاییده	siyir	sığır	sığir	sığır	sygyr	síır (sıyır)	siyιr	sigir
سگ	yt	it	it	it	et	iyt	it	it	yt	jyda	it
ماهی	balyq	balıq	balık	balyk	balıq	balιq	baliq	beliq	balyk	pola'	baliq
شپش	bit	bit	bit	bit	bet	biyt	bit	pit	byt	pyjda
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
خانه	ev	ev	ev	öý	öy	üy	uy	öy		av	hev
اتاق	otag	otağ	otağ	otaq		otaq	otoq		otu:		otag
راه	yol	yol	yol	yo:l	yul	zhol	yo'l	yol	suol	sol	yol
پل	köprüq	körpü	köprü	köpri	küpar	köpir	ko'prik	kövrük	kürpe
تیر	oq	ox	ok	ok	uk		o'q	oq	oχ	ugu	hoq
آتش	ot	od	ateş/od	od	ut	ot	Olov	ot	uot	vot	hot
خاکستر	kül	kül	kül	kül	köl	kül	kul	kül	kül	kö'l	kül
آب	suv	su	su	su	syw	suw	suv	su	ui	syv	su
کشتی	kemi	gəmi	gemi	gämi	kimä	keme	kema			kim
دریاچه	köl	göl	göl	göl	kül	köl	ko'l	köl	küöl		köl
جزیره (آبخوست)	atov	ada	ada	ada	Utrau	aral	orol	aral		ută
خورشید	küneş	günəş	güneş	gün	Kojaş	kün	quyosh	quyash	kün	χĕvel	kün
ابر	bulut	bulut	bulut	bulut	bolıt	bult	bulut	bulut	bylyt	pĕlĕt	bulet
ستاره	yulduz	ulduz	yıldız	ýyldyz	yoldız	zhuldιz	yulduz	yultuz	sulus	şăltăr	yulduz
خاک	topraq	torpaq	toprak	toprak	tufraq	topιraq	tuproq	tupraq	toburaχ	tăpra	torpaq
تپه	töpü	təpə	tepe	depe	tübä	töbe	tepa		töbö	tüpe
درخت	yağac	ağac	ağaç	agaç	ağaç	ağaš				jyvăş	hağaç
خدا	tenri	tanrı	tanrı	taňry	täñre			tängri	tanara	tură
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
دراز		uzun	uzun	uzun	uzyn	ozın	uzιn	uzun	uzun	uhun	vărăm
نو، جدید		yany	yeni	yeni	yene	yaña	zhanga	yangi	yengi	sana	şĕnĕ
چاق	semiz	səmiz,kök	semiz, şişman	semiz	simez	semiz	semiz	semiz	emis	samăr
پُر	tolu	dolu	dolu	do:ly	tulı	tolι	to'la	toluq	toloru	tulli	tolu
سفید	aq	aq	ak / beyaz	ak	aq	aq	oq	aq			aq
سیاه	qara	qara	kara	gara	qara	qara	qora	qara	χara	χura	qara
زر، طلا	qyzyl	qızıl	kızıl	gyzyl	qızıl	qızıl	qizil	qizil	kyhyl	χĕrlĕ	qizil
آسمان	kök	göy	gök	gök	kük	kök	Osmon	kök	küöq	kăvak	kök
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
یک	bir	bir	bir	bir	ber	bir	bir	bir	bi:r	pĕrre	bir
دو	eki	iki	iki	iki	ike	yeki	ikki	ikki	ikki	ikkĕ	eki
چهار	törd	dört	dört	dö:rt	dürt	tört	to'rt	töt	tüört	tăvattă	tört
هفت	yeti	yeddi	yedi	yedi	cide	zheti	yetti	yättä	sette	şiççĕ	yete
ده	on	on	on	o:n	un	on	o'n	on	uon	vunnă	on
صد	yüz	yüz	yüz	yü:z	yöz	zhüz	yuz	yüz	sü:s	şĕr	yüz

الفبا

برای نگارش زبان‌های مختلف ترکی در طول تاریخ الفباهای مختلف الفبای اورخون، الفبای اویغور، الفبای عربی و خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک به کار گرفته شده‌است ولی هم‌اکنون اکثر زبان‌های ترکی از الفبای لاتین استفاده می‌کنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند.

الفبای اورخون

الفبای اورخون یا الفبای قدیمی ترک، الفبایی بود برگرفته از الفبای سغدی (که خود برگرفته از الفبای آرامی بود) که از قرن ششم میلادی توسط ترکان استفاده می‌شده‌است. این خط شباهت بسیاری به الفبای هون (الفبای مجارهای قدیم) دارد. اولین اثر به خط اُرخون در اواخر قرن ۱۹ در حاشیه رود ینی سی در روسیه پیدا شد و در سال ۱۸۸۹ توسط ویلهلم توماس دانمارکی رمز گشایی شد. در سال‌های بعد آثار بیشتری به این الفبا از جمله در حاشیه رود یدی سو پیدا شد. الفبای اورخون از راست به چپ نوشته می‌شد اما گاهی نیز از بالا به پایین نیز نوشته می‌شده‌است که در این حالت حروف با ۹۰ درجه چرخش مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

الفبای اویغور

الفبای اویغوری، الفبایی است که در قرن ۱۲ میلادی توسط ترکان آسیای میانه و به ویژه اویغورها استفاده می‌شد. این خط مانند سایر نوشته‌های کهن بر روی پاپیروس نوشته می‌شده‌است. نوشته‌هایی به این خط بر روی سنگ نبشته‌ها باقی مانده‌است. خط اویغوری از چپ به راست و از بالا به پایین نوشته می‌شده‌است.

الفبای معاصر

تا اوایل دهه دوم قرن بیستم میلادی بیشتر زبان‌های ترکی با الفبای عربی نگارش می‌شدند. اما به دلیل عدم تناسب حروف فارسی (عربی) با این زبان؛ به ویژه برای ۹ مصوت زبان ترکی که تنها سه حرف وجود داشت؛ لذا انگیزه تغییر الفبای ترکی به ذهن روشن‌فکران ترک افتاد از اینرو از سال ۱۹۲۲ تلاش‌هایی برای تغییر الفبا انجام گرفت و در سال ۱۹۲۹ ترکیه و تمام جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی به جز جمهوری چواش، الفبای مورد استفاده خود را از عربی به لاتین تغییر دادند^{^{[نیازمند منبع]}}. در حال حاضر الفبای نوشتاری زبان‌های مختلف ترکی چنین است:

مقایسه الفبای زبان‌های مختلف ترک تبار

در این جدول الفبی زبان‌های مختلف ترکی نمایش داده شده‌اند. با وجود تفاوت ظاهری برخی حروف، تلفظ‌ها تفاوت چندانی ندارند. در سال‌های اخیر تلاشهای زیادی برای ایجاد خط مشترک ترکی صورت گرفته‌است؛ و در نشست الفبا و زبان ادبی مشترک ترکی تصمیم گرفته شد تا جهت ایجاد یکپارچگی فرهنگی در جهان ترک، کشورهای ترک‌زبان جهت گذر به الفبای مشترک وارد عمل شوند.

فارسی	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	گاگاووز	ترکمنی / تاتاری /قزاقی	اویغوری /ازبکی
آ	Aa	Aa	Aa	Aa	Aa	Aa	Aa	Aa
اَ	Əə	Ee	Ä ä	Ä ä	Ä ä	Ä ä	Ee	Ee
ب	Bb	Bb	Bb	Bb	Bb	Bb	Bb	Bb
ج	Cc	Cc	Cc	Jj	Cc	Cc	Jj	Jj
چ	Çç	Çç	Çç	Çç	Çç	Çç	CHch	CHch
د	Dd	Dd	Dd	Dd	Dd	Dd	Dd	Dd
اِ	Ee	Ee	Ee	Ee	Ee	Ee	É é	Ee
ف	Ff	Ff	Ff	Ff	Ff	Ff	Ff	Ff
گ	Gg	Gg	Gg	Gg	Gg	Gg	Gg	Gg
غ	Ğğ	Ğğ	-	-	Ğğ	Ğğ	Ghgh	G’g’
ه-ح	Hh	Hh	Hh	Hh	Hh	Hh	Hh	Hh
ایی	İi	İi	İi	İi	İi-Í í	İi-Ï ï	Ii	Ii
ء کوتاه مثل Earth انگلیسی	Iı	Iı	Iı	Yy	Iı	Iı	-	-
ژ	Jj	Jj	Jj	Ž ž	Jj	Jj	Jj	-
ک	Kk	Kk	Kk	Kk	Kk	Kk	Kk	Kk
ل	Ll	Ll	Ll	Ll	Ll	Ll	Ll	Ll
م	Mm	Mm	Mm	Mm	Mm	Mm	Mm	Mm
ن	Nn	Nn	Nn	Nn	Nn	Nn	Nn	Nn
ن غُنه	-	-	-	Ň ň	Ň ň	Ň ň	NGng	-
اُ	Oo	Oo	Oo	Oo	Oo	Oo	Oo	Oo
اُ نرم مثل تلفظ home	Öö	Öö	Öö	Öö	Öö	Öö	Öö	O'o'
پ	Pp	Pp	Pp	Pp	Pp	Pp	Pp	Pp
ق	Qq	-	-	-	Qq	Qq	Qq	Qq
ر	Rr	Rr	Rr	Rr	Rr	Rr	Rr	Rr
س	Ss	Ss	Ss	Ss	Ss	Ss	Ss	Ss
ش	Şş	Şş	Şş	Şş	Şş	Şş	SHsh	SHsh
ت	Tt	Tt	Tt	Tt	Tt	Tt	Tt	Tt
تس	-	-	Ţ ţ	-	-	-	-	-
او	Uu	Uu	Uu	Uu	Uu	Uu	Uu	Uu
او نرم مثل تلفظ bonjur در فرانسه	Üü	Üü	Üü	Üü	Üü	Üü	Üü	Üü
و	Vv	Vv	Vv	Ww	Vv-Ww	Vv-Ww	Ww	Vv
خ	Xx	-	-	-	Xx	Xx	Xx	Xx
ی	Yy	Yy	Yy	Ýý	Yy	Yy	Yy	Yy
ز	Zz	Zz	Zz	Zz	Zz	Zz	Zz	Zz

فهرست گویشوران بر اساس کشور

کشورهایی که بیش‌ترین گویشور به زبان‌های ترکی را دارند به شرح زیر است:

شماره	کشور	گویشوران (میلیون)	زبان‌های اصلی
۱	ترکیه	۵۵–۶۵	زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی
۲	ازبکستان	۲۵–۳۰	زبان ازبکی - زبان قزاقی
۳	ایران	۱۳–۱۵	زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی خراسانی - زبان قشقایی - زبان افشاری
۴	قزاقستان	۱۳–۱۴	زبان قزاقی - زبان ازبکی
۵	چین	۱۰–۱۲	زبان اویغوری - زبان قزاقی
۶	جمهوری آذربایجان	۹–۱۰	زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی
۷	روسیه	۹–۱۰	زبان تاتاری - زبان باشقیری - زبان یاقوتی
۸	قرقیزستان	۵٫۵–۶	زبان قرقیزی - زبان ازبکی
۹	ترکمنستان	۴٫۵–۵	زبان ترکمنی - زبان ازبکی
۱۰	اتحادیه اروپا	align=center\|۴–۵	زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی
۱۱	افغانستان	۳–۴	زبان ازبکی - زبان ترکمنی
۱۲	عراق	۱–۲	زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی
۱۳	تاجیکستان	۱–۱٫۵	زبان ازبکی - زبان قرقیزی
۱۴	ایالات متحده آمریکا	۰٫۵–۱	زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی
۱۵	سوریه	۰٫۵–۱	زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی
-	سایر جهان	۰٫۵–۱	–
کل	زبان‌های ترکی	۱۷۰–۱۸۰	–

زبان‌های ترکی در خطر انقراض و نابودی

زبان درخطر به زبانی گفته می‌شود که در معرض نابودی باشد. تعداد گویشوران یک زبان درخطر به‌طور لزوم کم نیست، بلکه حتی اگر تعداد آن‌ها طی مدت به نسبت کوتاهی در حال کاهش شدید بوده باشد، باز با آن به سان زبان درخطر برخورد می‌شود.

از ۳۵ زبان ترکی، ۲۵ زبان در خطر انقراض و نابودی دسته‌بندی شده‌اند:

شماره	نام	وضعیت	گویشوران	کشور اصلی
۱	زبان باشقیری	آسیب‌پذیر	۱٬۵۰۰٬۰۰۰	روسیه
۲	زبان چوواشی	آسیب‌پذیر	۱٬۲۰۰٬۰۰۰	روسیه
۳	زبان ترکی خراسانی	آسیب‌پذیر	۱٬۰۰۰٬۰۰۰	ایران
۴	زبان تاتارهای کریمه	به شدت در خطر	۶۰۰٬۰۰۰	اوکراین
۵	زبان قموقی	آسیب‌پذیر	۴۵۰٬۰۰۰	روسیه
۶	زبان یاقوتی	آسیب‌پذیر	۴۰۰٬۰۰۰	روسیه
۷	زبان کاراچایی-بالکاری	آسیب‌پذیر	۴۰۰٬۰۰۰	روسیه
۸	زبان تووایی	آسیب‌پذیر	۳۰۰٬۰۰۰	روسیه
۹	زبان اوروم	قطعاً در خطر	۲۰۰٬۰۰۰	اوکراین
۱۰	زبان گاگائوزی	بحرانی	۱۵۰٬۰۰۰	مولدووا
۱۱	زبان تاتارهای سیبری	قطعاً در خطر	۱۰۰٬۰۰۰	روسیه
۱۲	زبان نوقایی	قطعاً در خطر	۱۰۰٬۰۰۰	روسیه
۱۳	زبان سالاری	آسیب‌پذیر	۷۰٬۰۰۰	چین
۱۴	زبان آلتای	به شدت در خطر	۶۰٬۰۰۰	روسیه
۱۵	زبان خاکاسی	قطعاً در خطر	۵۰٬۰۰۰	روسیه
۱۶	زبان خلجی	آسیب‌پذیر	۲۰٬۰۰۰	ایران
۱۷	زبان آینو	بحرانی	۶٬۰۰۰	چین
۱۸	زبان یوغوری غربی	به شدت در خطر	۵٬۰۰۰	چین
۱۹	زبان شور	به شدت در خطر	۳٬۰۰۰	روسیه
۲۰	زبان دولگانی	قطعاً در خطر	۱٬۰۰۰	روسیه
۲۱	زبان کریمچاقی	بحرانی	۲۰۰	اسرائیل
۲۲	زبان توفا	بحرانی	۱۰۰	روسیه
۲۳	زبان کاراییم	بحرانی	۱۰۰	اوکراین
۲۴	زبان ترکی ایلی	به شدت در خطر	۱۰۰	چین
۲۵	زبان چولیمی	بحرانی	۵۰	روسیه

روسیه

مقاله اصلی: (en:List of endangered languages in Russia) و (en:Languages of Russia)

۱۵ زبان از خانواده زبان‌های ترکی در روسیه در فهرست زبان‌های در خطر (en:Lists of endangered languages) و در معرض انقراض و نابودی کامل هستند:

زبان آلتای (en:Altai language) / (en:Northern Altay language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۵۵٬۷۲۰ نفر
زبان تاتارهای بارابا (en:Baraba Tatar language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۸٬۰۰۰ نفر
زبان تاتارهای سیبری (en:Siberian Tatar language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۱۰۰٬۰۰۰ نفر
زبان باشقیری (en:Bashkir language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر
زبان چولیمی (en:Chulym language) - به‌طور بحرانی در معرض خطر بحرانی - گویش وران ۴۴ نفر
زبان چوواشی (en:Chuvash language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۱٬۰۴۲٬۹۸۹ نفر
زبان دولگانی (en:Dolgan language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۱٬۱۰۰ نفر
زبان کاراچایی-بالکاری (en:Karachay-Balkar language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۳۱۰٬۰۰۰ نفر
زبان خاکاسی (en:Khakas language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۴۳٬۰۰۰ نفر
زبان قموقی (en:Kumyk language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر
زبان نوقایی (en:Nogai language) / (en:Yurt Tatar language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۸۷٬۰۰۰ نفر
زبان شور (en:Shor language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۲٬۸۰۰ نفر
زبان توفا (en:Tofa language) - به‌طور بحرانی در معرض خطر بحرانی - گویش وران ۹۳ نفر
زبان تووایی (en:Tuvan language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۲۸۰٬۰۰۰ نفر
زبان یاقوتی (en:Yakut language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر

شماره	نام	وضعیت	گویشوران
۱	زبان باشقیری	آسیب‌پذیر	۱٬۵۰۰٬۰۰۰
۲	زبان چوواشی	آسیب‌پذیر	۱٬۲۰۰٬۰۰۰
۳	زبان قموقی	آسیب‌پذیر	۴۵۰٬۰۰۰
۴	زبان یاقوتی	آسیب‌پذیر	۴۰۰٬۰۰۰
۵	زبان کاراچایی-بالکاری	آسیب‌پذیر	۴۰۰٬۰۰۰
۶	زبان تووایی	آسیب‌پذیر	۳۰۰٬۰۰۰
۷	زبان تاتارهای سیبری	قطعاً در خطر	۱۰۰٬۰۰۰
۸	زبان نوقایی	قطعاً در خطر	۱۰۰٬۰۰۰
۹	زبان آلتای	به شدت در خطر	۶۰٬۰۰۰
۱۰	زبان خاکاسی	قطعاً در خطر	۵۰٬۰۰۰
۱۱	زبان شور	به شدت در خطر	۳٬۰۰۰
۱۲	زبان دولگانی	قطعاً در خطر	۱٬۰۰۰
۱۳	زبان توفا	بحرانی	۱۰۰
۱۴	زبان چولیمی	بحرانی	۵۰

اوکراین

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در اوکراین می‌باشد:

شماره	نام	وضعیت	گویشوران
۱	زبان اوروم	قطعاً در خطر	۲۰۰٬۰۰۰

چین

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۴ زبان در چین می‌باشد:

شماره	نام	وضعیت	گویشوران
۱	زبان سالاری	آسیب‌پذیر	۷۰٬۰۰۰
۲	زبان آینو	بحرانی	۶٬۰۰۰
۳	زبان یوغوری غربی	به شدت در خطر	۵٬۰۰۰
۴	زبان ترکی ایلی	به شدت در خطر	۱۰۰

زبان اویغوری

بعد از انقراض زبان جغتایی، زبان اویغوری و زبان ازبکی در مناطقی که زبان جغتایی صحبت می‌شد، توسعه پیدا کردند. امروزه زبان اویغوری در نتیجه ریشه گرفتن از زبان جغتایی، شامل وام واژه‌های فراوانی از زبان فارسی است.

زبان سالاری

یکی از زبان‌های ترکی و از شاخه اغوز است که حدود هفتاد هزار تن گویشور دارد. بیشتر سالارها در استان‌های گانسو و چینگ‌های در کشور چین زندگی می‌کنند. زبان سالار به دو گروه بزرگ گویشی تقسیم می‌شود. این انشعاب از آن جا سرچشمه گرفته‌است که یکی از شاخه‌های گویشی از زبان‌های تبتی و چینی و شاخه دیگر از زبان‌های اویغوری و قزاقی تأثیر پذیرفته‌است. فقط یک سوم جمعیت قوم سالار به زبان سالاری تکلم می‌کنند که به ترکمنی شبیه است. بخش دیگر نیز به زبان تبتی و تعداد بیشتر آنان به زبان چینی صحبت می‌کنند. زبان امروزی سالار تأثیر زیادی از زبان‌های همسایه چینی و تبتی گرفته‌است. در پایان باید گفت که زبان سالار صورت مکتوب ندارد. به این خاطر مردم سالار، به عنوان زبان نوشتاری خود اویغوری را برگزیده بودند.

ایران

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۲ زبان در ایران می‌باشد:

شماره	نام	وضعیت	گویشوران
۱	زبان ترکی خراسانی	آسیب‌پذیر	۱٬۰۰۰٬۰۰۰
۲	زبان خلجی	آسیب‌پذیر	۲۰٬۰۰۰

ترکی خراسانی

سازمان یونسکو از زبان‌های در معرض خطر جهان یا منسوخ شده، اطلسی تهیه کرده‌است که به صورت آنلاین و به کمک نقشه‌های گوگل قابل مشاهده است. در این لیست، برای کشور ایران ۲۵ زبان در معرض خطر نشان داده شده‌است که ترکی خراسانی یکی از این زبان‌ها است و با عنوان زبان آسیب‌پذیر (آسیب‌پذیر) از آن یاد شده‌است. این زبان بیشتر در استان خراسان شمالی صحبت می‌شود ولی در استانهای خراسان رضوی و گلستان هم گویشور دارد. بیشتر کسانی که به زبان ترکی خراسانی سخن می‌گویند به زبان فارسی نیز مسلط هستند. نابودی تدریجی زبان ترکی خراسانی در شمال و مرکز خراسان رخ داده‌است.

ترکی قشقایی

زبان ترکی قشقایی یکی از لهجه‌های شاخه جنوب غربی زبان ترکی است که قشقایی‌ها بدان تکلم می‌کنند. در واژگان قشقایی تأثیر زبان فارسی مشخص است، در متون جمع‌آوری شده توسط دوئرفر و همکارانش از فیروزآباد دخیل‌های فراوان عربی دیده می‌شود. واژگان حکومتی و نظامی مانند پاسبان، پیکان و شاه بیشتر از فارسی وارد این زبان شده‌اند. قاموس دینی بیشتر ریشه عربی دارد اما از فارسی وارد این زبان شده‌اند و ویژگی‌های فارسی‌شان را حفظ کرده‌اند. واژگان پزشکی نیز تحت تأثیر فارسی است مانند بیمار، درد و دارو. بنا به یک پژوهش، در فیروزآباد قشقایی‌ها در همه سنین از زبان مادری در حوزه‌های دوستانه و خانوادگی استفاده می‌نمایند، اما در شیراز افراد زیر بیست سال خانواده‌های ترک‌زبان تمایل چندانی به استفاده از زبان مادری ندارند. در شیراز در حوزه‌های مختلف زبان غالب فارسی است و در موقعیت‌های غیررسمی در بعضی از مواقع زبان مادری استفاده می‌شود در صورتی که در فیروزآباد در شرایط مشابه ترکی ترجیح داده می‌شود. ترکی در شیراز به شدت تحت تأثیر فارسی است. زبان قشقایی در میان جوانان به تدریج در حال از دست دادن کاربری‌اش است.

زبان خلجی

نشانه‌هایی تاریخی نشان می‌دهد که خلج‌ها احتمال دارد در اصل مردمی آریایی‌نژاد و گروهی از سکاها بوده‌اند که در آسیای میانه ترک‌زبان شده‌اند. مردم خلج از نظر فرهنگی ایرانی محسوب می‌شوند. امروزه زبان خلجی در معرض انقراض قرار دارد و جای خود را بین نسل جدید خلجی‌ها به فارسی داده‌است. نسل جدید تنها در حد درک مطلب با این زبان آشنائی دارند و دیگر در میان خود از این زبان استفاده نمی‌کنند. بر اساس آمار سایت اتنولوگ تعداد گویش وران زبان خلجی در ایران ۴۲٫۱۰۰ نفر می‌باشد.

ایل بچاقچی

بچاقچی، یکی از بزرگ‌ترین ایلات استان کرمان است. ایشان شیعه‌مذهب هستند و در گذشته به گویشی از ترکی صحبت می‌کردند ولی امروزه بیشتر شهرنشین شده و به فارسی صحبت می‌کنند. واژه بچاقچی در ترکی به معنای چاقوساز است و گویا از نام یکی از رؤسای گذشته ایل گرفته شده‌است.

مولداوی

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در مولداوی می‌باشد:

شماره	نام	وضعیت	گویشوران
۱	زبان گاگائوزی	بحرانی	۱۵۰٬۰۰۰

اسرائیل

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در اسرائیل می‌باشد:

شماره	نام	وضعیت	گویشوران
۱	زبان کریمچاقی	بحرانی	200

عراق

اگرچه برخی از آن‌ها قادر به حفظ هویت زبانی خود شده‌اند، اما ترکمن‌های امروزی عراق به سرعت جذب جمعیت عموم، اکثریت و دیگر قبایل سازماندهی شده‌اند. بسیاری از فرزندان امروزی اولین دوره مهاجران ترکمن در داخل مردم محلی عرب جذب شده‌اند. در سال ۱۹۵۷ در آخرین سرشماری قابل اعتماد به رسمیت شناخته شدند، ولی بعد از آن با سیاست‌های عرب‌سازی مواجه شدند. حزب بعث مواجه شدند. زبان رسمی نوشتاری ترکمن‌ها، ترکی استانبولی است، و الفبای جدید آن، الفبای لاتین می‌باشد. به‌طور عموم ترکمن‌های عراق «ترکمان»، «ترکمنان»، «ترکمانان» یا «ترکمن» نامیده می‌شوند و نباید آنان را با کسانی که به زبان ترکمنی در ترکمنستان تکلم می‌کنند، یکسان دانست.

زبان‌های ترکی منقرض‌شده

شماره	نام	زمان انقراض
-	نیاترکی	زبان بازسازی‌شده
۱	ترکی باستان	قرن ۸
۲	ترکی آناتولیایی باستان	قرن ۱۱
۳	پچنگی	قرن ۱۲
۴	ترکی اورخونی	قرن ۱۳
۵	خزر	قرن ۱۳
۶	اویغوری باستان	قرن ۱۴
۷	خوارزمی	قرن ۱۴
۸	بولغاری	قرن ۱۴
۹	ترکی میانه	قرن ۱۵
۱۰	قبچاق	قرن ۱۷
۱۱	کومی	۱۷۷۰
۱۲	تاتاری باستان	قرن ۱۹
۱۳	قبچاق فرغانه	دهه ۱۹۲۰
۱۴	جغتایی	۱۹۲۱
۱۵	ترکی عثمانی	۱۹۲۸
۱۶	فویو قرقیز	قرن ۲۰
۱۷	دوخان	قرن ۲۱
۱۸	سلجوقی	۲۰۱۳

گویش‌های مشهور زبان‌های ترکی

شماره	گئیش	زبان مادر
۱	گویش روملی	زبان ترکی استانبولی
۲	گویش قبرسی	زبان ترکی استانبولی
۳	گویش افشاری	زبان ترکی آذربایجانی
۴	گویش سنقری	زبان ترکی آذربایجانی
۵	گویش لوپ	زبان اویغوری
۶	گویش تاتارهای بارابا	زبان تاتارهای سیبری

جستارهای وابسته

منابع

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Turkic languages». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۰۸.

پیوند به بیرون

اثرات متقابل زبان‌های ترکی‌تبار و ایرانی‌تبار (به انگلیسی).

This article uses material from the Wikipedia فارسی article زبان‌های ترکی, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.