زبان ترکمنی: زبانی در ترکمنستان

ترکمنی از زبان‌های ترکی‌تبار و از شاخهٔ اغوز است. حدود ۶٫۷ میلیون گویشور این زبان بیشتر در ترکمنستان، شمال شرقی ایران و نواحی شمالی افغانستان ساکن هستند.

ترکمنی
türkmençe, türkmen dili, түркменче, түркмен дили, تۆرکمن دیلی، تۆرکمنچه‎
زبان بومی در	ترکمنستان، روسیه، ایران، ازبکستان، افغانستان، تاجیکستان
قومیت	ترکمن‌ها
شمار گویشوران	۶٫۷ میلیون  (۲۰۰۹–۲۰۱۵)
تبار	ترکی ترکی متداول اوغوز اوغوز شرقی ترکمنی
سامانه نوشتاری	لاتین (الفبای ترکمنی)، سیریلیک، عربی بریل ترکمنی
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	ترکمنستان
زبان اقلیت شناخته‌شده در	افغانستان  ایران
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹	tk
ایزو ۲–۶۳۹	tuk
ایزو ۳–۶۳۹	tuk
گلاتولوگ	turk1304
زبان‌شناسی	بخشی از 44-AAB-a
پراکندگی زبان ترکمنی در آسیای میانه
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

زبان معیار ترکمنی ترکمنستان بر پایه گویش ایل تکه است؛ درحالی که در ایران گویش ایل یموت و در افغانستان گویش ایل ارساری پایه‌های گویش معیار را تشکیل می‌دهند. نزدیک‌ترین خویشاوند ترکمنی ترکی آذربایجانی است و از دیگر زبان‌های نزدیک به آن می‌توان گاگائوزی، قشقایی، تاتاری کریمه و ترکی استانبولی را نام برد.

زبان ترکمنی، برخلاف سایر زبان‌های شاخه اوغوز، بسیاری از ویژگی‌های منحصر به فرد و باستانی زبان ترک‌های اوغوز نخستین را، مانند تلفظ واکه‌های بلندتر یا کوتاهتر با توجه به واژگان متناظر یا ویژگی‌های واژگان، حفظ کرده‌است. ترکمنی همچنین به دلیل داشتن همخوان‌های سایشی دندانی (همانند th در انگلیسی) مشهور است؛ باشقیری تنها زبان ترکی دیگر است که از این ویژگی برخوردار است.

ترکمنی از خانواده زبان‌های ترکی و از گروه زبان‌های زبان‌های اوغوز و زیرگروه زبان‌های اوغوز شرقی است. ترکمنی با زبان‌های تاتاری کریمه و سالار و ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی و ازبکی مرتبط است. ترکمن‌ها و گویندگان بیشتر این زبان‌ها تاحدودی زبان یکدیگر را می‌فهمند. زبان ترکمنی را می‌توان حد وسط زیرمجموعه‌های غربی (ترکی استانبولی و ترکی آذری) با زیرمجموعه‌های شرقی (قزاقی، ازبکی، قرقیزی و اویغوری) دانست.

گویش‌ها

ترکمنی دارای گویش‌های بسیاری است که به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند. دسته اول گویش‌های بزرگ است که شامل گویش‌های یموت، تکین، گوکلنسکی، سالیر و ارساری می‌شود و دسته دوم گویش‌های کوچک و کم‌اهمیت را، همچون نخورلی، آناولی، حصارلی و نرزیم در بر می‌گیرد.

با توجه به ترکیب آوایی، گویش‌های گروه اول تقریباً کاملاً همگن هستند. گویش‌های گروه دوم به دلیل تفاوت‌های فراوان در زمینه آوایی، از گروه اول جدا هستند؛ به عنوان مثال، در بیشتر این گویش‌ها واج /ک/ در پایان کلمات به صورت /ث/ و /ذ/ تلفظ می‌شود؛ کامی‌شدگی که برای ترکمنی کاملاً غیرمعمول است، یافت می‌شود و قوانین هماهنگی واکه‌ای نیز گاه نقض می‌شوند.

گاهی گویش تکه (به ویژه در افغانستان) به نام «جغتایی» یا «چغتایی» خوانده می‌شود؛ این نام ارتباطی با زبان باستانی جغتایی که عضو خانواده دیگری از زبان‌های ترکی است، ندارد و فقط تأثیر محدود آن را بر ترکمنی نشان می‌دهد. گویشی از ترکمنی در سرزمین استاوروپول روسیه یافت می‌شود که به نام ترخمنی شناخته می‌شود.

در قرون ۸ و ۹ میلادی، قبایل اوغوز، که ترکمن‌ها بخشی از آن‌ها بودند، در منطقه‌ای میان کوه‌های اورال و دریاچه آرال مستقر شدند و نخستین بار در این دوره بود که نام اوغوزها به میان آمد. یکی از مهم‌ترین حوادثی که سرنوشت ترکمن‌ها را تغییر داد، حمله مغول بود که در پی آن، برخی از قبایل اغوز به سمت غرب و آناتولی حرکت کردند و گروهی دیگر در همان مناطق باقی ماندند. امروزه ترکمن‌ها در ترکمنستان بازمانده ترکان اوغوزی هستند که در دومین موج بزرگ مهاجرت به غرب شرکت نکردند.

اوج شکوفایی کلاسیک شعر ترکمن به قرن ۱۸ و ۱۹ برمی گردد. زبان ترکمنی در این دوره با اشعار آزادی، سیدی، مخدوم‌قلی، کامیاب، ملانفس، کمینه و دیگران شناخته می‌شود. مخدوم‌قلی فراغی بزرگترین شاعر ادبیات ترکمنی به‌شمار می‌رود. آثار ترکمنی گفتاری پیش از انقلاب روسیه کمابیش به‌طور دقیق حفظ نشده‌است و فقط غیرمستقیم و با کمک فولکلور می‌توان به آن دست یافت.

در آغاز قرن بیستم، زبان ادبی ترکمنی شکل گرفت. اگرچه بسیاری از منابع بیان می‌کنند که پایه زبان ادبی یکی از دو گویش تکه یا یموت بوده‌است، اما بیشتر به نظر می‌رسد که زبان ادبی نوین ترکیبی از ویژگی‌های هر دو گویش است. ایوان الکساندروویچ بلیائف در سال ۱۹۱۳، نخستین «فرهنگ روسی-ترکمن» و در ۱۹۱۵ «دستور زبان ترکمنی» را منتشر کرد. در دوران شوروی گام‌های مهمی در مطالعه ترکمنی برداشته شد.

 

پس از سال ۱۹۴۰ و تغییر زبان اسناد رسمی، آموزش عالی و علوم در جمهوری‌های شوروی از زبان بومی به روسی، بسیاری از ترکمن‌زبانان زبان ترکمنی را کنار گذاشتند. در دوره ۱۹۴۰ تا ۱۹۹۱، زبان ترکمنی واژگان زیادی را از زبان روسی وام گرفت که بسیاری اصل هماهنگی واکه‌ای را نقض می‌کند.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، ترکمنی به عنوان زبان رسمی کشور ترکمنستان اعلام شد و از سال ۲۰۰۰، اسناد رسمی و سایر حوزه‌های فعالیت‌های زبانی در ترکمنستان فقط به زبان ترکمنی انجام می‌شود. در سال ۲۰۱۶، برای نخستین بار در سال‌های استقلال ترکمنستان، «فرهنگ توضیحی زبان ترکمنی» (حدود ۵۰ هزار واژه) و «فرهنگ املایی زبان ترکمنی» (حدود ۱۱۰ هزار واژه) منتشر شد.

واکه‌ها

سامانه واکه‌ای زبان ترکمنی شامل ۹ واکه است. در این زبان واکه‌های کوتاه و بلند وجود دارد و درازا گاه معنای واژه را تغییر می‌دهد. واکه‌های ترکمنی عبارتند از:

در ترکمنی هماهنگی واکه‌ای وجود دارد؛ به این معنا که واکه‌های کشیده (مثل آ-ای-او) و کوتاه (مثل اَ-اِ-اُ) همزمان در یک واژه نمی‌توانند بیایند. این ویژگی محدودیت‌هایی در تلفظ و گویش واکه‌ها ایجاد می‌کند و به همین دلیل است که در این زبان صالِح به صالیح و اَلله به آللاه تبدیل می‌شود. هماهنگی واکه‌ای دارای استثناهایی، به خصوص در وام‌واژه‌هاست و قواعد آن بسته به منطقه تفاوت چشمگیری دارد.

همخوان‌ها

سامانه همخوانی زبان ترکمنی شامل ۲۶ همخوان است. ترکمنی در کنار باشقیری یکی از دو زبان ترکی است که دارای همخوان‌های سایشی دندانی است و در این زبان واج‌های /س/ و /ز/ همواره به صورت /ث/ و /ذ/ تلفظ می‌شوند (به ترتیب مانند تلفظ think و father در انگلیسی).

ترکمنی زبانی پیوندی و دارای هماهنگی واکه‌ای است که واژگان آن با هم‌چسبی ریشه‌های اسمی و فعلی ساخته می‌شوند. این زبان دارای جنس دستوری نیست و ترتیب واژگان در آن به صورت نهاد-مفعول-فعل است.

زبان نوشتاری ترکمنی در قرون ۱۳ و ۱۴ بر پایه خط فارسی شکل گرفت. در ترکمنستان تا سال ۱۹۲۸ خط فارسی رایج بود و پس از آن خط لاتین جایگزین آن شد و در سال ۱۹۴۰ خط سریلیک جای آن را گرفت. در ۱۹۹۱ خط لاتین بر پایه خط ترکی (استانبولی) دوباره جایگزین خط سریلیک شد. ترکمنی در ایران و افغانستان هنوز هم با خط فارسی نوشته می‌شود. الفبای لاتین ترکمنی به شرح زیر است:

 

ادبیات ترکمنی شامل آثار گفتاری و نوشتاری به زبان‌های ترکی اوغوز و ترکمنی است. ترکمن‌ها نوادگان مستقیم غزها هستند که گروهی از مردمان ترک غربی بودند و به شاخه اغوز خانواده زبان‌های ترکی سخن می‌گفتند.

پیشرفت‌های نخستین ادبیات ترکمنی با ادبیات ترک‌های اغوز رابطه تنگاتنگی دارد. ترکمن‌ها ادعای انتساب آثار ادبی بزرگی از زبان‌های اغوز سایر کشورها را، به‌ویژه جمهوری آذربایجان و ترکیه، به خود دارند. از جمله این آثار دده قورقود، کوراوغلو و غیره است.

با این وجود اتفاق نظر کلی وجود دارد که ادبیات متمایز ترکمن نوین در قرن هجدهم با آثار مختومقلی فراغی، پدر ادبیات ترکمن، آغاز شد. نوشته‌های او در مرحله میان زبان جغتایی کلاسیک و ترکمنی امروزین قرار دارند. از دیگر شعرای ترکمن می‌توان به محمدولی کمینه، دولت‌محمد آزادی، مسکین قلیچ، ملانفس، ذلیلی، امیرعلی شیرنوایی و از شاعران معاصر ستار سوقی، منصور طبری، عبدالقهار صوفی‌راد و نازمحمد پقه در ایران و کریم قربان نفس و قربان نظر عزیزف در ترکمنستان اشاره نمود.

بردی کربابایف پدر داستان‌نویسی نوین ترکمنستان است. رمان او با نام انسان ثابت‌قدم (Qati adim) نخستین رمان ترکمن محسوب می‌شود. خود نویسنده اشاره داشته که ۲۰ سال از عمرش را صرف نوشتن این رمان کرده‌است. کربابایف فعالیت ادبی خود را از سال ۱۹۲۳ میلادی آغاز کرد و بیش از ۳۰ اثر ادبی در ژانرهای مختلف به چاپ رسانید؛ چند نمایشنامه، اشعار کوتاه و بلند، فیلمنامه، چندین اثر منثور و همچنین ترجمه آثاری از پوشکین، لرمانتوف، گوگول، تولستوی و ماکسیم گورکی به زبان ترکمنی از او بر جای مانده‌است.

• الفبای ترکمنی
• الفبای آوانگاری بین‌المللی

• زبان ترکمنی|سایت اطلاع‌رسانی جیحون
• بایراق|دائرةالمعارف ترکمن