ایجاز

فهم مخاطبان از اشعار و متون موجز، درجات مختلفی داشته، از مرتبهٔ ساده شروع می‌شود، و به لایه‌ها و اعماق چندگانه معنایی می‌رسد. تعداد، جهات، و عمق لایه‌های قابل ادراک به آموخته‌ها، تجربیات، حالات، و ذخائر ذهنی شخص بستگی پیدا می‌کند.

به اعتقاد محمدتقی بهار، شاعر و پژوهشگر ادبیات، زبان فارسی در دوران باستان و میانه، مبتنی بر ایجاز بود و پادشاهان، دبیران خود را همواره به کوتاه‌نویسی سفارش می‌کردند. ایجاز، یکی از مختصات نُه‌گانه زبان پهلوی است.

در قرنهای سوم، چهارم و پنجم هجری نیز، نثر مرسل متداول است و نویسندگان، ایجاز را رعایت می‌کنند؛ اما از اواخر قرن پنجم و همچنین در قرن ششم هجری، نویسندگان به اطناب متمایل می‌شوند و از جملات بلندتر استفاده می‌کنند. یکی از آثار بارزی که ترویج دهنده اطناب در زبان فارسی است، ترجمه کلیله و دمنه اثر نصراله منشی است که توصیفات، جملات معترضه و کلمات مترادف باعث به درازا کشیدن کلام می‌شود و بعضاً اصل موضوع را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در قرن هفتم هجری، سعدی یکی از نویسندگانی است که با روی آوردن به ایجاز، مسیر ادب فارسی را به سمت خلاصه و موجزگویی سوق می‌دهد؛ چنان‌که ایجاز به عنوان یکی از مشخصه‌های سبکی وی شناخته می‌شود.

ایجاز قصر

در ایجاز قصر، رکنی از ارکان جمله حذف نمی‌شود و الفاظ به اندازه‌ای کم می‌شود که نتوان هیچ جزئی از جمله را بدون آسیب‌رسانی به معنی حذف کرد. بعضی تلمیح، استعاره و تشبیه را هم نوعی ایجاز قصر دانسته‌اند. نمونه‌های پایین از گلستان سعدی از این نوع ایجاز هستند:‌

گفت ای برادر حرم در پیش است و حرامی در پس. اگر رفتی بردی  و اگر ماندی مردی.

ده درویش در گلیمی بخسبند و دوپادشه در اقلیمی نگنجند.

هر که با بزرگان ستیزد خون خود بریزد.

کارها به صبر بر آید و مستعجل به سر درآید.

ایجاز حذف

در ایجاز حذف بعضی از ارکان جمله مانند نهاد، مسند، فعل، مفعول، متمم و غیره به قرینه لفظی و یا معنوی برای اختصار حذف می‌شود. به عنوان مثال در جمله «تو نیز اگر توانی سر خویش گیر و راه مجانبت پیش [گیر]»، سعدی فعل «گیر» را به قرینه لفظی حذف کرده است.

تعداد کلمات ابیات فوق برای حمل مقصود به ذهن و روان خواننده جز اندکی بیش نیست، و در نگاه ظاهری اول، اغلب آن‌ها جزء کلمات هرروزه و معمولی زبان امروزین فارسی هستند.

ابیاتی که جهت شرح جزئی معانی ضروری می‌نماید:

• مجازگویی و رمزگرایی در متون مقدس دینی؛ تأملی کوتاه در باب زبان قرآن^{[پیوند مرده]}، حمید آریان، مجله علمی و تخصصی معرفت
• مهم‌ترین درس سعدی برای نثرنویسی معاصر، ایجاز است، بهاءالدّین خرّمشاهی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی

• خرّمشاهی، بهاءالدّین. حافظ‌نامه، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، بخش اوّل، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳
• خرّمشاهی، بهاءالدّین. حافظ‌نامه، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، بخش دوّم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۹. شابک ‎۹۶۴-۴۴۵-۱۷۴-۰
• خرّمشاهی، بهاءالدّین. ذهن و زبان حافظ، چاپ هفتم، انتشارات ناهید، تهران، ۱۳۸۰. شابک ‎۹۶۴-۶۲۰۵-۱۸-۶
• خرّمشاهی، بهاءالدّین. حافظ، چاپ سوّم، انتشارات طرح نو، تهران، ۱۳۷۸. شابک ‎۹۶۴-۵۶۲۵-۲۹-۷
• لاهوری، ابوالحسن عبدالرّحمن ختمی. شرح عرفانی غزل‌های حافظ، با تصحیح و تعلیقات بهاءالدّین خرّمشاهی، کورش منصوری، و حسین مطیعی امین، در ۴ مجلّد، تهران: نشر قطره، ۱۳۷۴
• مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، تألیف شمس‌الدّین محمّد لاهیجی (۹۱۲ هجری قمری)، با مقدّمه، تصحیح وتعلیقات محمّد رضا برزگر خالقی، و عفّت کرباسی، انتشارات روزبه، تهران، بهار ۱۳۷۸