البرز رشته کوهی در بخش شمالی ایران است.
ریشهٔ نام آن در زبان اوستایی هره بره زئیتی و در زبان پهلوی هره بُرز است و ریشه نام البرز در زبان پارسی میانه هَرْبورْزْ میباشد. این رشته کوه از سوی باختر از جمهوری آذربایجان آغاز میشود و در سوی شرق تا درون ترکمنستان و افغانستان دنباله مییابد. بخش بزرگی از البرز در راستای کنارهٔ جنوبی دریای خزر کشیده شدهاست. در این بخش، جبههٔ شمالی البرز سرسبز و جبههٔ جنوبی آن خشک است. یک دلیل این دوگانگی وجود رشته کوه البرز است که همچون سدّی طبیعی از گذر رطوبتِ برخاسته از دریای خزر به سوی جنوب جلوگیری میکند و بیشتر این رطوبت در جبههٔ شمالی البرز میبارد.
البرز | |
---|---|
مرتفعترین نقطه | |
ارتفاع | ۵٬۶۱۰ متر (۱۸٬۴۱۰ فوت) |
فهرستبندی | |
ابعاد | |
طول | ۶۰۰ کیلومتر (۳۷۰ مایل) |
عرض | ۱۳۰ کیلومتر (۸۱ مایل) |
مساحت | ۱۵۵٬۹۷۰ کیلومتر مربع (۶۰٬۲۲۰ مایل مربع) |
جغرافیا | |
مختصات رشتهکوه | ۳۵°۵۷′۲۰″ شمالی ۵۲°۰۶′۳۶″ شرقی / ۳۵٫۹۵۵۵۶°شمالی ۵۲٫۱۱۰۰۰°شرقی |
بلندترین کوه البرز و ایران، کوه دماوند (۵۶۱۰ متر) است که در استان مازندران، شهرستان آمل، در منطقه لاریجان قرار دارد. دامنهها و درههای البرز از تفرجگاههای مهم مردم استانهای مازندران، تهران، زنجان، البرز، گیلان، اردبیلقزوین، سمنان و گلستان است. از مهمترین رودهای دامنهٔ شمالی البرز سفیدرود و دامنههای جنوبی کرج و جاجرود را میتوان نام برد. قلههای بسیاری برای کوهنوردی در این رشته کوه وجود دارند که میتوان از میان آنها دماوند، علمکوه، سماموس، خلنو، آزادکوه، شاهالبرز، سیالان، وروشت، دوبرار، توچال و پهنهحصار را نام برد.
از دید چینهشناسی و زمینساخت (تکتونیک)، رشته کوه البرز به سه بخش خاوری (شرقی)، مرکزی و باختری (غربی) بخشبندی میشود. البرز باختری از رودخانه آستاراچای تا دره سپیدرود، البرز مرکزی از دره سپیدرود تا دره فیروزکوه و رود تالار، و البرز خاوری از دره فیروزکوه تا گرگانرود و مرز خراسان کشیده شدهاست. البرز باختری بخش مهمی از کوههای تالش را در برمیگیرد. این کوهها از گردنه حیران تا غرب شهرستان هشتپر کمابیش به خط راست به سمت جنوب سپس به سوی جنوبشرقی امتداد یافته و در جنوب شهرستان رشت به دره سپیدرود میپیوندد.
در دامنههای شمالی این نوار کوهستانی، چشمانداز طبیعی ویژهای شکل گرفتهاست که از لحاظ حجم و تراکم پوشش گیاهی و درجه حاصلخیزی در ایران منحصر به فرد بهشمار میآید. در دامنه شمالی البرز و در ارتفاع حدود ۲۵۰۰ متری از سطح دریا، جنگلهای خزاندار کوهستانی آغاز میگردد که با چهرهای متنوع همراه با انواع گونههای درختی تا جنگلهای انبوه و بعضاً غیرقابل نفوذ دشتهای پست خزر جنوبی امتداد مییابد.
تاریخ زمینشناسی سلسله البرز به نوبه خود بسیار پیچیدهاست؛ به کرات در حین چینخوردگیها یا بعد از آن پدیدههای آتشفشانی ظاهر شدهاند. مهمترین مرحلهٔ این چینخوردگیها به دورهٔ نومولیتیک میرسد. فرسایشی که طبیعتاً از بالا آمدن کوهها ناشی میگردد بر اثر حرکات زمین و بروز چینخوردگیها و گسلها در دورهٔ میوسن و پلیوسن متوقف ماندهاست. این حرکات و عوارض ناشی از آن حتی تا دوران چهارم نیز ادامه داشتهاست. دستگاههای آتشفشانی غالباً وسعت کمی را اشغال مینمایند ولی ارتفاع آنها قابل توجه است. این امر بهخصوص میتواند با جوان بودن سعیرهای آتشفشانی در این مناطق در ارتباط باشد. البرز مرکزی بهطرف مغرب در بالای منطقهٔ قزوین، سلسله البرز کمارتفاعتر شده و تراکم و گسترش سنگهای آذری در آن اهمیت مییابد. بهجانب مشرق، این بخش سلسله امامزاده هاشم را تشکیل داده و راهی که تهران را به دره علیای هراز اتصال میدهد از آن میگذرد. سلسله امامزاده هاشم در حقیقت طاقدیسی است که به طرف جنوب خمیدگی یافته و در آن ماسههای سرخ قدیمی و طبقات کربونیفر دیده میشود.
در اوستا «هره برزَیتی» Harā Bərəzaitī پهلوی «هربرز» مرکب از دو جزء: هر، به معنی کوه و برز به معنی بالا و بلند و بزرگ. در ادبیات پارسی «برزکوه» هم به معنی البرز آمده و ترجمهٔ تحتاللفظی آن است.
رشته کوه البرز و قلهٔ دماوند و به خصوص قارن کوه در ناحیهٔ شمال سمنان نقش برجستهای در متون تاریخی طبرستان و افسانههای ایرانی دارند. در افسانههای کهن از رشته کوه البرز تحت عنوان تیراگ نام بردهاند که در واژهنامه کتاب سوشیانس نیز از آن یاد شدهاست.
بر اساس اعتقادات ایرانیان، کوه مقدس البرز، وسط زمین قرار دارد و به آسمان پیوستهاست و طبق باوری کهن، زایش مهر را از آذرخش دو قطعه سنگ در کوه البرز میدانند. پل چینوت هم که بر اساس باور ایرانیان باستان، روح انسانها پس از مرگ، برای رسیدن به بهشت یا دوزخ باید از آن بگذرند هم در البرز قرار داشتهاست. در ایران به لحاظ جغرافیای طبیعی هم کوه یک اصل بوده و اگر کوه نبود، آب و جنگل نبود و فلات ایران اینگونه شکل نمیگرفت بنابراین کارکردهای بسیار و دست نیافتنی بودن البرز در گذشته سبب شده بود تا معانی بسیاری برای ایرانیان داشته باشد که این مسئله هم در دوره مهرپرستی، هم دوره زرتشتی و هم دوران اسلام، قابل مشاهده است.
در کتاب بندهش در بخش آفرینش قسمت کوهها آمدهاست: «نخستین کوهی که فراز رست البرز ایزدی بخت بود. از آن پس، همه کوههای دیگر به هیجده سال فرا رستند. البرز تا بهسر رسیدن هشتصد سال میرست: دویست سال به ستاره پایه، دویست سال تا به ماه پایه، دویست سال تا به خورشیدپایه، دویست سال تا به بالای آسمان. چنین گوید که دیگر کوهها از البرز فراز رستند بهشمار دوهزار و دویست و چهل و چهار کوه است» و در ادامه نامهای آنها را ذکر میکند.
در بخش پیدایش رودها در کتاب بندهش از البرز به عنوان نقطه پیدایش رودهای ایران یاد شده که از آن رودهای بسیار جاری شدهاست و به گوشه گوشه ایران گسترش یافته نام برده میشود و بیان میشود که رودی به سمت خراسان و رودی به سمت آسورستان و رودی به سمت دجله و رودی از سپاهان (اصفهان) به خوزستان و رودی به سمت دیلمان و رودی به سمت گرگان و رودی به سمت آذربایجان جاری شدهاست
قدیمیترین آثار سکونت انسان در البرز در غار دربند رشی در گیلان یافت شده که طبق کاوشهای باستانشناسی و تاریخگذاری آنها بیش از ۲۰۰ هزار سال قدمت دارد. انسانهای اواخر دوره پارینه سنگی قدیم از این غار بهطور فصلی استفاده میکردند. بقایای خرس منقرض شدهای موسوم به خرس غار نیز در این محل یافت شدهاست آثار سکونت انسانهای نئاندرتال در غارهای بوزیر در تالش و کیارام در گرگان کشف شدهاست از دوره پارینه سنگی جدید که انسان هوشمند وارد البرز شد، آثاری در گرم رود کشف شدهاست از اواخر دوران پارینه سنگی که باستان شناسان فراپارینه سنگی یا میان سنگی میگویند، آثار مهمی در غارهای کمربند، هوتو، ال تپه و کمیشان در اطراف بهشهر یافت شده که بین ۱۲ تا ۱۵ هزار سال قدمت دارند در مجموع انسانهای اولیه ساکن البرز حداقل از حدود ۲۰۰ هزار سال پیش تا پایان عصر یخبندان در حدود ۱۲ هزار سال پیش در این منطقه وسیع از طریق شکار و گردآوری امرار معاش میکردند. فسیل حیوانات یافت شده نشان میدهد که گاو وحشی، مرال، آهو و فک از شکارهای مهم در این دوران بودهاند
نقشهٔ البرز مرکزی قلهها
|
رودها
|
شهرها
|
کوههای مرتفع رشته کوه البرز
ویکیسفر یک راهنمای سفر برای البرز دارد. |
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به البرز در ویکیگفتاورد موجود است. |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ البرز موجود است. |
This article uses material from the Wikipedia فارسی article البرز, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.