اشرف پهلوی: خواهر محمدرضاشاه پهلوی

او فرزند رضاشاه و خواهر دوقلوی محمدرضا پهلوی بود و به عنوان رئیس کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد و کمیسیون حقوق زنان سازمان ملل متحد فعالیت کرده بود و از فعالان حقوق زنان در ایران بود. وی در بهار سال ۱۳۲۵ نقش مهمی در ترغیب ژوزف استالین به خروج ارتش سرخ از آذربایجان ایران داشت. از اشرف پهلوی همچنین به عنوان یکی از عوامل مؤثر جریان کودتای ۲۸ مرداد و سقوط محمد مصدق نام برده شده‌است. وی همچنین نقش مهمی در تأسیس سازمان خدمات اجتماعی و سازمان زنان ایران داشت. او روز پنجشنبه ۱۷ دی ۱۳۹۴ در نود و شش سالگی در منطقه مونت‌کارلو، شاهزاده‌نشین موناکو درگذشت. اشرف پهلوی ۳ بار در طول زندگی تبعید شد. نخست در کنار تبعید پدرش رضاشاه به موریس. دومی تبعید او در زمان محمد مصدق و سومی تبعید پس از انقلاب ۱۳۵۷.

اشرف پهلوی
والاحضرت شاه‌دُخت اشرف پهلوی
اشرف پهلوی در سال ۱۳۵۳
زاده	۴ آبان ۱۲۹۸ خورشیدی ۲۶ اکتبر ۱۹۱۹ تهران، ایران
درگذشته	۱۷ دی ۱۳۹۴ خورشیدی ۷ ژانویهٔ ۲۰۱۶ (۹۶ سال) مونت‌کارلو، شاهزاده‌نشین موناکو
آرامگاه	گورستان موناکو
همسران	علی‌محمد قوام احمد شفیق مهدی بوشهری
فرزند(ان)	شهرام پهلوی‌نیا شهریار شفیق آزاده شفیق
نام کامل اشرف‌الملوک پهلوی
دودمان	خاندان پهلوی
پدر	رضاشاه
مادر	تاج‌الملوک آیرملو

عناوین شاهدخت اشرف پهلوی
عنوان مرجع	والاحضرت شاهدخت اشرف پهلوی
عنوان گفتاری	شاهدخت اشرف والاحضرت اشرف

 

 

اشرف پهلوی خواهر دوقلوی محمدرضا پهلوی به عنوان یکی از چهره‌های اثرگذار دربار پهلوی، چهارم آبان ۱۲۹۸، پنج ساعت پس از محمدرضا در تهران با اصالت مازندرانی به‌دنیا آمد. نام اصلی وی زهرا است که پس از به سلطنت رسیدن پدرش، رضاشاه، به اشرف‌الملوک ملقب شد. مادرش ملکه تاج‌الملوک از خانواده‌های نظامی مهاجری بود که پس از انقلاب بلشویکی روسیه از آذربایجان به ایران آمده بودند. اشرف دارای چهار خواهر و برادر تنی (شمس، محمدرضا پهلوی، علیرضا) و شش خواهر و برادر ناتنی (همدم السلطنه، فاطمه، غلامرضا، عبدالرضا، احمدرضا، محمودرضا، حمیدرضا) از سه همسر دیگر رضاشاه بود.

 

در شش سالگی اشرف و با به سلطنت رسیدن پدرش زندگی کاخ‌نشینی این خانواده آغاز شد. اشرف‌الملوک برادر خویش را والاحضرت خطاب می‌کرد و صد تومان مقرری ماهانه از رضاشاه داشت و اسب سواری و اتومبیل به خصوص از نوع آمریکایی از چیزهای مورد علاقه وی بودند. اشرف تحصیلات خود را در مدرسه دخترانهٔ زرتشتی‌ها گذراند و زبان فرانسه را از معلم خانوادگی دربار، مادام ارفع فراگرفت و اولین آشنایی‌های اشرف با غرب نیز از تعاریف مادام ارفع در همین‌جا شکل گرفت.

اولین سفر وی به اروپا در سال ۱۳۱۲ برای دیدار ولیعهد در سوئیس رخ داد که به‌دلیل علاقه‌مندی شدید به زندگی در اروپا و نیز تحصیل، از پدر تقاضای ماندن در کنار برادر جهت ادامهٔ تحصیلات کرد که به دلیل عدم اجازه رضاشاه پس از مدتی به ایران بازگشت. خانوادهٔ رضاشاه و از جمله اشرف از نخستین افرادی بودند که بنابر تصمیم رضاشاه بر تغییر الگوی ایرانی بر اساس غرب، به صورت بی‌حجاب در مراسم جشن فارغ‌التحصیلی دانشسرای عالی در ۱۳۱۴ شرکت جستند. رضاشاه به هنگام خروج از کشور و نیز در تبعید همواره به اشرف تأکید می‌کرد که در کنار برادر خویش مانده و مراقب وی در امر سلطنت باشد.

کودتای ۱۳۳۲

وی در اکتبر ۱۹۵۱ شش ماه پس از این که مصدق به نخست‌وزیری رسید به‌خاطر این که مصدق فکر می‌کرد در حال توطئه با نمایندگان و سیاستمداران ضد مصدق است از کشور تبعید شد و به فرانسه رفت. درست پیش از رفتن به اروپا اشرف و شوهرش به دستور شاه با آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی دیدار کردند. این دیدار تنها یک دیدار عادی و غیررسمی نبود. به گزارش کاردار بریتانیا یک ماه پس از این دیدار «کاشانی خبرچین‌هایش را در جهت‌های مخالف گماشته و با دربار تماس برقرار کرده‌است.» اشرف همچنین ارتباط نزدیکی با اسدالله رشیدیان داشت. درست پس از کودتا، اشرف در نامه ای به علم خواستار فروش خانه اش و ارسال پولش به او شد و رشیدیان را معتمد خود خواند. گفته شده اشرف در یک ماه پیش از کودتا شبکه ای که رشیدیان در آن درگیر بود را سازمان داده که قرار بود در زمان مناسب به نفع شاه عمل کند. وقتی کرمیت روزولت و جورج کارول در ژوئیه ۱۹۵۳ به تهران اعزام شدند، از طریق دفتر رشیدیان اولین گام‌ها برای برقراری تماس بین اشرف که در آن زمان در اروپا بود و کودتاچیان برداشته شد. اشرف پیام آور به برنامه ریزان خارجی شد، و برادرش را جریان کودتای قریب‌الوقوع به نفع او قرار داد. رشیدیان ترتیب ملاقات اشرف پهلوی و دو نماینده سیا را داد. رشیدیان در ۱۵ ژوئیه در ریویرای فرانسه با اشرف دیدار کرد و به او گفت «آمریکا و بریتانیا عمیقاً نگران وضعیت ایرانند و طرحی برای حل مشکل و نفع رسانی به شاه تدوین کرده‌اند.» رشیدیان به اشرف اطلاع داد کمک او او برای عملیاتی شد طرح مورد نیاز است و او باید با یک آمریکایی و یک انگلیسی دیدار کند تا او را در جریان قرار دهند. آنها اشرف را متقاعد کردند به تهران برگرددد. کار او اطلاع دادن به شاه در مورد طرح و تضمین کردن مشارکت او بود. اشرف در ۲۵ ژوئیه به تهران پرواز کرد و تضمین کرد که اولین عملیات مشترک سیا، اس آی اس و شبکه‌های ایرانیان مثمر ثمر خواهد بود.^{[منبع بهتری نیاز است]}

 

فعالیت‌های سیاسی بعدی

اشرف پس از ازدواج با احمد شفیق در ۱۳۲۲، بنیاد خدمات اجتماعی را راه‌اندازی کرد. در اواخر ۱۳۲۶ سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی تحت ریاست محمدرضا و نیابت اشرف احداث شد. شورای عالی جمعیت زنان ایران نیز در اسفند ۱۳۲۷ به ریاست اشرف تشکیل شد. وی همچنین ریاست جمعیت زنان صلح‌جو، سازمان زنان، کمیسیون مقام زن وابسته به سازمان ملل متحد، نیابت ریاست کمسیون مبارزه با بیسوادی در ۱۳۴۲ و نیز ریاست کمیته ایرانی حقوق بشر و ریاست هیئت نمایندگی سیاسی ایران در مجمع عمومی سازمان ملل متحد از ۱۳۴۵ به بعد را بر عهده داشت و در پی دستیابی به مقام دبیر کلی سازمان ملل نیز بود که بدان نائل نشد.

او یکی از سه زنی است که از سال ۱۹۴۸ تاکنون ریاست کمیسیون سالانه حقوق بشر سامان ملل متحد را بر عهده داشته‌است.

اشرف در راستای این خدمات اجتماعی و در واقع انجام برخی مذاکرات سیاسی و… به دعوت صلیب سرخ به کشورهای مختلفی سفر کرد؛ از جمله سفر به شوروی در بهار ۱۳۲۵ با عنوان بازدید از بیمارستان‌های روسیه و ملاقات با استالین، سفر به انگلستان، سوئد، آمریکا، هندوستان، پاکستان، چین، کره شمالی و کشورهای آفریقایی که عمدتاً بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بود. او در این سفرها با بسیاری از سیاست‌مداران از جمله بوتو، جواهر لعل نهرو، گاندی، استالین، مارشال تیتو، هایلا سلاسی، جان اف کندی، چائوشسکو و سوهارتو دیدار داشت.

در سال ۱۹۷۷، یک شب که اشرف پس از قمار در کازینویی در کن، جنوب فرانسه، به خانه برمی‌گشت دو مرد مسلح با تفنگ‌های نیمه خودکار به رولزرویس او آتش گشودند که باعث مرگ ندیمه و زخمی شدن راننده او شد. به خود اشرف آسیبی نرسید.

اشرف پهلوی بر این باور بود که ناآرامی انقلاب «در خلال یک هجوم خبری مستمر بی‌بی‌سی بر ضد شاه صورت گرفت که تقریباً وجه دیگر بود از حملاتی که چند دهه قبل بر ضد پدرم انجام‌شد.»

سازمان زنان

اشرف پهلوی به عنوان عضوی از هیئت حاکمهٔ ایران در اعمال برخی تغییرات در قوانین مربوط به زنان از جمله قانون حمایت از خانواده نقش مهمی داشت.

سازمان زنان، مهم‌ترین سازمان مربوط به حقوق زنان در عصر پهلوی بود. قبل از آن شورای عالی جمعیت زنان ایران در اسفندماه ۱۳۳۷ به ریاست اشرف پهلوی تأسیس شد. این شورا با اتحاد ۱۷ جمعیت مبارزه زنان موجود در کشور و با شرکت ۵۰ عضو مؤسس به فعالیت پرداخت. پس از مدتی این شورا به عضویت شورای بین‌المللی زنان درآمد و به تطبیق فعالیت‌های جمعیت‌های زنان در نقاط مختلف پرداخت. این شورا پس از هشت سال فعالیت، به دلیل عدم موفقیت منحل شد. بعد از آن سازمان زنان به رهبری اشرف پهلوی در سال ۱۳۴۵ ایجاد شد و اساس آن بر پایه انجام اهداف مربوط به اصلاحات ارضی و انقلاب سفید شاه قرار داشت. اشرف در تمامی سال‌های حضورش در ایران همواره بر توسعه و حفظ حقوق زنان در کشور تأکید داشت و تلاش‌هایی بی شائبه کرد.^{[نیازمند منبع]}

اشرف پهلوی که در سازمان ملل کار می‌کرد در اوت ۱۹۷۸، بر سر راه خود به اتحاد شوروی برای شرکت در یک کنفرانس سازمان بهداشت جهانی در ایران توقف کرد که آخرین حضور او در ایران بود. شاه به او اصرار کرد که ایران را ترک کند. اشرف پهلوی با حمایت خود بانی تأسیس بنیاد مطالعات ایران بود.

او دارای ثروت تخمینی ۷۰۰ میلیون دلار بود. او به هنگام مرگ ۵٫۶ میلیون دلار پول نقد در بانک، جواهراتی با ارزش ده‌ها میلیون دلار و املاکی در فرانسه، کالیفرنیا، کلرادو، نیویورک و سینت مارتن در کارائیب داشت. پس از تبعید به آمریکا، اشرف در ویلایی در ژوان لوپن در نیس فرانسه و منزل خود در شماره ۲۹ بیکمن پلیس در منهتن، نیویورک سیتی اقامت داشت. این خانه هشت طبقه که دارای یک سرداب شراب، یک تالار ضیافت و هشت شومینه هیزمی بود در سال ۲۰۱۴، با قیمتی بالغ بر ۴۹ میلیون دلار رکورددار گرانترینِ خانه‌ها در نیویورک، منطقهٔ جنوب پارک مرکزی بوده‌است.

اشرف پهلوی در ۱۷ دی ماه ۱۳۹۴ خورشیدی در منطقه مونت‌کارلو واقع در شاهزاده‌نشین موناکو به دلیل کهولت سن و به مرگ طبیعی درگذشت. رضا پهلوی در صفحه رسمی خود در فیسبوک با اعلام این خبر نوشته‌است:

از درگذشت عمه عزیزم شاهدخت اشرف پهلوی بسیار متأثر و متألم شدم. خاطرات بسیاری از دوران کودکی تا به امروز از ایشان برایم به یادگار مانده‌است.» خسرو اکمل مدیر سابق تشریفات دربار شاه در گفتگو با بی‌بی‌سی تأیید کرد که اشرف پهلوی بعد از ظهر پنجشنبه به وقت محلی به دلایل طبیعی درگذشت. او از بیماری آلزایمر رنج می‌برد.

مراسم تدفین اشرف پهلوی، روز پنج شنبه ۲۴ دی ۱۳۹۴ در گورستان موناکو برگزار شد. در مراسم تدفین او اعضایی از خاندان پهلوی همچون فرح پهلوی، غلامرضا پهلوی و منیژه جهانبانی (همسر غلامرضا پهلوی) شرکت‌داشتند.

اشرف در سن ۱۷ سالگی به توصیهٔ پدرش رضاشاه پهلوی با علی قوام پسر قوام‌الملک شیرازی ازدواج کرد که بعد از شهریور ۱۳۲۰ این ازدواج به طلاق انجامید. ثمرهٔ آن هم پسری به‌نام شهرام پهلوی‌نیا بود.

در سال ۱۳۲۲ اشرف برای همراهی فوزیه عازم مصر شد که در آنجا با احمد شفیق آشنا شد، این آشنایی به ازدواج منجر شد که البته چند سالی بیشتر دوام نیافت و این زوج در سال ۱۳۲۹ یعنی نه سال پیش از طلاق رسمی یکدیگر را ترک کردند. ثمرهٔ این ازدواج دو فرزند به نام‌های شهریار شفیق (که پس از انقلاب ۱۳۵۷ ترور و کشته شد) و آزاده شفیق بود. احمد شفیق مدتی رئیس کل شرکت هواپیمائی کشوری می‌شود و بعدها به تجارت می‌پردازد و مدتی بعد بر اثر سرطان فوت می‌کند.

اشرف در دههٔ ۱۳۴۰ با جوان تحصیل‌کرده‌ای به نام مهدی بوشهری در پاریس ازدواج کرد.

در سال ۱۹۷۷، اشرف پهلوی سوژهٔ یکی از کارهای اندی وارهول، از تأثیرگذارترین هنرمندان معاصر سده بیستم بود، که او را با لب‌هایی به رنگ قرمز براق و موهایی سیاه تصویر کرد.

• کتابخانه کالج وادهام دانشگاه آکسفورد تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران به افتخار اشرف پهلوی نام‌گذاری شده بود. پس از انقلاب، نام کتابخانه به فردوسی تغییر داده‌شد.

در سال‌های ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸، سه کتاب با ترجمهٔ اشرف پهلوی از سوی انتشارات فرانکلین با همکاری دو ناشر دیگر منتشر شد. به‌گفتهٔ همایون صنعتی‌زاده (مدیر فرانکلین) و نیز افراد دیگر، هیچ‌کدام از این کتاب‌ها را خودِ اشرف ترجمه نکرده بود. این سه کتاب عبارت‌اند از:

• مادر و بچه، بنیامین اسپاک، ترجمهٔ اشرف پهلوی، تهران: کتابفروشی ابن سینا با همکاری فرانکلین، ۱۳۳۷
• نخستین سال زندگی کودک، بنیامین اسپاک، ترجمهٔ اشرف پهلوی، تهران: انتشارات امیرکبیر با همکاری فرانکلین، ۱۳۳۸
• فن پرستاری، هلن گیل، ترجمهٔ اشرف پهلوی، تهران: کتابفروشی ابن سینا با همکاری فرانکلین، ۱۳۳۷

اشرف پهلوی کتاب خاطرات خود را به نام چهره‌هایی در یک آینه منتشر کرد و تاکنون کتاب‌ها و مقالات متعددی در مورد او به رشتهٔ تحریر درآمده‌است که از آن جمله می‌توان از کتاب این سه زن اثر مسعود بهنود نام برد.

• تبارنامه دودمان پهلوی
• لئون پالانچیان
• امیرمختار کریم پور شیرازی
• منوچهر پیروز

• شوکراس، ویلیام (۱۳۸۱). آخرین سفر شاه. ترجمهٔ عبدالرضا هوشنگ مهدوی. تهران: پیکان. شابک ۹۶۴-۳۲۸-۲۳۴-۱.
• میلانی، عباس (۱۳۸۰). معمای هویدا. تهران: اختران. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۵۱۴-۵۹-۰.