ارداویراف‌نامه

مضمون کتاب، اعتقادات عامهٔ ایرانیان پیش از اسلام دربارهٔ آخرت است. ویراف نام یکی از موبدان عهد ساسانی است. کتاب او دربارهٔ سفرش به دنیای پس از مرگ است.

ویراف مقدس، نام یکی از موبدان که به باور پارسیان، صاحب معراج بوده و ارداویراف‌نامه معراج‌نامهٔ اوست. بارتلمی این نام را ارتاویراوُ می‌داند.

داستان دینی ارداویراف همانندی زیادی با کمدی الهی دانته داردو پژوهشگران بر این باورند که دانته در آفریدن اثر خود از منابع عربی یاری گرفته و آن منابع به نوبهٔ خود از ارداویراف‌نامه اقتباس کرده‌اند. اَرداویراف‌نامه، بر رساله الغفران ابوالعلاء معری نیز تأثیر داشته است. موضوع اصلی این‌گونه معراج‌نامه‌ها، سفر عرفانی است و مسافران در واقع شارحان روح و روان خویش‌اند. اَرداویراف موبد زرتشتی و «ابن قارح» شاعر عرب که از طرف ابوالعلاء معری راهی این سفر می‌شود هم، از این قاعده مستثنی نیستند.

گفته شده عناصر ساختاری و خیالی منظومهٔ «سیرالعباد الی المعاد» سنایی هم متأثر از اَرداویراف‌نامه است، اما کتاب سنایی بیشتر متأثر از سنگ‌نوشته‌های کرتیر و کشف و شهود گشتاسپ است پس از آن‌که به آیین زرتشت درآمد.

کتاب ارداویراف‌نامه تصویر جامعی از دوزخ در زرتشتی‌گری در عهد ساسانی به دست می‌دهد. این کتاب که ظاهراً در قرن سوم هجری به رشتهٔ تحریر درآمده است، یکی از منابع مهم تاریخ شفاهی آیین باستانی زرتشتی است. از محتوای کتاب چنین برمی‌آید که متن اصلی پهلوی آن به اواخر دورهٔ ساسانی تعلق داشته است.

این کتاب، داستان موبدی است که برای بی‌گمان شدنِ مردمان دربارهٔ دین و رستاخیز و بهشت و دوزخ، خویش را به یاری موبدان دیگر به خواب هفت‌روزه می‌برد و روان او در بهشت، نیکی‌های نیکوکاران و در دوزخ پاداَفرَه (: مجازات) بدکاران را می‌بیند و پس از به هوش آمدن آن داستان‌ها را بازمی‌گوید. این مرد ویراف نام دارد که او را اردا به معنای قدیس لقب داده‌اند. ارداویراف را موبدان آیین مزدیسنا شربتی مخدر و مقدس می‌خورانند که تحت تأثیر آن وی به مدت هفت شبانه‌روز به خواب می‌رود و پس از بیداری داستان سیروسلوک روحی خود را برای دیگران بازگو می‌کند. گرچه قصهٔ سیروسلوک روحی ارداویراف جنبهٔ موهومی دارد، باز منبعی بی‌نظیر از برداشت زرتشتیان عهد ساسانی از بهشت و جهنم ارائه می‌دهد.

گزارش ارداویراف نمایشنامه‌ای از بهرام بیضایی است که براساس ارداویراف‌نامه نوشته شده و در ژانویهٔ ۲۰۱۵ در دانشگاه استنفورد دو شب پیاپی با کارگردانی نویسنده بر صحنه برای تماشاگران خوانده شده.

• ژینیو، فیلیپ، ارداوی‍راف‌ن‍ام‍ه (ارداوی‍رازن‍ام‍ه)/ ح‍رف‌ن‍وی‍س‍ی، آوان‍وی‍س‍ی، ت‍رج‍م‍ه م‍ت‍ن پ‍ه‍ل‍وی؛ ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، انتشارات م‍ع‍ی‍ن و ان‍ج‍م‍ن ای‍ران‌ش‍ن‍اس‍ی ف‍ران‍س‍ه، ت‍ه‍ران، چاپ اول: ۱۳۷۲، چاپ دوم، ۱۳۸۲.
• ارداویرافنامه (بهشت و دوزخ در آیین مزدیسنی)، ترجمه دکتر رحیم عفیفی، انتشارات توس، ۱۳۹۱
• ارداوی‍راف‌ن‍ام‍ه یا بهشت و دوزخ در آیین مزدیستی، ترجمه از رشید یاسمی، ۱۳۱۴

• Ardā Virāz Nāmag - Titus، متن کامل کتاب
• ترجمه انگلیسی ارداویراف‌نامه