اخلاقی، اخلاقی بودن یا دانش اخلاق (به انگلیسی: Morality)، دستهای از علوم انسانی است که موضوع آن شناخت مصادیق ارزشها و بیانگر راههای کسب فضائل و ترک رذائل اخلاقی است.
دربارهٔ خوب یا بد بودن یک امر دیدگاههای مختلفی وجود دارد؛ مثلاً در یک دیدگاه، تنها در صورتی یک امر خوب است که نتیجههای دلخواه به همراه داشته باشد ( نتیجه گرایی/پیامدگرایی/ غایت گروی) اما دیدگاهی دیگر، بدون رد نتیجههای دلخواه، خوب بودن یک امر را ذاتی میداند (وظیفه گرایی) یا در دیدگاهی دیگر میتوان گفت، خوب و بد، مفاهیمی هستند درخدمت بقاء و تولیدمثل؛ یعنی چیزی خوب است که به نفع بقاء و تولید مثل ژنها باشد و چیزی بد است که به این موارد ضرر بزند (فرگشتگرایی). مسئله اخلاق با توجه به جایگاه علمی آن در معارف دینی، همواره مورد توجه علمای دین بوده است. همچنین هر مکتبی داعیه دار مباحث اخلاقی هست و در این باره سخنی به میان میآورد چرا که اخلاق ریشه در فطرت انسان دارد. برخی از ادیان ، گرایش دوم در اخلاق را پذیرفته و ادعا مینمایند. در اخلاق دینمدار این نتیجهها ممکن است در جهان دیگر که فرامادی است نیز اتفاق بیافتند اما در اخلاق غیر دینی، رخداد نتیجههای دلخواه برای مثلاً جامعهٔ انسانی، تنها در جهان مادی مد نظر است. در این اخلاق ریزالگوهای اخلاقی و اینکه چه اموری نتیجههایی دلخواه برای جامعهٔ انسانی دارند، ممکن است با اجماع روانشناسان و جامعهشناسان برجسته تعیین شود نه لزوماً متولیان دین.
اخلاقیات در دو زمینه به کار میروند، یکم: تشخیص فردی (خوب از بد) و دوم: روشهای رفتاری که گاه به عنوان «عرف رفتاری» نهادینه شده در یک گروه فرهنگی، مذهبی، اجتماعی یا فلسفی شناخته میشود. اخلاقیات فردی با اهداف درست یا غلط، انگیزهها یا اعمال تعریف و تشخیص داده میشوند؛ اهدافی که آموخته شدهاند، ایجاد شدهاند یا از طرف اشخاصی که در گروه هستند، توسعه یافتهاند.
در زبان فرانسه واژه اخلاقیات به معنای آداب و رسوم نیز به کار میرود. تعریف فرهنگ لاروس (le Petit Larousse) از اخلاقیات به شرح زیر است:
Morale به لاتین (mores, mœurs):
همچنین فرهنگ فرانسه روبر (Le Petit Robert) اینگونه تعرف شدهاست: اخلاقیات: علم خوبی و بدی، اصول رفتار؛ تئوری رفتار انسانی به مثابه تکالیفی برای رسیدن به خوبی.
علم اخلاقیات، مجموعه اشکال مختلف خُلق و خوی یک شخص، تعریفکننده یک رفتار. اخلاقیات اغلب به یک سنت آرمانی وابسته است (مدل کانتی) که بین چیزی که هست و چیزی که باید باشد، تمایز ایجاد میکند، در حالیکه آداب و رسوم وابسته به یک سنت مادی گرا است (مدل اسپینوزا) که تنها به دنبال پیشبرد واقعیتهای موجود برای دستیابی به خوشبختی همگانی، از طریق رفتار منطقی است.
از دیدگاه درست رفتاری (déontologie)، اخلاقیات در مورد نظام تکالیفی که باید در یک حرفه انجام شود، بحث میشود.
از دیدگاه زبان عامی و فنی اخلاق به سه معنی به کار میرود∗
یکی از اولین کتابهایی که مستقلاً به علم اخلاق پرداختهاست کتاب اخلاق نیکوماخوس اثر ارسطو است که به فرزندش، نیکوماخوس نوشتهاست.
دستهبندی آموزههای اخلاقی اسلام توسّط محسن میرباقری در دوره الفبای زیستن، چنین بیان شدهاست:
پیش نویس:محمد رسولی در مقاله ی اخلاق در شاهنامه نوشته است:اخلاق در شاهنامه به سه روش گفته شده است: نخست از راه بیان کردار و رفتار ایرانیان، اخلاق گزارش شده است. یعنی در حال گزارش تاریخ، آنچه که ایرانیان و به ویژه بزرگان و پهلوانان نامی ایران انجام داده اند، گویای منش و اخلاق ایرانی است.
جایگاه اخلاق در نقشهٔ علم، در انتهاست.
دستهبندی علوم توسّط خواجه نصیر الدین طوسی در آغاز کتاب اخلاق ناصری، جایگاه علم اخلاق را در بین سایر علوم چنین آورده:
علم اخلاق مبادی اش را از علوم منطق، مابعدالطّبیعه (یعنی فلسفه) برای مبادی هستی شناختی، و علمالنّفس (انسانشناسی) و روانشناسی میگیرد. شاخهای از اخلاق که عهدهدار تأمین مبادی اخلاق است فرا اخلاق نام دارد؛ لذا فرا اخلاق یک علم درجه دوم است؛ یعنی چون بر اساس علم منطق علوم را باید بر حسب موضوع شان و نه محمول شان دستهبندی نمود؛ و موضوع فرااخلاق در علوم دیگر است؛ فرا اخلاق یک علم یا شاخهای از آن نیست.
علم اخلاق در فراهم آوردن مبادی علم حقوق و سیاست و تدبیر مُدُن نقش دارد. ارسطو، کتاب اخلاق نیکوماخوس اش را به عنوان مقدّمهای برای کتاب سیاست مُدُنش نوشته
علم اخلاق بعضی از مبادی دو علم تدبیر منزل و سیاست مدن را نیز تأمین میکند.
اخلاق به سه شاخهٔ کاملاً مجزا تقسیم میشود∗:
در یک دیدگاه دیگر شاخههای اخلاق به ارتباطات انسانی بازگشت میکند یعنی ارتباطات چهارگانه انسان که عبارتند از:
بر همین اساس در تقسیمبندی و شاخههای اخلاق این موارد شکل میگیرد:
ج ـ ۱. فضایل اخلاقی
ج ـ ۲. رذایل اخلاقی (اخلاق فردی)
د ـ ۱. فضایل اخلاقی
د ـ ۲. رذایل اخلاق (اخلاق اجتماعی) هـ. بخش اخلاق کاربردی و هنجاری (عملی)
ج ـ ۱. فضایل اخلاقی
ج ـ ۲. رذایل اخلاقی (اخلاق فردی)
د ـ ۱. فضایل اخلاقی
د ـ ۲. رذایل اخلاق (اخلاق اجتماعی)
هـ. بخش اخلاق کاربردی و هنجاری (عملی)
اخلاقیات میتواند فردی باشد، در این حالت شامل یک باید شخصی است، شخص خود تصمیم گیرنده و وضعکننده قانونی است که او را به انجام یا عدم انجام فعلی ملزم میکند. در این حالت هدف اخلاقیات و درستکاری، پیشبرد و بهبود وضعیت زندگی در جامعه است.
تئوریهای مختلفی در مورد رابطه بین اخلاقیات و درستکاری وجود دارد. تحلیلگران از دو دایره برای نشان دادن رابطه این دو مقوله استفاده میکنند. برای بعضی از آنها، این دو دایره هم مرکز هستند و در این حالت، درستکاری کاملاً درون اخلاقیات قرار میگیرد. برخی دیگر معتقدند که این دو دایره با هم تلاقی دارند و بدین ترتیب سه وضعیت پیش میآید: قوانین اخلاقی بدون ابعاد قضایی، قوانین قضایی بدون بعد اخلاقی و قسمت مشترک آن، قوانین اخلاقی که دارای بعد قضایی نیز هستند. برخی دیگر نیز این دو دایره را کاملاً از هم مجزا میانگارند، ولی این نظریه به دلیل داشتن استثنائات زیاد قابل قبول نیست.
اخلاقیات و درستکاری هر کدام زمینههای مشخص خود را دارند، از هم جدا هستند ولی در عین حال نقاط تماسی با یکدیگر دارند، نه میتوان در مورد جدایی آنها صحبت کرد، و نه میتوان آنها را ممزوج دانست. اخلاقیات میتواند منحصر به یک (هر) فرد باشد و تنها در مورد او صدق کند، در حالی که درستکاری تنها در جامعه معنا پیدا میکند.
قدمعلی سرامی دربارهٔ علم اخلاق معاصر اینگونه بیان میدارد: «میان این انسانی که عقلای عشقگریز قوم بر آن علم اخلاق خویش را استوار داشتهاند، با انسانی که اندیشمندان عاشقپیشه در نظر داشتهاند، از زمین تا آسمان راه است. علم اخلاق عاشقانه، براساس شناخت خلق و خوی همهٔ آدمیان بنیاد گرفتهاست. در این علم، همهٔ فرزندان آدم چه هابیلی و چه قابیلی و طبیعتهایشان، آدمانه است. در این دانش عاشقانه، سیاووش و سودابه، عصمت و عصیان، در کنار هماند و حتی ابلیس مرجوم ظاهر است و در باطن، تکلیف او با خدای کرامالکاتبین خواهد بود. در این اخلاق، عقل و نفس مکمّل یکدیگرند که اندر این ملک چو طاووس به کار است مگس.»
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به اخلاق در ویکیگفتاورد موجود است. |
لطفاً توجه شود که شماره پاورقی در مورد منابع و توضیحات مستقل از هم و از نظر ظاهر نیز متفاوت اند
This article uses material from the Wikipedia فارسی article اخلاق, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.