آل کاکویه

آل کاکویه
۳۹۸/۱۰۰۷ ۴۴۳/۱۰۵۱–۴۳۳/۱۰۵۱ ۵۳۶/۱۱۴۱
وضعیت	پادشاهی
پایتخت	همدان / اصفهان / یزد
دین(ها)	شیعه
دوره تاریخی	قرون میانه
• بنیان‌گذاری	۳۹۸/۱۰۰۷ ۴۴۳/۱۰۵۱
• فروپاشی	۴۳۳/۱۰۵۱ ۵۳۶/۱۱۴۱
پیشین پسین بوییان امپراتوری سلجوقی اتابکان یزد

بنیادگذار این دولت، ابوجعفر محمد بن رستم دشمنزیار ملقب به «علاءالدوله محمد» نامدار به «ابن کاکویه» است. کاکویه واژه‌ای فارسی و به معنای دایی است زیرا پدر علاءالدوله، دایی مجدالدولهٔ دیلمی و به گفتاری داییِ مادر او بود. نام پدر علاءالدوله در سکه‌ها، «دشمنزار» ثبت شده، ولی تاریخ‌نویسان آن را «دشمنزیار» نوشته‌اند و به گمان بسیار دشمنزار و کاکویه به یک شخص یعنی همان پدر علاءالدوله گفته می‌شده است. رستم دشمنزیار، دایی مجدالدولهٔ دیلمی، در شهریارکوه فرمانروایی می‌کرد. قابوس بن وُشمگیر، امیرِ زیاری، اسپهبد شهریار بن دارای باوندی را برای نبرد با رستم بن مرزبان روانه کرد. اسپهبد شهریار رستم را شکست داد و در آن نواحی خطبه به نام قابوس، امیر زیاری، خواند. دربار علاءالدوله محمد، مشوق امیران و دانشمندان بود و فیلسوف نامدار ایرانی، ابن سینا تا هنگام مرگ وزارت او را داشت. دانشنامهٔ علایی نوشتهٔ ابن سینا و نیز نزهت‌نامهٔ علایی نوشتهٔ شهمردان بن ابی‌الخیر رازی، هردو به علاءالدوله تقدیم شده‌است. تاختن‌های ترکان غز وضع سیاسی ایران را به کلی دگرگون ساخت و کاکوییان را مانند دیگر نیروهای دیلمی به حالت دفاعی درآورد. هنگامی که ابن‌کاکویه در سال ۴۳۳ق (۱۰۴۱م) مرد و پسرش فرامرز در اصفهان به جای او نشست ولی ناچار شد سروری سلجوقیان را به رسمیت بشناسد.

حکومت آل کاکویه به سه دوره بخش می‌شود:

۱. دورهٔ نخست؛ دوران تثبیت که با حکومت ابوجعفر محمد بن رستم دشمنزیار شروع و تا سقوط آل بویه ادامه می‌یابد. در این زمان، علاءالدوله توانست مشروعیت خود را از سمت خلیفه، القادر بالله دریافت کند و پایه‌های حکومت خود را تثبیت کند. علاءالدوله نیز بعد از دریافت منشور، نام خلیفه را به روی سکه‌هایش آورد. سال‌های اولیهٔ حکومت وی، صرف جمع‌آوری سپاه برای گسترش فتوحات بود؛ برای مثال می‌توان به همکاری علاءالدوله با فرهاد بن مرداویج برای تصرف و تسلط بر همدان اشاره کرد. وی سرانجام با دختر مشرف‌الدولهٔ دیلمی ازدواج کرد که با این اقدام توانست همدان را برای خود تثبیت کند. پس از فروپاشی آل بویهٔ ری و چیرگی غزنویان بر ری و ناحیهٔ جبال (سرزمین ماد)، ابوجعفر خود را تابع سلطان محمود غزنوی اعلام کرد و توانست حکومت اصفهان و ری را حفظ کند.

۲. دورهٔ دوم؛ دوران حفظ حکومت که بعد از علاءالدوله شروع و تا حکومت ۲ پسرش، ابوکالیجارْ گرشاسب و ابومنصورْ فرامرز، ادامه می‌یابد. در سال ۴۲۱ هجری، مسعود غزنوی به کاکوییان حمله کرد و توانست ابتدا همدان و سپس اصفهان را تصرف کند. دلایل این حمله را می‌توان از زمان علاءالدوله بررسی کرد. بعد از مرگ محمود، مسعود به حکومت غزنویان رسید، در این زمان خلیفه نامه‌ای را به مسعود مبنی بر شفاعت کاکوییان فرستاد و مسعود قبول کرد که حکومت کاکوییان را در قسمت مرکزی ایران حفظ کند ولی علاءالدوله با فرهاد بن مرداویج علیه او شورید و سرانجام ناچار شد اصفهان را به صورت اِقطاع به مسعود غزنوی دهد. بعد از سقوط غزنویان و به قدرت رسیدن سلجوقیان که هم‌زمان با ابومنصور فرامرز بود، طغرل حکومت وی را تأیید کرد ولی اتحاد فرامرز با ابوکالیجارِ دیلمی، پیمان وی را با طغرل از بین برد و هم‌زمان ابوکالیجار با طغرل صلح کرد بنابراین فرامرز تنها ماند و نتوانست در برابر تازشِ طغرل به اصفهان کاری انجام دهد، پس اصفهان سقوط کرد و در آخر، ابومنصور فرامرز از حکومت اصفهان برکنار شد و به حکومت یزد و ابرکوه رسید.

۳. دورهٔ سوم؛ دوران ضعف و در آخر سقوط آل کاکویه. در ابتدای این دوره، ابومنصور فرامرز وارد یزد شده، به آبادانی آن دیار پرداختند؛ از جمله ساخت حصار و بارویی به گِردِ شهر، مسجد، کتابخانه و مدرسه. بعداز ابومنصور، نوادگان وی به قدرت رسیدند که توانستند در یزد آثاری از خود به جا بگذارند که بسیار ارزنده بودند ولی سرانجام قدرت خود را در سال ۵۱۳ یا ۵۱۹ هجری در برابر سلجوقیان در زمان گرشاسب دوم از دست دادند.

ابتدا ابوجعفر محمد بن رستم دشمنزیار که در سال ۳۹۸ توسط سیده ملک‌خاتون، عمهٔ خود، به حکومت اصفهان رسید و ۳۵ سال بر اصفهان و همدان حکومت کرد. وی ۵ فرزند داشت؛ فرامرز، گرشاسب، دشمنزیار، ابوحرب و یک دختر داشت. بعد از وی، ابومنصور فرامرز با کش‌وقوس‌های فراوان به حکومت رسید و ابوکالیجارْ گرشاسب به حکومت همدان رسید و بعد از فتح اصفهان به دست طغرل، حکومت وی به یزد منتقل شد. بعد از ابومنصور، ابوکالیجار گرشاسب به حکومت رسید و بعد از وی، مؤیدالدوله ابومنصور علی بن فرامرز به حکومت رسید و با یکی از دختران خاندان سلجوقی ازدواج کرد ولی سرانجام در جنگی کشته شد. در وصف وی شعری سروده شده است:

پنجمین حاکم از این دودمان گرشاسب دوم است که توانست برای مدتی حکومت کند. این خاندان در آبادانی شهر یزد بسیار کوشیدند و خدمات ارزنده برای این دیار انجام دادند.

• جعفر بن محمد بن حسن جعفری (۱۳۴۳)، تاریخ یزد، یزد: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب

• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی: درآیند «آل کاکویه»
• : آل کاکویه
• آل کاکویه | لغت‌نامهٔ دهخدا
• روزنامهٔ شرق ۸۴/۱۲/۲۳: آل کاکویه^{[پیوند مرده]}
• KĀKUYIDS – Encyclopaedia Iranica
• Buyid Dynasty -- Britannica Online Encyclopedia
• دانشنامهٔ رشد
• بانک اطلاعات نشریات کشور^{[پیوند مرده]}