آسیای مرکزی: سرزمینی بزرگ در میانۀ قارۀ آسیا

آسیای میانه
آسیای میانه
مساحت	۴٬۰۰۳٬۴۰۰ ک.م.
جمعیت	۷۳٬۴۶۸٬۳۲۶ نفر
تراکم جمعیت	۱۵ نفر در کیلومتر مربع
کشورها	قزاقستان; قرقیزستان; تاجیکستان; ترکمنستان; ازبکستان
تولید اسمی ناخالص داخلی (۲۰۰۹)	۱۶۶ میلیارد دلار
تولید سرانه ناخالص داخلی (۲۰۰۹)	۲٬۷۰۰ دلار

(محصور در خشکی) اگر چه مرزهای دقیقی برای این سرزمین تعریف نشده‌است، ولی به‌طور معمول آن را دربرگیرندهٔ کشورهای ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان می‌دانند. اغلب سرزمین‌های دیگری چون افغانستان، شمال شرق ایران، مغولستان، کشمیر، شمال پاکستان، و گاه سین‌کیانگ (ترکستان شرقی قدیم) در غرب چین و جنوب سیبری در روسیه نیز شامل آسیای میانه می‌شوند.

در زمان‌های پیش از اسلام و اوایل اسلام، آسیای میانه تحت فرمانروایی ایران بود و اقوام ایرانی باختری‌ها، سغدی‌ها، خوارزمی‌ها و مردم نیمه عشایر سکاها و داهان‌ها ساکن بودند و به زبان‌های ایرانی شرقی سخن می گفتند. پس از پراکنده شدن اقوام ترک، آسیای میانه به میهن قزاق‌ها، ازبک‌ها، تاتارها، ترکمن‌ها، قرقیزها و اویغورها تبدیل شد. زبان‌های ترکی تا حد زیادی جای زبان‌های ایرانی را که در این منطقه صحبت می‌کردند، گرفتند. در واقع پس از بیش از هزار سال در طول هزاره اول که آسیای میانه جایگاه مردمان باستانی ایران بود و به توران زمین ایرانی یا ایران بیرونی معروف بود، از حدود سال هزار میلادی به بعد توسط عشایر مختلط ترک‌زبان اشغال شد. قزاق‌ها، ازبک‌ها، تاتارها، ترکمن‌ها، قرقیزها و اویغورها همگی درصدی از ژنتیک ایرانی را به ارث برده‌اند و زبان‌های آن‌ها نیز واژگان زیادی از زبان فارسی و زبان‌های ایرانی را در خود دارند. زبان میانجی یا زبان رسمی بسیاری از حکومت‌های هزار سال اخیر در این مناطق زبان فارسی بوده‌است و فقط در دو قرن اخیر با اشغال توسط روسیه و چین و تلاش پانترکیسم در دوره معاصر کم شده‌است. نام بسیاری از مکان‌ها و شهرها در این منطقه برگرفته از زبان فارسی است.

این منطقه از شمال به روسیه، از جنوب به ایران و افغانستان، از شرق به چین و از غرب به دریای خزر متصل است. به بخشی از آسیای مرکزی که در میان دو رود آمودریا و سیردریا جای دارد در منابع کهن‌تر عربی و پارسی «ماوراءالنهر» (و در فارسی فَرارود) گفته می‌شد. به بخشی از شمال و شرق آسیای مرکزی در دوره‌هایی ترکستان هم می‌گفته‌اند.

ایده نامیدن این منطقه‌ها به عنوان یک منطقهٔ یگانهٔ جغرافیایی با نام آسیای مرکزی در سال ۱۸۴۳ توسط الکساندر فون هومبولت، جغرافیدان پروسی مطرح شد. او می‌گوید آسیای میانه به آن بخش از قارهٔ آسیا گفته می‌شود که بین ۵ درجهٔ شمالی و ۵ درجهٔ جنوبی و ۴۴٫۵ درجهٔ عرض جغرافیایی واقع شده‌است. برای مرز و بوم جغرافیایی این منطقه هنوز تعریف کامل و مشخصی وجود ندارد. عده ای نیز معتقدند این نام گذاری برای دوری از این منطقه همیشه تحت نفوذ ایرانی تباران از اصالت خود بوده‌است.

در سال ۱۹۲۴ پس از برپایی حکومت بلشویک‌ها آسیا از نظر سیاسی در ارتباط با مسکو به سه بخش تقسیم شد:

آسیای نزدیک منطقهٔ قفقاز
آسیای دور متصرفات سیبری و سرزمین‌های خاور دور
آسیای مرکزی (آسیای درونی) حد فاصل آسیای دور و آسیای نزدیک

به لحاظ جایگاه تاریخی این منطقه دو اصطلاح آسیای مرکزی و آسیای میانه، از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بر سر زبان‌ها افتاد. وزارت امور خارجه ایران، نام آسیای مرکزی را به کار می‌برد.

تاریخ

آسیای مرکزی در درازای تاریخ با کوچ‌نشینان و جادهٔ ابریشم یادآوری شده‌است و مانند جاده‌ای برای پیوند مردم، جابجایی کالاها و اندیشه‌ها بین اروپا، خاورمیانه، آسیای جنوبی و آسیای شرقی بوده‌است. آسیای مرکزی در باستان و از آغاز تاریخ از پنج سرزمین مرگیانا (مرو)، غرب (باکتریا)، سغد، خوارزم و سکاستان تشکیل شده‌بود که مردمانشان ایرانی‌تبار بودند و به زبان‌های ایرانی میانه سخن می‌گفتند و این سرزمین‌ها در دوران باستان به مرور بخشی از شاهنشاهی ایران شدند.

سکاستان یا سرزمین سکاها یا سکیتیه یا تورانیان (منابع غربی) (به یونانی کهن: Σκυθία، Skuthia، سکوثیا) سرزمینی بود در اوراسیا که از ۴۰۰۰ پیشامیلاد تا سدهٔ ۲ پسامیلاد (به مدت حدود ۴۲۰۰ سال) زیستگاه گروهی از مردمان ایرانی‌تبار و از قوم آریایی بودند به نام سکا بود. مرزهای آن در گذر زمان جابه‌جا شده‌است ولی معمولاً مرزهای غربی آن گسترده‌تر از آن بود که در این نقشه نشان داده شده‌است. این کشور در شمال پارتیه (ایران امروزی) و در جای امروزی روسیه و اوکراین و چندین کشور دیگر جای داشت. پس از ۴۲۰۰ سال نام این کشور به مدت ۳۰۰ سال سکِستان بود و کم‌کم به توران تغییر کرد و در دوره قاجار کاملاً نابود شد. تنها اسناد و مدارک از ۴ پادشاه هست ولی گمان می‌رود سکیستان بیش از ۱۳۰ پادشاه داشته‌است.

گمان می‌رود اجداد مردمان کنونی شمال ایران و کشورهای حاشیه قفقاز سکاهای باستانی باشند. دین سکائی بسیار شبیه به دین ایران باستان بوده و آن دسته از سکایی‌هایی که در اثر مهاجرت‌های گسترده در مجاورت یونان قرار گرفتند تحت تأثیر دین و فرهنگ یونانی قرار گرفتند.

مردم

باشندگان در آسیای میانه بیشتر از ۷۰ قوم و ملیت هستند و این منطقه پتانسیل لازم برای درگیری‌های قومی و نژادی دارد، دین ۸۵ درصد از مردم اسلام است و مابقی مسیحی یا بی‌دین هستند.[۳]

زبان‌ها

زبان‌های رایج و رسمی در آسیای میانه فارسی، ترکمنی، ازبکی، روسی، قزاقی، قرقیزی و زبان‌های پامیری هستند. می‌توان زبان روسی را زبان اصلی آسیای مرکزی دانست، زیرا تقریباً تمام مردم این ناحیه قادر به تکلم آن هستند، به غیر از مردم افغانستان. اما تنها ۶ میلیون نفر در آسیای مرکزی زبان روسی را به عنوان زبان مادری صحبت می‌کنند. فارسی‌زبانان در کشورهای افغانستان، ازبکستان و تاجیکستان به سر می‌برند.

سیاست

تمامی کشورهای آسیای میانه سکولار با حکومتی متمرکز و نظام جمهوری هستند. البته فقط کشور قرقیزستان نظامی پارلمانی دارد. این منطقه اختلافات داشته که رو به بهبودی است.

زبان‌های مهم آسیای مرکزی
زبان‌های ترک‌تبار ترکمنی قزاقی قرقیزی ازبکی اویغوری
زبان‌های ایرانی فارسی فارسی دری فارسی تاجیکی زبان‌های پامیری پشتو
زبان‌های مهم دیگر مغولی تبتی
زبان‌های میانجی روسی چینی فارسی^{^{[نیازمند منبع]}} ترکی^{^{[نیازمند منبع]}}

اطلاعات منطقه

کشور	وسعت (کیلومتر مربع)	جمعیت (۲۰۲۲)	تراکم جمعیت (در هر کیلومتر)	پایتخت	زبان‌ها (رسمی)
قزاقستان	۲٬۷۲۴٬۹۰۰	۱۸٬۳۹۵٬۷۰۰	۶	آستانه	قزاقی، روسی
قرقیزستان	۱۹۹٬۹۰۰	۶٬۳۵۰٬۵۰۰	۲۷	بیشکک	قرقیزی، روسی
تاجیکستان	۱۴۳٬۱۰۰	۹٬۱۸۵٬۳۴۵	۵۱	دوشنبه	فارسی
ترکمنستان	۴۸۸٬۱۰۰	۵٬۹۴۲٬۵۶۱	۱۰	عشق‌آباد	ترکمنی
ازبکستان	۴۴۷٬۴۰۰	۳۵٬۵۹۴٬۲۲۰	۶۲	تاشکند	ازبکی

نگارخانه

نقشهٔ آسیا در سدهٔ سوم پیش از میلاد
نقشهٔ آسیا در سدهٔ دوم پیش از میلاد
نقشهٔ آسیا در سدهٔ یکم پیش از میلاد
نقشهٔ آسیا در سدهٔ یکم
نقشهٔ آسیا در سدهٔ دوم
نقشهٔ آسیا در سدهٔ سوم
نقشهٔ آسیا در سال ۳۲۳ قبل از میلاد
نقشهٔ آسیا در سدهٔ چهارم
نقشهٔ آسیا در سدهٔ پنجم
نقشهٔ آسیا در سال ۵۶۵ میلادی
نقشهٔ آسیا در سدهٔ ششم
نقشهٔ آسیا در سدهٔ هفتم
نقشهٔ آسیا در سدهٔ هشتم
نقشهٔ آسیا در سدهٔ نهم
نقشهٔ آسیا در سدهٔ دهم
نقشهٔ آسیا در قرن دوازدهم
نقشهٔ آسیا در ۱۳۰۰ قبل از میلاد

جستارهای وابسته

پی‌نوشت‌ها

منابع

Wiki contributors, "Centeral Asia,"http://en.wikipedia.org/wiki/Centeral_Asia Wikipedia, The Free Encyclopedia.

This article uses material from the Wikipedia فارسی article آسیای مرکزی, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.