آزادسازی خرمشهر

فتح خرمشهر بازتاب جهانی داشت و عراق با از دست دادن خرمشهر، از نظر سیاسی تکیه‌گاهش را برای مذاکره از دست داد. این نبرد از لحاظ نظامی، به‌عنوان نقطهٔ عطفی در تاریخ جنگ ایران و عراق شناخته می‌شود. بعد از آزاد سازی خرمشهر سید روح‌الله خمینی گفت خرمشهر را خدا آزاد کرد. شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ روز ۳ خرداد را به‌عنوان روز مقاومت، ایثار و پیروزی در تقویم رسمی ایران نام‌گذاری کرده‌است.

نبرد خرمشهر
بخشی از عملیات بیت‌المقدس و جنگ ایران و عراق
در جریان فتح خرمشهر ۱۹٬۰۰۰ نیروی عراقی (افسر، درجه‌دار و سرباز) به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند
تاریخ ۴ آبان ۱۳۵۹ تا ۳ خرداد ۱۳۶۱ موقعیت خرمشهر، استان خوزستان، ایران نتایج پیروزی قاطع ایران بازپس‌گیری خرمشهر
طرف‌های درگیر
ایران	عراق
فرماندهان و رهبران
علی صیاد شیرازی احمد متوسلیان هوشنگ صمدی داریوش ضرغامی احمد کاظمی	احمد زیدان صلاح القدحی جواد اسعد شیتنه  محسن عبدالجلیل
قوا
۳۵٬۰۰۰ سرباز ۱۰۰ تانک	۸۰٬۰۰۰ سرباز
تلفات و خسارات
۱۲٬۰۰۰ تا ۱۵٬۰۰۰ کشته ۲۵٬۰۰۰ زخمی	۸٬۰۰۰ کشته ۱۵٬۰۰۰ زخمی ۱۹٬۰۰۰ اسیر نابودی ۵۵۰ تانک و خودروی زرهی به‌جا گذاشتن ۱۰۵ تانک و خودروی زرهی

مقاومت نیروهای ایرانی

پس از حمله نیروهای عراقی به خرمشهر، یک گردان از تکاوران دریایی ارتش به فرماندهی ناخداهوشنگ صمدی، گردان دژ خرمشهر به فرماندهی علی قمری و دانشجویان دانشگاه افسری امام علی به فرماندهی حسین حسنی سعدی، همچنین تعدادی از نیروهای سپاه خرمشهر به فرماندهی محمد جهان‌آرا، از یگان‌های نظامی بودند، که به مدت ۳۴ روز از شهر دفاع کردند.

آغاز عملیات پس‌گیری

در پی آغاز عملیات بیت‌المقدس در نیمه شب دهم اردیبهشت سال ۱۳۶۱ چند هدف عمده استراتژیک و تاکتیکی از جانب نیروهای ایرانی دنبال می‌شد:

• بیرون راندن نیروهای ارتش عراق، به پشت مرزهای بین‌المللی
• انهدام نیروهای باقیمانده از ارتش عراق، در منطقه بین غرب کارون تا خط مرزی
• آزادسازی شهر خرمشهر

آزادسازی خرمشهر در حقیقت از اهداف مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس بود. در ساعت ۲۲:۳۰ شامگاه شنبه، ۱ خردادماه ۱۳۶۱، مرحله چهارم این عملیات با اعلام رمز توسط فرماندهی قرارگاه مرکزی کربلا به واحدهای عمل‌کننده، با هدف آزادسازی خرمشهر، آغاز شد. در این بین نقش نیروی هوایی ایران در منهدم کردن پل ساخته شده عراقی‌ها که بسیاری از نیروها و ادوات را از طریق آن به خرمشهر می‌رساندند، توسط خلبان محمود اسکندری نیز اهمیت بالایی داشت. در پایان این نبرد علاوه بر پایان بخشیدن به ۱۹ ماه اشغال بخشی از حساس‌ترین مناطق خوزستان و آزادسازی خرمشهر، ضربه‌ای سنگین به توان رزمی و روحیه نیروهای عراقی وارد آمد.

در جریان آزادسازی خرمشهر حدود ۱۶ هزار نیروی عراقی کشته و زخمی شدند، همچنین ۱۹ هزار نفر نیروی عراقی به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند. ^{[نیازمند منبع]} در خلال ۲۶ روز نبرد خونین در عملیات بیت‌المقدس ۳٬۰۰۰ نفر از نیروهای ایرانی شهید و ۱۲ هزار نفر نیز مجروح شدند. ^{[نیازمند منبع]} منابع پژوهشی گزارش می‌کنند حدود ۱۲ تا ۱۵ هزار رزمندهٔ ایرانی و ۸ هزار رزمندهٔ عراقی در خلال این عملیات کشته شده‌اند.

پس از آزادسازی خرمشهر رزمندگان ایرانی در اولین اقدام، در مسجد جامع خرمشهر نماز شکر به جا آوردند. با انتشار خبر این پیروزی در سطح کشور موجی از شادی و سرور سراسر ایران را فراگرفت، به طوری که مردم در سرتاسر کشور به خیابان‌ها رفته و به شادی و پخش شیرینی پرداختند.

سید روح‌الله خمینی در ۳ خرداد ۱۳۶۱ پیامی به مناسبت آزادسازی خرمشهر خطاب به مردم ایران صادر کرد. در اولین بخش این بیانیه آمده‌است: «خرمشهر را خدا آزاد کرد» و سپس بیان شده:

با تشکر از تلگرافاتی که در فتح خرمشهر به اینجانب شده‌است، سپاس بی‌حد بر خداوند قادر که کشور اسلامی و رزمندگان متعهد و فداکار آن را مورد عنایت و حمایت خویش قرار داد و نصر بزرگ خود را نصیب ما فرمود.

 

پس از این عملیات، نیروهای مسلح، به خصوص ارتش ایران، انگیزه کمتری برای ادامه جنگ داشتند. استدلال آن‌ها این بود که هدف از جنگ، بیرون راندن ارتش عراق بوده و ادامه آن و نفوذ به داخل عراق، کشورگشایی است.

پس از فتح خرمشهر امکان پایان جنگ وجود داشت و دیدگاه‌ها در مورد ادامه جنگ به ۲ دسته تقسیم می‌شود:

۱. دیدگاه طرفداران ادامه جنگ:

حقیقت اصلی که از دید عامه پنهان بود این بود که هنوز بسیاری از شهرها و سرزمینها از فکه و شلمچه تا سومار و نفت شهر در اشغال ارتش عراق بود و پذیرفتن صلح در چنین شرایطی عاقلانه نبود، نکته دیگر اینکه صلح تفاوت بسیار با آتش‌بس دارد، ایران در این مقطع با پذیرفتن آتش‌بس مشکلی نداشت، اما حرف مقامات ایرانی این بود که در صورت انعقاد پیمان صلح، بر اساس حقوق و عرف بین‌الملل، اولا باید مرزها به قبل از دوران جنگ بازگردد، دوما مقصر جنگ معرفی شود و سوم اینکه مقصر مجبور به پرداخت غرامت و جبران خسارات ناشی از جنگ شود، که متأسفانه طرح‌های صلح و آتش‌بسی که شورای امنیت ارائه می‌کرد، متضمن هیچ‌کدام از شرایط بالا نبود و فقط طرفین را به ترک مخاصمه دعوت می‌کرد بدون آنکه مقصر و عامل متجاوز شناسایی شود، مرزها به وضعیت دوران صلح بازگردد و طرف متجاوز مجبور به جبران خسارات شود. در چنین شرایطی که ایران دست بالا را در جنگ داشت و همچنین حقوقش تضییع، و خاکش در اشغال عراق بود منطقا نباید پیشنهادهای صلحی را که فقط حقوق و منافع عراق را تأمین می‌کرد بپذیرد.

اما نظر برخی فرماندهان ارشد جنگ مانند قاسمعلی ظهیرنژاد (رئیس وقت ستاد مشترک ارتش) و محسن رضایی (فرمانده وقت کل سپاه) این بود، که به جهت دریافت غرامت، باید تا کنار اروندرود پیش‌روی شود. نظر محسن رضایی این بود که در آن مقطع، با پذیرش آتش‌بس از سوی ایران، جنگ با عراق، ۵۰ سال به درازا می‌کشید.

استدلال رهبران نظامی بر این بود که با آن شکست، بیش از ۵۰ درصد توان ارتش عراق از بین رفته و یک حمله دیگر (حمله ای که در عمل هیچ وقت به وقوع نپیوست) می‌تواند آخرین ضربه به حکومت نیمه جان صدام باشد. در نهایت با اعلام موافقت اکبر هاشمی رفسنجانی با نظر این دسته از فرماندهان، نظر مساعد روح‌الله خمینی جلب شد.

بر همین اساس در روز یکم تیرماه سال ۱۳۶۱ سید علی خامنه‌ای، رئیس وقت شورای عالی دفاع ملی و رئیس‌جمهور، در دیدار با گروهی از روحانیان و مبلّغان اعلام کرد:

"به مردم باید گفته شود که با فتح خرمشهر و حتی فتح دیگر شهرها، جنگ تمام نخواهد شد، زیرا تا زمانی که متجاوز تنبیه نشده‌است، مبارزه ادامه خواهد داشت."

۲. دیدگاه طرفداران پایان جنگ:

ایران بعد از فتح خرمشهر دست بالا را داشت و ارتش ایران به راحتی می‌توانست شهرهای باقی مانده در اشغال عراق را آزاد کند. اما طرفداران ادامه جنگ نیاز به حضور عراق در این شهرهای اشغال شده داشتند تا بگویند جنگ پایان نیافته‌است و ما باید در خاک عراق حضور داشته باشیم. از سوی دیگر قشر حاکم که جنگ طلب و مذهبی بودند برای خاموش کردن صدای مخالفان داخلی و گروه‌های دگراندیش نیاز به جنگ داشتند. آنها با بیان این که کشور در جنگ است و ما باید با هم متحد باشیم تا بر دشمن غلبه کنیم آزادی بیان را محدود می‌کردند و صدای مخالفان را خاموش می‌کردند.^{[نیازمند منبع]}

• محمد جهان‌آرا
• خرمشهر
• عملیات بیت‌المقدس
• مسجد جامع خرمشهر
• آزادسازی سوسنگرد
• حصر آبادان
• شکست حصر آبادان (عملیات ثامن‌الائمه)