Irulegiko Eskua brontzezko objektu arkeologikoa da, Nafarroa Garaiko Aranguren udalerrian dagoen Irulegi mendiko Burdin Aroko Irulegiko herrixkan aurkitua, Euskal Herrian.
Baskoien mintzairaren hitzak dituela uste dute hainbat adituk, testuaren lehen hitza sorioneku (edo -ke) gisa interpretatu baitute, idazkera baskonikoaz idatzia. Ezohikoa da, ez baita inon ere beste esku grabaturik aurkitu. Eskuaren interpretazioa bi eratan egin da: izan daiteke testu apotropaiko bat, etxeko sarreran jarrita zorte ona emateko edo agur egiteko; edo izan daiteke gerra trofeo bat, eskuin esku moztu bat, eta testua ere gerra giroko esker emate bat.
Irulegiko Eskua | |
---|---|
Jatorria | |
Sorrera-urtea | K.a. I. mendea |
Aurkikuntza lekua | Irulegiko herrixka, Aranguren, Nafarroa Garaia (Euskal Herria) |
Aurkikuntza data | 2021eko ekainaren 18a |
Aurkezpen data | 2022ko azaroaren 14a |
Aurkitzailea edo asmatzailea | Leire Malkorra |
Kultura | baskoia |
Ezaugarriak | |
Materiala(k) | brontzea |
Dimentsioak | 127,9 () × 143,1 () × 1,09 () mm |
Pisua | 35,9 gramo |
Hizkuntza | ezezaguna |
Idazketa-sistema | ipar-ekialdeko iberiar idazketa |
Kokapena | |
Lekua | Nafarroako museoa |
Irulegiko Eskuaren "garrantzia eta berezitasuna" direla-eta, Nafarroako Gobernuak 2023ko irailaren 4an informatu zuen pieza arkeologikoa Interes Kulturaleko Ondasun izendatzeko prozesua hasia zuela. Halaber, aurkikuntzaren urteurrenean, Gobernuak jakinarazi zuen Irulegiko Eskua Nafarroako Museoan jarriko dutela ikusgai, ziurrenera 2024ko udan.
Mattin Aiestaran arkeologoaren taldeko Leire Malkorra induskariak aurkitu zuen, 2021eko ekainaren 18an. Artean, esku forma zuela jakin gabe ere, garrantzizkoa izan zitekeelakoan, ingurua kontu handiz garbitu zuten eta prozesua grabaketaz dokumentatu. Uztailaren 13an, eskua Nafarroako Gobernuko agintarien ardurapean geratu zen, indusketako beste pieza batzuekin batera, idazkunik zuenik inork ez zekiela.
2022ko urtarrilaren 18an, Carmen Usua zaharberritzaileak garbitzean, idatzita zegoela antzeman zuen: eskuak azazkal marraztuak zituela-eta, eskuina zela igarri zuen, baina garbiketa eta «irakurketa» prozesua eskua atzamarrak gora zituela egin zuen, eta laneko mahaian zaharberritzailearen eskuen posizio logiko bera errepikatu zuen. Hizkiak ikusi zituzten lehen epigrafistek, ordea, alderantzizko irakurketa zegokiola nabaritu zuten eta, hortaz, eskuak beheranzko posizio naturala zuela. Usuarekin batera, Berta Balduz zaharberritzaileak osatu zuen errestaurazio prozesua. Azaroaren 14an, Nafarroako Gobernuak eta Aranzadi Zientzia Elkarteak prentsaren aurrean aurkeztu zuten.
Irulegiko gazteluaren ondoko Burdin Aroko Irulegiko herrixkan aurkitu zen. Irulegi mendia (893 m) haren gainetik dago, metro batzuk goraxeago. Inguruko herrixka gotortuen adibide nabarietako bat da: kokapen geografiko bikaina du, 360 graduko ikuspegiekin Iruñerriaren gainean eta Nafarroa Garaiko hegoaldea Pirinioetako haranekin lotzen duten pasabideen gainean. Horrek eman zion defentsarako balio garrantzitsua.
Gazteluaren oinarrian dagoen 2,2 hektareako kokapen primitiboa hazten joan zen mendeetan zehar, harik eta K.a. I. mendean 14 ha izatera iritsi arte, nekazaritzarako eta abeltzaintzarako espazioak barne. Esparrua harresiz inguratuta zegoen. Biztanle-kopurua kalkulatzea zaila bada ere, 100 eta 200 pertsona artean bizi zitezkeela uste da.
Biztanleek bizitzeko eremu altuak aukeratzen zituzten, demografiaren hazkundea eta klimaren okertzea (euritsuagoa eta apur bat hotza) medio, baliabideak urritu egiten baitziren eta haiengatik lehiatu behar baitzuten. Horren ondorioz, proto-hiri egonkorrak agertu ziren, erraz defendatzeko modukoak eta harresituak; bertan, nekazaritzaz eta abeltzaintzaz bizi ziren eta, aldi berean, gerlariak ere baziren. Irulegi, beste bizpahiru kokagunerekin batera, Iruñerriko populazioa egituratzen zuten kokalekuetako bat izan zen, agian, erromatarrak iritsi eta Ponpaelo (gaur egungo Iruñea) sortu aurretik, K.a. 74 edo 75 urteetan.
Herrixka hori K.a. I. mendean abandonatu zen Antzinako Erromako osteak iritsi zirenean. K.a. 82 inguruan Sertorioren gerraren eraginez hustu zen herria. Inguruan aurkitutako material guztia kontuan izanda, biztanleek dena etxean utzita ihes egin behar izan zutela ondorioztatu dute.
Pieza brontzezkoa da, eta haren patinaren % 53 eztainua da, % 41 kobrea eta % 2 beruna, gauza ohikoa antzinako aleazioetan, Aranzadi Elkartekoen esanetan. Eskua 143 mm luze da, 1 mm lodi eta 128 mm zabal; 36 gramoko pisua du.
Eskuineko esku baten itxura du, tamaina naturalekoa, gutxi gorabehera. Esku ahurraren eremua laua da, eta azazkalak markatuta dauzka, nahiz eta hiru hatzetakoak ez diren ondo kontserbatu: hatz nagikoa, hatz luzekoa eta erakuslekoa.
Hatzak behera begira ditu, goialdean 6,5 mm-ko diametroko zulo bat baitu, eskumuturrari dagokion inguruan. Zuloaren egoera aztertuta, pieza ez zegoela zintzilik jakin dute, euskarri bigun batean iltzatuta baizik, seguruenik, zurean. Zuloan egon zen iltzea edo dena delakoa burdinazkoa ez zela ondorioztatu dute eraberritzaileek, herdoil aztarnarik ez dagoelako.
Javier Velaza epigrafista eta Bartzelonako Unibertsitateko katedradunak ikertu zuen testua, Joaquin Gorrotxategi EHUko hizkuntzalariarekin batera. Haren esanetan, «Irulegiko piezatik abiatuta, esan dezakegu baskoierazko berezko sistema grafiko bat bazegoela».
g/k | b | d/t | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
a | s | ś | ||||||
e | ŕ | ř | ||||||
i | l | r | ||||||
o | n | |||||||
u | ń? |
Idazkera baskonikoz idatzia dago, idazkera iberikoaren Iberiako ipar-ekialdeko aldaeraren antzekoa dena, baina badu hizki bat baskoiek soilik beren hizkuntzaren soinuak jasotzeko egina bide zena, garaiko bi txanponetan agerturiko «T» itxurako bat; horregatik, euskal aldaera propio batez ari garela diote adituek, Javier Velazak adibidez. Grafema bakar horren berezitasunak idazkera propio bat definitzeko balio ote duen zalantza erakutsi dute batzuek, ordea, Ander Ros hizkuntzalariak esate baterako.
Testua marraz idatzi zen, eta gero puntuz berridatzi zen marren gainetik. Bi idatzi hauen artean badira diferentzia batzuk. Marrekin egindakoa honela interpretatu da:
| sorioneke |
Transkripzio horretako oTiŕtan hitzeko «T» larriak ez du soinu jakinik adierazten: grafema ezezaguna da, eta idazkunean T larri baten forma duenez, horrela transkribatu da. T baskonikoa deitu izan zaio.
Bada beste grafema ezezagun bat, ř letrarekin transkribatu dena: bezalakoa da, baina marra horizontal bat du erdian. grafemaren aldaeratzat hartu izan da. Erreprodukzio honetan bezala irudikatu da.
Joan Ferrer i Jané ikerlariak beste era batera interpretatzen du testua, kontuan hartuz T grafema Can Rodoneko alfabetoan agertu zela:
| sorioneke |
Puntuz emandako testua honela interpretatu da:
| sorioneku · |
Brontzearen garbiketaren ostean, Aiestaranek eta bere taldeak proposatu dute hasierako bigarren lerroko tenekebee beharrean kunekebee (edo kunekeře) irakurri beharko litzatekeela. Horrela, hasierako te- horrek zituen hainbat arazo baztertuko lirateke.
Irulegiko Eskua baskoien lurretan aurkitu da eta horren hizkuntzari baskoniko izena eman zaio, nahiz eta hizkuntza bera ez dugun ongi ezagutzen. K.a. lehen mendean baskoien inguruan bi hizkuntza lekukotu dira: zeltiberiera, batez ere Ebro ibaiaren hegoaldean, eta iberiera, batez ere Gállego ibaiaren ekialdean.
Zeltiberiera hizkuntza indoeuroparra da, eta horren deklinabidea ongi ezagutzen dugu, hala nola hitz asko eta aditzak. Hala ere, Eskuan ez da aurkitu zeltiberieraren trazarik. Gainera, zeltiberierak r bakarra du, Irulegiko Eskuan bi edo hiru r desberdin ditugula.
Iberiera ez da ongi ezagutzen, 2500 inskripzio aurkitu badira ere. Kasu honetan letra multzoak konparatzea baino ezin da egin, eta bide honetatik Irulegiko Eskuarekin ez da lotura argirik aurkitu.
Bi mende beranduago baskoien lurraldean beste testigantza batzuk aurkitu dira, kasu honetan jainko eta pertsona izenak latinezko testuetan: ummesahar, belteso, sesenco, eta abar. Antroponimo hauek euskararekin eta antzineko Akitaniako izenekin lotura dutela ematen du, eta horiei ere baskoniko izendapena eman zaie. Baina Irulegiko Eskuan ez da antroponimorik identifikatu.
K.a lehen mendeko eta K.o. lehen mendeko hizkuntza baskonikoen artean loturarik ez da egin, testu gutxiegi baitago. Dena den, euskararekin harremana izan dezakeela uste dute aditu batzuek: lehendabiziko hitza sorion euskarazko zori on hitzekin lotu da, eŕaukon formak zeraukon (=zion) aditza gogorarazten du, eta oTiŕtan hitzean euskal leku desinentzia -n ikusi izan da. Beste aditu batzuek, aldiz, euskararekiko balizko harreman hauek ez dituzte onartzen.
Irulegiko Eskuko idazkuna lehenik aztertu zuten adituek nabarmendu zuten, alde batetik, aurkikuntzaren garrantzia, hizkuntzalaritzaren ikuspegitik; bestetik, testua baskoien hizkuntzaz dagoelako ziurtasuna.
Joakin Gorrotxategi EHUko hizkuntzalariak azpimarratu zuen Irulegiko Eskuaren aurkikuntza eta indusketa berme osoz egin zirela, lurretik ateratzeko prozesua bideoz eta argazkiz grabaturik geratu zelako. Idazkunari dagokionez, Gorrotxategik nabarmendu zuen, lau lerro izanagatik ere, testu osoa dela, ez zatikia: «Lau lerro, bere hasierarekin eta bere bukaerarekin. Hori oso garrantzitsua da: idazkun osoa daukagu. Ez dugu topatu euskarriaren zati bat inskripzioaren zati batekin». Gainera, testuaren hizkiak argi irakur daitezke, haren ustez: «Hizki bat edo asko jota bi kenduta, irakurri egin daiteke, ondo identifikatzen dira hizkiak».
Javier Velaza nafar epigrafistak azaldu zuenez, aurkikuntzak espero gabeko bide bat zabaldu zuen, idazkuna garaiko euskaraz idatzia dela zalantza gabekotzat jo baitzuen: «Ezusteko bat dago: lehen hitza sorioneku da, eta, testua transkribatzeko orduan, oso azkar eta garbi irakurri eta interpretatzen da euskaraz dagoela idatzia».
Mattin Aiestaran arkeologoak uste osoa azaldu zuen Irulegiko aztarnategian ondare baliozko gehiago aurkituko zirela: «Zalantzarik ez dugu, horrela jarraituz gero, Irulegin emaitza gehiago ere izanen dela».
Aurkikuntzaren lehen uneetako baikortasunari uko egin gabe, tentuz aritzea gomendatu zuten Blanca Urgell eta Borja Ariztimuño hizkuntzalariek. Haien ustez, sorioneku lehen hitza zorioneko dela esateko behar adina froga ez dago oraindik: «Akitanierazko izenetan, ba omen dago sori, eta on ere bai. Gainera, baskoierazko pertsona izenetan, badago Onso eta badago Onse; beraz, bi zati horiek ontzat eman daitezke orain artean genekienarekin», argitu zuen Urgellek.
Iritzi berberekoa da Asier Gabikagojeazkoa hizkuntzalaria. Sorioneku eta zorioneko lotzea zaila bada ere,
Ariztimuñoren iritziz, sorion ulertzen da eta posible izan liteke, baina
Urgell eta Ariztimuño hizkuntzalariek bat egin zuten baina: esanahia interpretatzera iristeko, hitzak ongi banatzea ezinbestekoa dela diote, espero izatekoa baita testua hitz laburrez osatua izatea, Urgellen ustez. Horretarako, Irulegiko Eskuak idazkunaren hornigarri dituen marrak eta puntuak aintzat hartu behar direla dio Ariztimuñok, eta banaketa horiek nolakoak ziren ondo aztertu, Gabikagojeazkoaren iritziz.
Denborak aurrera egin ahala, proposamen zuhurrak eta ez hain zuhurrak argitaratu ziren. Guztien oinarrian Mattin Aiestaranek, Joakin Gorrotxategik eta Javier Velazak 2023ko abenduaren 27an Paleohispánica aldizkarian argitaratutako funtsezko txostena zegoen.
2023ko abenduaren 28an, Fontes Linguæ Vasconum hizkuntzalaritza eta filologia aldizkarian bederatzi artikuluko sorta bat argitaratu zen, Irulegiko Eskuaren interpretazioaz, Joakin Gorrotxategi (Euskal Herriko Unibertsitatea) eta Ekaitz Santazilia (Nafarroako Unibertsitate Publikoa) irakasleen ediziopean. Aurkezpenean argitzen zutenez, dosier hori 2023ko otsailaren 24an EHUn egindako mintegi baten emaitza zen, bertan bildu baitzuten paleohispanista eta euskararen historiako aditu talde bat, Irulegiko Eskuaren sinbologia eta interpretazioa aztertzera.
Esan daiteke, oro har, adituek zalantza sakonak aurkeztu zituztela Irulegiko Eskuaren testuaren hizkuntza baskoierarekin edo euskararekin lotzeko eta, orobat, eskuaren esanahia argitzeko.
Arkeologian ohikoa denez, gertuko testuinguru geografiko eta kronologikoak antzeko piezak aipatu izan dira, antzekotasunak bilatzeko eta esanahi funtzionala edota kulturala erdiesteko helburuarekin. Oraingoz, ez da ikerketa burutu eta benetako antzekotasunak finkatzeke daude.
Paralelo hurbilena Alcubierreko Eskua da. Huescako Alcubierre herrian, El Puy de Alcalá izeneko ilergeteen iberiar aztarnategian, esku formako berunezko objektu bat aurkitu zen, K. a. II. mendean kokatua; 162 mm altu da, 1020 mm zabal, eta zuloa du, eskumuturra egon litekeen lekutik gertu, agian eskegitzeko egina. Ilergeteak baskoien mugakideak ziren. Huescako museoan erakusgai dago.
Esku bat moztuta agertzen da, hareharrian grabatua, eta beste gerla irudi batzuekin batera, Teruelgo El Palao de Alcañiz oppidum iberiar-erromatar estelan ("El Palaoko 1 zenbakidun estela"). Estela hori Alcañizeko Centro Iberos del Bajo Aragón (CIBA) interpretazio zentro-museoan ikus daiteke. Eskua beherantz irudikatuta dago.
Azkenik, Huescako La Vispesa ilergeteen herrian, eskuak erliebean dituen estela kubikoa agertu zen. Esku guztiak eskuinak dira eta azkazalak ondo markatuta dituzte. Aurrekoan bezala, gerla-eszena batean ageri dira. Ignasi Garcés Estalloren iritzira, estela-zutabea buruz behera erakusten da Huescako museoan, eta beraz, Irulegikoa bezala, eskuak hatzak beherantz dituztela irudikatu ziren jatorrian. Iberiarrek etsaiari eskuak eta burua mozten zizkioten, eta buruen kasuan, jakina da erakusgai jartzen zituztela. Uste da, iberiarren irudietan, etsaiari moztutako eskua irudikatzen zuela, eta garaipena adierazteko erabili zirela.
Irulegiko eskuak Erromatarren garaiko eta aurreko beste brontzezko objektu batzuk gogorarazten ditu, abegi oneko teserak, nahiz eta itxura eta funtzio aldetik oso desberdinak izan. Tesera horiek hainbat formatakoak dira, eta normalean erditik zatituta daude. Esku gurutzatuen formakoak ere badaude. Sarri, elkar ahokatzen zuten bi pieza egiten ziren, adibidez, Paredes de Navako (Gaztela) bi esku. Abegi oneko teserak txikiagoak izaten dira, eta gehienetan, mukulu biribilekoak.
Funtzioari dagokionez, objektu horiek bi hiri, tribu edo gizabanakoren arteko itun instituzionalak islatzen zituzten: abegikortasun teserak dokumentuak dira, elkarrekiko prestazio eta betebeharretan oinarrituak.
Naiz komunikabideaz streamingen bitartez zuzenean eman zuten horren berri. Albistea berehala zabaldu zen Euskal Herriko egunkari eta hedabideetan, hala nola Berrian, Argian, EITBn, Deian eta Noticias de Navarran, besteak beste.
Irulegiko Eskuaren aurkikuntzak mundu zabaleko hedabide ugaritan izan zuen oihartzuna. Besteak beste, Frantziako France Bleu taldeak, Portugalgo CNN kateak, Espainiako EFE albiste agentziak, Brasilgo Correio Braziliense egunkariak, Time News webguneak edo Arabiar Emirerri Batuetako Sharjah24 albistegiak jaso zuten aurkikuntzaren berri.
Zabalkunde nabaria izan zuen halaber The Guardian egunkariko artikulu batek egindako lehen albisteak: haren izenburuan aldaketa egon zen, izenburuan hasieran «antzinako artefaktu espainiarra» idatzi baitzuten, baina ordu batzuen buruan aldatu, «brontzezko antzinako artefaktua», alegia. The Smithsonian Magazine agerkariak eta The Economistek ere jaso zuten albistea lehen egunetan, biek euskararen antzinatasunari erreferentzia eginez.
Britainia Handiko HeritageDaily aldizkari digitalak Irulegiko Eskua 2022ko lehen hamar aurkikuntza arkeologikoen artean sartu zuen.
Aurkikuntzaren berri eman eta oso egun gutxira, sorioneku hitza han-hemenka agertu zen, elastikoetan, jatekoetan eta apaingarrietan, besteak beste. Erabilera hori egiteko jabetza nori dagokion galdetu zuten askok, izan ere, marka erregistratzeko eskaerak pilatzen hasi ziren. Kontu horrek liskar juridikoa sortu zuen eta azkenean, aurkikuntza ezagutarazi eta urtebetera, Patenteen eta Marken Espainiako Bulegoak arrazoia eman zion Nafarroako Gobernuak eginiko eskaerari, eta ebatzi zuen Irulegiko Eskua ezin izanen dela marka komertzial gisara erregistratu. Hau da, aurkikuntzaren irudia eta izena libre erabili ahal izanen dira.
Aurkikuntzaren berri eman eta hilabete eta erdira, 2022ko abenduaren 29an hain zuzen ere, Nafarroako Gobernuak aukera eman zuen Irulegiko Eskua Iruñeko planetarioan edonork ikus zezan. Pieza arkeologikoa 16:30etik 20:00etara ikusgai egon zen, eta ateak ireki baino anitzez ere lehenago ilara handia sortu zen eraikinaren inguruetan. Azkenean, sei mila pertsona inguruk baliatu zuten eskua gordetzen duen beira-arasatik zentimetro gutxira egoteko parada.
Urte erdi geroago, 2023ko ekainaren 20an, Irulegiko udako indusketa kanpainaren aurkezpenean, Nafarroako Gobernuko Kultura, Kirol eta Gazteria Departamentuaren Arkeologia ataleko ordezkari Jesus Garcia Gazolazek jakinarazi zuen Irulegiko Eskua zaharberritzeko lanak bukatzear zirela eta pieza «laster» izanen dela Nafarroako Museoan ikusgai.
Hori baino lehenago, apirilaren hasieran, Aranzadi zientzia elkarteak Irulegi izeneko liburua argitaratu zuen; Irulegiko Eskua, K. a. I. mendeko lekukotasun epigrafiko bat Aranguren ibarrean da liburuaren azpititulua, 112 orrialde ditu eta euskarazko zein gaztelaniazko bertsioak ditu.
This article uses material from the Wikipedia Euskara article Irulegiko Eskua, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Eduki guztia CC BY-SA 4.0(r)en babespean dago, ez bada kontrakoa esaten. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Euskara (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.