Hitano

Mendebaldeko hainbat tokitan, ez dok eta badok (gizonezkoei egindako hitanoari) eta ez dona eta badona (emakumezkoei egindako hitanoari) deitu izan zaio. Euskarak izenordain bat baino gehiago erabiltzen du, solaskideari dagozkionak: hi, zu (xu ere ekialdeko behe-nafarreraz) eta berori (Hegoaldean). Hi esanez gero, adizkera alokutiboa erabili ohi ditu hiztunak. Aditz etikoa ere esan izan zaio. Adizkera alokutiboetan, aditz jokatuak bigarren pertsonarekiko komunztadura du, bigarren pertsona hori aditzak adierazten duen prozesuan partaide izan gabe ere: Peru etorri duk eta jo naik. Hikaz gainera, ekialdeko euskalkietan zuka (züka zubereraz) eta xuka mintzatuz ere erabiltzen dira adizkera alokutiboak (Beñat hurbildu zaidazu eta jo naizu) solakideari zu tratamendua ematean. Ez, ordea, beste euskalkietan, haietan zu esanez ere eztabadaka hitz egiten baita. Euskara batuan, hitanozko adizkera zuzenak agertzen dira (hik egin duk), baita hitanozko alokutiboak ere (nik egin diat); ez, ordea, zu eta xu pertsonen alokutiboak (ni etxera joan nauzu / joan nauxu).

Literatura-tradizioaren arabera, adizkera alokutiboak adierazpenezko perpaus nagusietan erabili behar dira, ez mendekoetan.

Gaur egungo erabilera okerrak salatzerakoan, zenbait egilek akastzat har daitezkeen bi erabilera oker zabalduenak nabarmentzen dituzte, saihetsi beharrekoak:

• Emakumezkoei toka hitz egitea (oker: Maria, atzo eskatutako liburua ekarri *diat; zuzen: Maria, atzo eskatutako liburua ekarri dinat).
• Mendeko perpausetan, menderakuntza marka duten adizki alokutiboak erabiltzea (oker: Entzun diat trena etorri *duala; zuzen: Entzun diat trena etorri dela).
• Hitanoa perpaus enuntziatiboetan bakarrik erabiltzen da.
• Ez da erabili behar ez galderetan ez baldintzazkoetan.

Holaxe dago jasoa, besteak beste, Euskaltzaindiaren 14. arauan, non espresuki agertzen baita “Alokutiboa” atalean honako adierazpen hau:

e) Galderetan ere ez da ohikoa izan alokutiboa: ?Egingo al zionagu elkarrizketa bat? (> Egingo al diogu elkarrizketa bat?)”. 

Baina argi eta garbi azaltzen du Alberdik lege hori literatur tradizio landuan hala den arren, galderazkoetan ere erabiltzeko joera aski zabaldua dela gaurko erabileran. Eta berdin baldintzazkoetan gazteen artean.

Hitanoa lagunarteko erregistroan erabiltzeko dela esatea ohikoa bada ere, tradizioan egoera formaletan ere erabili izan da. Izan ere, konfiantza handiko kideen artean hika hitz egitea ohikoa zen egoera formaletan ere. Bakarrizketan toka edo noka egitea usadioa izan da nor bere buruari mintzatzeko.

Tradizioan ez da desegokitzat hartu hika hitz egitea kide bati eta aldi berean eztabadaka hitz egitea aurrean dagoen beste kide bati. Horrela egin izan da batzar formaletan eta baita hedabideetan ere. Esaterako, batzar formal batean kide batek hitanoa erabil dezake bere konfiantza handiko kideekin eta eztabadaka hitz egin diezaieke ezagutu berri dituen beste batzarkideei. Bide beretik, hedabideetan esatariek hika egin dezakete beren artean eta eztabadaka egin diezaiekete entzuleei edo elkarrizketatzen ari diren gonbidatuari.

Badaude euskal testu zaharrak non Jainkoari toka egiten zitzaion, Leizarraga esate baterako.

Hitanoa modu berritzailean erabili izan da literatura modernoan eta kazetaritza zenbait lanetan.

Dirudienez, alokutiborik gabeko hitanoa da erabilera zaharrena, Xabier Kintana euskaltzainak oinarrizko hitanoa edo hitano murriztua deritzona. Alokutibozko forma adizki guztietara XVI. mendea baino lehentxeago hasi zitzaigun hedatzen eta, hasieran, Euskal Herriko toki zehatz batzuetan baino ez. Alokutiborik gabeko hitano haren lekukotasuna jasota dago, adibidez, Lazarragaren eskuizkribuan (erabilera alokutiboarekin batera).

Euskaltzaindiak, bestalde, adizki alokutiboak arautu dituen arren, oraindik ez du arautu noiz eta nola erabili behar diren («Euskaltzaindiaren lana adizkeren formaren finkatzea izan da, eta ez da sartu erabilera arazoetan»). Beraz, euskara batuko araurik ez luke urratuko oinarrizko hitanoa erabiltzeak, nahiz eta aspalditik euskaran erabili ez den molde bat den. Horregatik, eta hitanoa izaten ari den atzerakada larria ikusirik, Xabier Kintanak proposatu du haurrei eta euskara ikasleei oinarrizko sistema hori irakastea, galbidean den hitanoa indarberritzearren, eta alokutibozko sistema konplexua errazago ikasteko oinarria izan dadin.

Hona hemen adibide batzuk, oinarrizko hitanoa (alokutibogabea) eta hitano osoa (alokutiboduna) euskara batuan aplikatuz:

Berriz ere Lazarragaren eskuizkribura etorrita, hona hemen erabilera alokutibodunaren adibide bat (letra lodiz nabarmendu ditugu hikako lau adizkiak; erdiko biak dira alokutiboak):

Eta hemen, erabilera alokutibogabea (hau da, oinarrizko hitanoa; letra lodiz nabarmendu ditugu hikako adizki bakarra —lehenengoa— eta hitano osoan alokutiboak liratekeen hiru adizkiak):

 

Hitanoaren erabilpena murriztuz joan zen, hizkera batzuetan desagertu arte. Hiztun batzuei zatarra, euskara-lardaskatua, prestigio eskaseko euskara, iruditu eta, pixkanaka-pixkanaka, erabilpena murriztu egin zen. Emakumezkoen hitanoa, noka, ibili zen, prestigio-galera horretan, gizonezkoen hitanoaren, tokaren, aurretik. Leku batzuetan toka egiteari eutsi, hein batean, ez baina noka, ordea, zeharo baztertu egin zen.

Bitxikeria aipagarri bezala, gogora daiteke erronkarierako azken hiztunak, Fidela Bernatek (1898-1991), Uztarrozeko euskalkiaren eta erronkarieraren azken hiztunak, noka egiten zuela, amari eta izebei ikasia.

• ALBERDI LARIZGOITIA, Jabier: Euskararen tratamenduak: erabilera. Iker 9. Euskaltzaindia. Bilbo. 1996.
• LIZARTZA, Ritxi: Hika egiten ikasteko gida. Baigorri Argitaletxea. Bilbo. 2009.
• LIZARTZA, Ritxi, FIGUERAS, Yoana, GALARTZA & MENDIOLA, Nerea: Hitanoa, mintza hadi, lagun!: hika egiten ikasteko eskuliburua ( + Arikietak). Autoedizioa, 2009 (ISBN 978-84-613-6287-5)
• OIHARTZABAL, Beñat: "Hikako adizkeren paradigmen aurkezpena" in Euskera, Euskaltzaindia. Bilbo, XXXIX zk., 1994, 3. zk., 969-981 or.
• REY ESCALERA, Fernando: "Emakumeak bere buruari nola?" in 31 eskutik. 2013/12/16

• Alokutibo
• Beroriketa
• Zuketa
• Eztabada

• Euskaltzaindia: 014. araua: Adizki alokutiboak (hikako moldea) (PDF dokumentua)
• EHU.eus/SEG/Hitanoa