Kimikan, gatza katioi eta anioi multzo batez osatutako konposatu kimiko oro da, karga elektriko neto neutroa duena.
Gatzak lortzeko modu ohikoena azidoen eta baseen arteko neutralizazio erreakzioa da. Konposatu hauek osatzen dituzten ioiak inorganikoak zein organikoak izan daitezke. Esaterako, kloruroa (Cl−) inorganikoa da eta azetatoa (CH3COO−) organikoa.
Gatz (kimika) | |
---|---|
Konposizioa | anioi eta katioi |
Mota | ionic compound (en) eta mineral substance (en) |
Identifikatzaileak | |
Gmelin | 24866 |
MeSH | D012492 |
Gatzak ondorengo erreakzio kimikoen bidez sortzen dira:
Era askotan sailka daitezke gatzak. Uretan disolbatzean hidroxilo ioiak askatzen dituzten gatzei alkali gatz deritze. Produktu azidoak sortzen dituzten gatzei aldiz gatz azido deritze. Baseak edo azidoak ez diren gatzei gatz neutral izena ipintzen zaie. Zwitterion-ek molekula berean zentro anioiko eta katioiko bat dute, baina ez dira gatz gisa hartzen. Zwitterionen adibideak hurrenak dira: amino azidoak, metabolitoak, peptidoak eta proteinak.
Ondorengo taldetan sailkatzen dira gatzak:
Nomenklatura tradizionala jarraituz, gatzak euskaraz katioiaren izenarekin hasten dira, ondoren anioiaren izena txertatzen zaie. Alabaina, gatz mota ugari izanik, bakoitzaren izendapenean berezitasunak daude:
Hurrengo katioiak dira gatzetan sarritan agertzen direnak:
Hurrengo anioiak sarritan agertu ohi dira gatzetan:
Gatz solidoak normalean gardenak dira, adibide gisa jar dezakegu sodio kloruroa. Alabaina, sarritan, itxurazko gardentasun edo opakotasun hori soilik kristala osatzen duten monokristalen tamainaren desberdintasunaren araberakoa da. Argia aleen muturretatik islatzen denez (kristalitoen arteko muturretatik), kristala zenbat eta handiagoa izan, orduan eta gardenagoa izango da; horregatik, agregatu polikristalinoek (kristal txikiek) hauts zuriak dirudite.
Gatzek kolore ugari izan ditzakete, anioi eta katioietatik sortzen direnak. Adibidez:
Zenbait mineral uretan disolbagarriak direnez, gatz gisa hartzen dira. Pigmentu inorganikoak ez dira gatzak izan ohi eta zenbait tindu organiko gatzak dira, nahiz eta birtualki disolbaezinak izan uretan.
Gatz ugarik bost zapore arruntak eragin ditzakete, adibidez, gazitasuna (sodio kloruroa), gozotasuna (burdin diazetatoa, zeinak burdinak sortutako pozoitzea eragiten duen irentsiz gero), garraztasuna (potasio bitartratoa), mingostasuna (magnesio sulfatoa) eta umami (monosodio glutamatoa).
Azido edo base indartsuez osaturiko gatzak ("gatz indartsuak") ez dira lurrunkorrak eta beraz, ez dute usainik. Alabaina, base edo azido ahulez osaturiko gatzek ("gatz ahulak") azido konjugatuaren usain bera izan dezakete (adibidez, azetatoek azido azetikoak bezala usaintzen dute, hau da, ozpinaren usaina dute), zianuroek azido zianhidrikoak bezala usaintzen dute (arbendol usaina); base konjugatuak bezala ere usain dezakete, hala nola, amonio gatzek amoniakoak bezala usaintzen dute. Deskonposaketa partzial motel hori uraren presentziarekin azeleratu egin ohi da, hidrolisia gatz ahulen eraketaren erreakzioaren ekuazio itzulgarriaren beste zatia delako.
Kristal ioniko askok disolbatzeko gaitasun handia dute ura bezalako disolbatzaile polarretan. Gatzetan, molekuletan ez bezala, disolbatzen den kristala osagai anioiko eta katioikoetan disoziatzen da. Sare-energiak, kristala osatzen duten ioien arteko energia erakarlea, zehazten du kristal ionikoaren disolbagarritasuna. Gatzak soilik disolbatzaile polarretan disolba daitezke eta disolbatzailearen solbatazio-energiak kristalaren sare-energia gainditzen badu abiaraziko da disolbatzea. Sare-energia Born-Landé eta Born-Haber ekuazioek zehazten dute. Sare-energia hau uraren solbatazio energia baino ahulagoa da sodio, potasio eta amonio gatzetan; hortaz, disolbagarriak dira. Badira ordea salbuespenak, adibidez, amonio hexakloroplatinatoa eta potasio kobaltonitritoa. Nitrato eta sulfato gehienak disolbagarriak dira uretan. Salbuespenen artean ditugu bario sulfatoa, kaltzio sulfatoa (oso gutxi disolbatzen da) eta berun (II) sulfatoa; izan ere kristal hauetan 2+/2- ioi-bikoteek sare-energia indartsuak eragiten ditu. Antzeko arrazoiengatik. alkali metal karbonato gehienak ez dira disolbagarriak uretan. Badira zenbait karbonato gatz disolbagarri, alabaina: sodio karbonatoa, potasio karbonatoa eta amonio karbonatoa.
Gatzak isolatzaileak dira egoera solidoan; urtuta edo disolbaturik ordea, elektrizitatea eroan dezakete. Hortik jasotzen dute elektrolitoek izena, zeinak likidotutako gatzek edo disolbaturiko gatzak dituzten disoluzioek osatzen dituzten.
Gatzek urtze-puntu altua dute. Adibidez, sodio kloruroaren urtze-puntua 801 °C da. Sare-energia ahula duten gatz batzuk likidoak edo ia likidoak dira giro-tenperaturan. Talde horretan ditugu gatz urtuak izena jasotzen dutenak, zeinak gehienetan gatzen nahasketak diren; gatz ioniko likidoak ere talde honetakoak dira, hauek katioi organikoak eduki ohi dituzte. Likido hauek disolbatzaile moduan jarduten dutenean aparteko ezaugarriak dituzte.
Propietate kimikoak katioi eta anioien propietateek edo horien zati batek zehazten dituzte.
Gatzek azidoekin eta oinarriekin erreakzionatzen dute erreakzio-produktua eta gas prezipitatua edo ura bezalako substantzia bat lortuz.
Gatzek metalekin erreakzionatzen dute metal-gatzetik askatzen denean erreaktibotasun-serie elektrokimiko batean:
Gatzek elkarren artean eta erreakzioaren ondoriozko produktuaren artean erreakzionatzen dute (gasa sortzen dute, eta jalkinak edo ura prezipitatzen dute); erreakzio horiek atomo erreaktiboen oxidazio-egoeren aldaketarekin gerta daitezke:
Gatz batzuk deskonposatu egiten dira berotzen direnean:
This article uses material from the Wikipedia Euskara article Gatz (kimika), which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Eduki guztia CC BY-SA 4.0(r)en babespean dago, ez bada kontrakoa esaten. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Euskara (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.