Alemana (Deutsch) indoeuropar hizkuntza bat da, germaniar hizkuntzen taldekoa.
Alemania, Austria, Liechtenstein eta Suitzan hitz egiten da batez ere, eta mundu osoko 11. da, hiztunen kopuruari bagagozkio, 120 milioi hiztun baititu. Europar Batasuneko mintzatuena da, 100 milioi hiztunekin. Hizkuntza horren euskal izenak alamanen germaniar tribuan du jatorria.
Alemana | |
---|---|
Deutsch | |
Alemana munduan Hizkuntza ofiziala Oso mintzatua eta ulertua eta/edo hizkuntza nazionala Eskualde mailan mintzatua | |
Datu orokorrak | |
Lurralde eremua | Alemania Austria Suitza Luxenburgo Liechtenstein Belgika Italia (Bolzano-Hego Tirol) Frantzia (Alsazia eta Lorrena) Danimarka (Hegoaldeko Jutlandia) |
Hiztunak | 185 milioi, haietatik 105 milioik ama-hizkuntza gisan |
Rankinga | 10 |
Ofizialtasuna | Alemania, Austria, Liechtenstein, Suitza, Luxenburgo, Belgika, Europar Batasuna. Tokiko hizkuntza ofiziala: Bolzano-Bozen (Italia), Krahule (Polonia), Vatikano Hiria (Suitzar Goardiaren hizkuntza) |
Eskualdea | Nagusiki Erdialdeko Europa |
UNESCO sailkapena | 1: ziurra |
Araugilea | Rat für deutsche Rechtschreibung |
Hizkuntza sailkapena | |
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak germaniar hizkuntzak mendebaldeko germaniar hizkuntzak South Germanic (en) | |
Informazio filologikoa | |
Hizkuntza-tipologia | SOV hizkuntza, V2 hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza, subjektu aditza objektua, hizkuntza azentuala, time–manner–place (en) , hizkuntza fusionatzailea, azentua eta adjective-noun (en) |
Denbora gramatikalak | orainaldia, geroaldia, preterite (en) eta perfect tense (en) |
Modu gramatikalak | indikatiboa, agintera eta subjuntiboa |
Genero gramatikalak | genero maskulinoa, genero femeninoa eta genero neutroa |
Kasu gramatikalak | nominatiboa, genitiboa, datiboa eta akusatiboa |
Alfabetoa | German alphabet (en) eta latindar alfabetoa |
Hizkuntza kodeak | |
ISO 639-1 | de |
ISO 639-2 | deu ger |
ISO 639-3 | deu |
Ethnologue | deu |
Glottolog | stan1295 |
Wiki | de |
ASCL | 1301 |
IETF | de |
Alemana nagusiki Alemania (herrialde horretako biztanleriaren % 95ek baino gehiagok ama hizkuntza du), Austria (% 89) eta Suitzako (% 65) hizkuntza da. Luxenburgo eta Liechtenstein herrialdeetako hizkuntza ofiziala ere bada.
Alemanierazko hiztunen komunitateak dituzten beste europar herrialde batzuk honako hauek dira: Italiako iparraldean, Bolzano-Hego Tirolgo probintzia); Belgikako alemaniar hiztunak dituzten ekialdeko kantoiak; Frantzian, Alsazia eta Lorrenako lurralde historikoetako departamentuetako hainbat udalerri; eta, azkenik, Danimarkan, Hegoaldeko Jutlandian hainbat udalerri ere baitaude.
Bestalde, badira alemanierazko hiztunen komunitateak Txekiar Errepublika, Eslovakia, Hungaria, Polonia, Errumania, Serbia, Errusia, Kazakhstan eta Namibian ere.
Alemana germaniar hizkuntzen familiako mendebaldeko adarra osatzen du, germaniar hizkuntzen familia bera indoeuropar hizkuntzen multzoaren barnean dagoelarik. Germaniar dialektoak usadioz bi talde nagusitan banatzen dira: goi-alemana eta behe-alemana.
Alemanaren dialektoen arteko ezberdintasunak bistakoak dira. Hala, bada, dialekto mugakideen artean baizik ezin dute elkar ulertu hiztunek, maiz. Dialekto batzuk ulertezinak zaizkie aleman estandarraz baizik mintzatzen ez diren hiztunei. Dena dela, alemanaren dialekto guztiek continuum bat eratzen dute.
Behe-alemanezko hitza | Goi-alemanezko hitza | Euskarazko esanahia |
ik | ich | ni, nik |
maken | machen | egin |
Dorp | Dorf | herrixka |
tussen | zwischen | artean |
op | auf | gain / gainean |
Korf | Korb | saski |
dat | das | hori |
Appel | Apfel | sagar |
Aleman moderno estandarra mendebaldeko germaniar hizkuntza da, batez ere Erdi Aroan Alemaniako erdialdean eta hegoaldean hitz egindako barietate guztien ondorengoa. Konbentzionalki, alemanez idatzitako testuak hiru alditan banatzen dira:
Aleman estandar modernoa, nagusiki, goi aleman goiztiarrean oinarritutako forma da, nahiz eta ahoskeran eragina izan Alemania iparraldeko hiztunek (gehienak behe-alemanez hitz egiten zutenak) idatzizko estandarra ahoskatzeko hartu zuten modua.
Historikoki, hizkuntza bat estandarizatzen hasten den unea funtsezkoa da hizkuntza ofizial gisa erabiltzeko. XV. mendea baino lehen, eskualde bakoitzak, gehienbat, bere eskualde barietatea erabiltzen zuen. Gaur egungo Alemaniaren iparraldean, XVI. mendera arte, ospe handiko hizkuntza behe-alemana izan zen (antzeko barietatez osatutako talde bat eta hizkuntza estandarraren oinarrian dagoen goi alemana sorrarazi zuena). XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, dokumentazio ofiziala, nagusiki, latinez idazteari utzi zitzaion, eta, ekialde-erdialdeko alemana okupatzen zuen eskualdean, eskualdeetako barietateen arteko konpromisoa irudikatzen zuen alemana erabiltzeko saiakera sortzen hasi zen. Orduan hasi zen agintarien eta hiztunen arteko adostasun bat eratzen nola idatzia eta mintzatua izango zen zehazteko, nahiz eta horrek ez eragotzi eskualdeetan aldaketak egotea. Adostasun horretatik abiatuta, hizkuntza estandarra prestigio-barietate gisa ikusten hasi zen, eta irakaskuntzako komunikazio-hizkuntza nagusi gisa irakatsiko zen modua arautzeko neurriak hartu ziren, baita bigarren hizkuntza edo atzerriko hizkuntza gisa irakatsiko zena ere. Ekialde-erdialdeko alemanezko legezko idazkiak eta Luteroren Biblia (1522-1534) aleman hizkuntza estandar modernoa eratzeko abiapuntu izan ziren. Gai honi buruz esan ohi da:
« | Bibliatik alemanera egindako itzulpenarekin, eta lehenengoa izan ez arren, Luterok, gaur egun alemanaren aberastasun eta normalizazioari dagokionez (gaur egun goi aleman berria bezala ezagutzen dena, zehatzago esateko), merezi zuen indarrean dirauen aitorpena. Eta hori nabarmen gelditzen da Luterok, bere itzulpenean, ez zuelako bere dialektoko hiztegia (erdialde-ekialdeko alemana) aukeratu kontuan hartuta, baizik eta garai hartan alemaniar lurraldeetan hedatuen zegoena. Horrekin, Luterok nazio-arazo bihurtu zuen hizkuntza. Alemana ez zen dagoeneko hizkuntza bat gehiago, hizkuntza nazionala baizik. | » |
Hizkuntzaren estandarizazio hori eskualde-modu alternatiboen arteko arauak hautatzean datza. Bere kasuan, XVIII. mendearen erdialdera arte ez zen ezarri gutxi gorabehera behin betikoa zen estandar idatzi bat, eta, XIX. mendean zehar, ahoskera estandarra ere finkatu zen. Prusiako bateratzea eta bere Aduana Batasuna (Zollverein) hizkuntza estandarrerako bultzada bat izan bazen ere, jatorriz, Prusiako lurraldean, hizkuntza nagusia behe-alemana zen, nahiz eta hezkuntzan goi alemana oinarri zuen estandar hasiberria sustatu zen. Aleman estandar hori ez zen hizkuntza ofizial bezala onartu 1902ra arte, Bigarren Konferentzia Ortografikoak aleman estandarrerako lehen arauak ezarri zituenean. Aldi berean, eskualdeetako hizkuntzak gaur arte erabiltzen ere jarraitu dute, batez ere gai informaletan eta beti eskualde bereko pertsonen artean.
Alemaniako ortografia Alemaniako Ortografia Kontseiluak arautzen du, alemanez Rat für deutsche Rechtschreibung.
Ikusi: Alemanezko literatura.
Gramatika aldetik, nahiko hizkuntza konplexua da:
Zehaztuak (bestimmter Artikel) | Singularra (euskarazko -a artikulua) | Plurala (euskarazko -ak edo -ek artikuluak) | Zehaztugabeak (unbestimmter Artikel) | Singularra (euskarazko bat artikulua) |
der (maskulinoa) | die (maskulinoa) | ein (maskulinoa) | ||
die (femeninoa) | die (femeninoa) | eine (femeninoa) | ||
das (neutroa) | die (neutroa) | ein (neutroa) |
Ez da arau finkorik jarraitzen hitzen plurala osatzeko: hortaz, alemana ikastean, hitz bakoitzaren plurala ikasi beste irtenbiderik ez dago. Adibidez:
Euskaraz edo latinez bezala, alemanezko izenak, artikuluak, adjektiboak eta izenordeak deklinatzen dira. Lau kasu ditu: nominatiboa, akusatiboa, datiboa eta genitiboa.
Deklinazioa | Alemanaz | Euskaraz |
Nominatiboa (subjektua) | Der Mann ist hier | Gizona hemen dago |
Die Frau ist hier | Emakumea hemen dago | |
Das Kind ist hier | Umea hemen dago | |
Akusatiboa (objektu zuzena) | Ich treffe den Mann | Gizona aurkitzen dut |
Ich treffe die Frau | Emakumea aurkitzen dut | |
Ich treffe das Kind | Umea aurkitzen dut | |
Datiboa (nori, zehar objektua) | Ich sage das dem Mann | Gizonari hori esaten diot |
Ich sage das der Frau | Emakumeari hori esaten diot | |
Ich sage das dem Kind | Umeari hori esaten diot | |
Genitiboa (noren) | Der Hund des Mannes | Gizonaren txakurra |
Der Hund der Frau | Emakumearen txakurra | |
Der Hund des Kindes | Umearen txakurra |
Orainaldia | Lehenaldia | Etorkizuna |
Ich bin (Ni naiz / nago) | Ich war (Ni nintzen / nengoen) | Ich werde sein (Ni izango naiz / egongo naiz) |
Du bist (Hi haiz / hago) | Du warst (Hi hintzen / hengoen) | Du wirst sein (Hi izango haiz / egongo haiz) |
Er / Sie / Es ist (Bera da / dago) | Er / sie / es war (Bera zen / zegoen) | Er / sie / es wird sein (Bera izango da / egongo da) |
Wir sind (Gu gara / gaude) | Wir waren (Gu ginen / geunden) | Wir werden sein (Gu izango gara / egongo gara) |
Ihr seid (Zuek zarete / zaudete) | Ihr wart (Zuek zineten / zeundeten) | Ihr werdet sein (Zuek izango zarete / egongo zarete) |
Sie sind (Haiek dira / daude) | Sie waren (Haiek ziren / zeuden) | Sie werden sein (Haiek izango dira / egongo dira) |
Orainaldia | Lehenaldia | Etorkizuna |
Ich habe (Nik dut) | Ich hatte (Nik nuen) | Ich werde haben (Nik izango dut) |
Du hast (Hik duk / dun) | Du hattest (Hik huen) | Du wirst haben (Hik izango duk / dun) |
Er / Sie / Es hat (Berak du) | Er / sie / es hatte (Berak zuen) | Er / sie / es wird haben (Berak izango du) |
Wir haben (Guk dugu) | Wir hatten (Guk genuen) | Wir werden haben (Guk izango dugu) |
Ihr habt (Zuek duzue) | Ihr hattet (Zuek zenuten) | Ihr werdet haben (Zuek izango duzue) |
Sie haben (Haiek dute) | Sie hatten (Haiek zuten) | Sie werden sein (Haiek izango dute) |
Aditz "ahulak" te – ge-t:
Wählen = aukeratu;
Ich habe gewält = Aukeratu dut;
Du hast gewält = Aukeratu duzu;
Er / Sie / Es hat gewält = Aukeratu du;
Wir habe gewält = Aukeratu dugu;
Ihr habt gewält = Aukeratu duzue;
Sie haben gewält = Aukeratu dute.
Esaldia: Ich habe heute mein neues Auto gewält = Nik nire kotxe berria gaur aukeratu dut.
Aditz "indartsuak":
Verstehen = ulertu;
Ich habe verstanden = Ulertu dut;
Du hast verstanden = Ulertu duzu;
Er / Sie / Es hat verstanden = Ulertu du;
Wir habe verstanden = Ulertu dugu;
Ihr habt verstanden = Ulertu duzue;
Sie haben verstanden = Ulertu dute.
Esaldia: Ich habe diese Sprache nicht verstanden = Ez nik hizkuntza hau ulertu dut.
Hizkuntza honek bere Wiki du: Bisita ezazu. |
This article uses material from the Wikipedia Euskara article Aleman, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Eduki guztia CC BY-SA 4.0(r)en babespean dago, ez bada kontrakoa esaten. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Euskara (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.