Estišćina: Finougriska rěč

Estišćina je přiwuzna z finšćinu a zdalenje tež z madźaršćinu. K skupinje finskich rěčow słušeja tež někotre małe rěče, na přikład liwišćina, karelšćina, samišćina, marišćina a dalše. Estišćina njeje přiwuzna z rěčemi susodnych narodow (rušćinu, letišćinu, šwedšćinu), kotrež słušeja k indoeuropskim rěčam.

eesti keel
estišćina

kraje	Estiska
rěčnicy	1.100.000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	uralske rěče finougriske rěče finsko-permske rěče finsko-wolzyne rěče finsko-samiske rěče baltofinske rěče estišćina
oficielny status
hamtska rěč	Estiska, Europska unija
rěčne kody
ISO 639-1:	et
ISO 639-2:	est
ISO 639-3 (SIL):	est
wikipedija
Wopytaj wikipediju et.wikipedia.org!
p • d • w

Estisce rěči wokoło 1,1 mil. ludźi, wjetšina z nich (na 950.000) bydli w Estiskej. Estišćina je jenička hamtska rěč w Estiskej a jedna z 25 hamtskich rěčow Europskeje unije.

W estišćinje wužiwa so łaćonski alfabet z přidatnymi pismikami õ [ɤ], ä [æ], ö [ø], ü [y]. W cuzych słowach wužiwaja tež pismiki š, z a ž. W alfabetiskim porjedźe sćěhuja õ, ä, ö, ü za pismikom v na kóncu alfabeta, š, z a ž sćěhuja za s.

Wokale

Tabela pokazuje jenož kajkosć wokalnych fonemow, nic jich rozdźelne dołhosće.

Nimo jednorych wokalow eksistuje hišće wulka ličba diftongiskich wjazanjow: ae, ai, au, ea, ei, iu, oe, oi, ou, ui, õe, õi, õu, äe, äi, äu, öi.

Rěčna norma žada, zo slěd üü so jako [yi] wurjekuje.

Při wupadźe konsonantow nastawaja hišće dalše diftongi, kiž w njezměnitych zdónkach njewustupuja: öe, ao, eo, õo, äo, oa, õa, öa.

Konsonanty

Typiska wosebitosć estišćiny je rozeznawanje třoch schodźenkow dołhosće (krótko – dołho – předołho) tak pola konsonantow tak pola wokalow, na př. koli [kolʲiˑ] ‘čapor’ – kooli [koːlʲi] ‘šule’ (genitiw singulara) – kooli [koːːlʲi] ‘šulu, do šule’, kanu [kanuˑ] ‘kokoše’ (partitiw plurala) – kannu [kanːu] ‘kany’ (genitiw singulara) – kannu [kanːːu] ‘kanu’ (partitiw singulara). Prawopis rozdźěl mjez dołhim a předołhim schodźenkom njepokazuje, wuwzaće su rjady [b̥] – [pː] – [pːː], [d̥] – [tː] – [tːː] a [ɡ̊] – [kː] – [kːː], hdźež pisaja b – p – pp, d – t – tt a g – k – kk.

Palatalizaciju konsonantow w pismje njewoznamjenjeja.

Na rozdźěl wot finšćiny nima spisowna estiska rěč wokalnu harmoniju. W někotrych narěčach je wokalna harmonija tola hišće zachowana (na př. južnoestisce külä ‘wjes’, tervüs ‘strowosć’, spisowna rěč küla a tervis).

Stopnjowa změna

Kaž tež druhe finsko-samiske rěče (nimo wepšćiny a južnosamiskeje rěče) pokazuje estišćina t. mj. stopnjowu změnu. Na rozdźěl wot finšćiny podleža tej w estišćinje wšě wokale a konsonanty, na př. kapp [kapːː] ‘kamor’ (nominatiw singulara) – kapi [kapːi] ‘kamora’ (genitiw singulara) – kappi [kapːːi] ‘do kamora’ (illatiw singulara), samm [samːː] ‘kročel’ (nom. sg.) – sammu [samːu] ‘kročele’ (gen. sg.) – sammu [samːːu] ‘kročel’ (par. sg.), tool [toːːlʲ] ‘stólc’ (nom. sg.) – tooli [toːlʲi] ‘stolca’ (gen. sg.) – tooli [toːːlʲi] ‘stólc’ (par. sg.). Často při tym jednotliwe konsonanty wupaduja a wokolnej wokalaj so znižujetej: uba [ub̥aˑ] ‘buna’ (nom. sg.) – oa [oaˑ] ‘buny’ (gen. sg.) – uba [ub̥aˑ] ‘bunu’ (par. sg.), tigu ‘šlink’ (nom. sg.) – teo ’šlinka’ (gen. sg.) – tigu ’šlinka’ (par. sg.).

Substantiwy a adjektiwy

Estišćina ma 14 padow a dwaj numerusaj, ale nima žadyn genus.

Partitiw słuži k zwuraznjenju dźělneho subjekta, na př. Lapsed on tänaval ‘Dźěći su na dróze’ (wěste dźěći), ale Tänaval on lapsi ‘Na dróze su dźěći’ (někajke, njeznata syła). W mnohich padach słuži partitiw jako pad njeposrědneho objekta, wosebje z werbami zaznaća, na př. Ma näen autot ‘Ja widźu awto’. Z druhimi werbami zwuraznja partitiw njedospołnosć jednanja, tak Ma söön torti ‘Ja jěm tortu’, ale Ma sõin tordi ära ‘Ja sym tortu zjědł’. Partitiw sćěhuje tež numeralam nimo üks ‘jedyn’: üks raamat ‘jedna kniha’, ale kaks raamatut ‘dwě knize’, kümme raamatut ‘dźesać knihow’ atd.

Wulki dźěl substantiwow móže tworić plural tak z kóncowku -de- tak z kóncowku -i- (kiž móže tež formu -e- abo -u- měć).

Deklinacija adjektiwow je jenaka kaž ta substantiwow.

Werby

Estiski werb ma dwaj numerusaj (singular, plural), tři wosoby (1., 2., 3.), štyri časy (prezens, imperfekt, perfekt, pluskwamperfekt) a štyri modusy (indikatiw, kondicional, imperatiw a modus obliquus). Estišćina ma dwaj infinitiwaj, jedyn na -ma a jedyn na -da: Ma tahan lugeda ‘Ja chcu čitać’, ale Ma hakkan lugema ‘Ja započnu čitać’.

Tak mjenowany modus obliquus (kóncowka -vat) zwuraznja, zo rěčnik je wobsah prajeneho jenož słyšał a nic sam dožiwił, na př. Poiss loeb ‘Hólc čita’, ale Poiss lugevat ‘Hólc pječa čita’.

Při negaciji werba so wužiwa njezměnita partikla ei, za kotrejž sćěhuje forma werba bjez kóncowki: (ma) loen ‘(ja) čitam’, ale ma ei loe ‘ja nječitam’. W imperfekće sćěhuje partikli forma participa na -nud: ma ei lugenud ‘ja nječitach’.

Najwjetši dźěl słowoskłada estišćiny je uralskeho abo finougriskeho pochada. Z 13. lětstotka je estišćina ale tež přewzała wulku ličbu słowow z němčiny (najprjedy z delnjoněmčiny, pozdźišo z wysokoněmčiny), na př. müts ‘čapka’, kool ‘šula’, köök ‘kuchnja’, nööp ‘knefl’, naaber ‘susod’ a kleit ‘šat’, tudeng ‘student’, tisler ‘blidar’, liiderlik ‘njerodny’, rehkendama ‘ličić’.

Wjazanja ze prepozicije a werba pochadźeja w estišćinje tež zwjetša z němčiny, na př. ette tulema ‘stać so’ (< něm. vorkommen), juurde võtma ‘přiběrać’ (< něm. zunehmen) abo läbi kukkuma ‘přepadnyć’ (durchfallen).

Wosebitosć estišćiny je tworjenje neologizmow bjez přikłada w druhich rěčach, tak na př. relv ‘bróń’, laup ‘čoło’, raal ‘komputer’ abo rula ‘skateboard’.

Najstarše dokłady estišćiny su z Heinrichoweje Chroniki Liwiskeje (Henrici Chronicon Livoniae) wot 1224–1227, prěni tekst z lěta 1524 (rukopis z Kullamaa). Do konca 19. lětstotka měješe estišćina dwě rozdźělnej formje spisowneje rěče – sewjeroestišćinu (t. mj. rěč Tallinna) a južnoestišćinu (t. mj. rěč Tartu’a).

Pisanje staršich tekstow złožowaše so na principy němskeho prawopisa, přez čož na př. rozeznawanje dołhosćow njebě móžno – słowo kalla móžeše stać za [kalaˑ] (‘ryba’, dźensa kala) abo [kalːa] (‘lij’, dźensa kalla).

 

Hlej zapisk w hornjoserbskim Wikisłowniku:
Estišćina

 

 

Oficielne rěče Europskeje unije

bołharšćina | čěšćina | danšćina | estišćina | finšćina | francošćina | grjekšćina | iršćina | italšćina | jendźelšćina | letišćina | litawšćina | madźaršćina | maltašćina | němčina | nižozemšćina | pólšćina | portugalšćina | rumunšćina | słowakšćina | słowjenšćina | španišćina | šwedšćina