Амитан

Амитад (Animalia)
	Зурагай зүүн, дээдэ талаһаа: Австралиин модоной ногоон мэлхэй, Шара шубуу, Шэбэрэй бар, Европын сэсэрлэгэй абаахай, Эмгэн хюмһан, Тэнгисэй яһата мэлхэй, Зүгы, Сэнгэг уһанай загаһан, Берберэй һармагшан, Мяхашан загаһан, Эрбээхэй.
Биологиин классификаци
Һалбари:	Эукариот;
Аймаг:	Амитанай аймаг; (Карл Линней, 1758)

Амитаниинь олон эстэй, оршонтойгоо зохёоһон амидарха шадабаритай ба бусад махабад, эсэбэл тэдыгээрэй зарим хэһэгээр хоололно.

Мөөгэ шэнги амитад гетеротроф махабадууд, тодолон хэлэбэл автотроф махабадууд (фотосинтездэ өөрөө органик бодос бүтээдэг) — ургамалһаа ондоо юумэнь гэхэдэ бэлэн органик бодос эдеэдэг.

Жиирэй яряанай хэлэндэ "Амитан" гэдэгтэ хүниие хамааруулдаггүй болобош, биологиин нэрэ томьёоной хубида Амитанай аймагай бүхэ түрэл, зүйл багтаха ушар хүн баһа багтана.

Хүгжэлэй түхэл

Үнэншэмөөр амитад 1—1,5 тэрбүм жэлэй саада тээ юрэ бусын заахан хлорофилгүй амёбоид мушхалаатай (латаар 'flagellate') эсээр гаралгаһан. Газарай амитад тэнгисэй, сэбэр уһанай амитадһаа эхи табигдаһаншье, зарим зүйлүүд уһанай аймагта бусажа ерээ. Амитад Дэлхэйдэ прокариот (латаар 'Procaryota'), замаг (латаар 'Algae'), мөөгэ (латаар 'Algae') һүүлдэ бии болоһон. Олон эстэй амитадай шарил (гэдэһэнэй хүндытэн - coelenterata, хорхой - vermes, тулюур хуби бэетэндэ дүтын зүйлүүд) анхан хуушан кембриин эдиакариин үеын тунасада дайралдана (690—570 сая жэлэй саада тээ).

Кембриин үеын эхиндээ (570—490 сая жэлэй саада тээ) тэнгисэй минерализировагдаһан (ёбуунтай гү, али хитинтэй) гадаада яһатай нюргата болон нюргагүй олон бүлгэм — трилобидүүд (латаар 'Trilobita'), брахиоподууд (латаар 'Brachiopoda'), зөөлэн бэетэн (латаар 'Mollusca'), археоциадууд (латаар 'Archaeocyatha') бии болобо. Кембриин эсэсдээ гадаада яһатай нюргата амитад (Cyclostomata — түхэреэн аматанай уг) мэдээжэ.

Палеозойн силур үедээ (445—400 сая жэлэй саада тээ) газарай ургамал бии бололго нэгэ сагта газарай элдэжэ эхилһэн: орой силур үеын скорпионуудай түрүүшын зүйлүүд мэдээжэ, девон үеын (400— 345 сая жэлэй саада тээ) эсэстэ түрүүшын газарай нюргата амитад — газар уһанай амитад — бии болобо. Карбон үедээ (345—280 сая жэлэй саада тээ) газарда нюргагүй амитадай хорхой шумуул болон нюргата амитадай тулюур мүлхигшэд ба газар уһанай амитад булюу байба.

Мезозойда (триас, юра ба шохой; 230—66 сая жэлэй саада тээ) мүлхигшэд булюу байба. Триасай үеын (230— 195 сая жэлэй саада тээ) дунда хэһэгтэ үлэг гүрбэлүүд бии болоһон, эсэстээ — һүн тэжээлтэд бии болобо. Шубууд юрын эсэсэй (195—136 сая жэлэй саада тээ) үеһээ хойшо мэдэдэг. Шохойн үеын (136—66 сая жэлэй саада тээ) эсэстээ нюргагүй амитадай, үлэг гүрбэлүүд оруулалсаад газарай болон тэнгисэй мүлхигшэдэй олон бүлгэмүүд үхэжэ дууһаба.

Биологиин ангилал

Гол үгүүлэл: Биологиин классификаци

Амитан — Амитад аймагай зүйлнүүдэй дугаар

Энэ классификацида амитадай 35 түхэлүүд байна.

Эуметазойн дэд аймаг гү, али ёһотой олон эстэй, Eumetazoa
- Гэдэһэнэй хүндытэн гү, али радиата, Coelenterata гү, али Radiata
  - Книдариа гү, али хадхатан, Cnidaria (11 000 зүйлнүүд бэшэжэ харуулһан)
  - Һамтан, Ctenophora (100 — 150 зүйлнүүд мэдэгдэһэн)
- Bilateria
  - Эхин аматан (Protostomia)
    - Acoelomorpha
    - Ортонектида, Orthonectida (30 зүйлнүүд оршом)
    - Дициемида, Dicyemida гү, али Rhombozoa
    - Хабтагай хорхой, Plathelmintes (25 000 зүйлнүүд оршом)
    - Немертина, Nemertina гү, али Nemertini (1000 зүйлнүүд оршом)
    - Гүзэн үрхигэр үһэтэй хорхой гү, али гастротриха, Gastrotricha (600 зүйлнүүд оршом)
    - Гнатостомулида, Gnathostomulida (100 зүйлнүүд оршом)
    - Micrognathozoa (ганса зүйлтэй — Limnognathia maerski)
    - Ротифера, Rotatoria гү, али Rotifera (1500 зүйлнүүд оршом)
    - Хатуурта толгойтон гү, али акантоцефала, Acanthocephala (750 зүйлнүүд оршом)
    - Хоншоор толгойтон, Cephalorhyncha
    - Дотордо хоргооһотон, Entoprocta (150 зүйлнүүд оршом)
    - Хилгааһан хорхой гү, али бодото түхэреэн хорхой, Nematoda (80 000 зүйлнүүд оршом бэшэгдэһэн, тухайламжаар нэгэ сая зүйлнүүд оршом байна)
    - Үһэхэтэн, Gordiacea гү, али Nematomorpha (320 зүйлнүүд оршом)
    - Циклиофора, Cycliophora (гурбан зүйлнүүд мэдэгдэһэн)
    - Зөөлэн бэетэн гү, али моллюска, Mollusca (150 000 үлүү зүйлнүүд)
    - Сипункулиды, Sipunculida (144—320 зүйлнүүд оршом)
    - Сахариг хорхой, гү, али сахаригтан, гү, али аннелида, Annelida (12 000 үлүү зүйлнүүд)
    - Эхиура, Echiura (150 зүйлнүүд оршом)
    - Аргаар ябагтан, Tardigrada (900 үлүү зүйлнүүд)
    - Онихофора гү, али эхин амин һүбэтэн, Onichophora (100 зүйлнүүд оршом)
    - Хуби бэетэн, Arthropoda: хорхой шумуулнууд (тухайламжаар 3 — 30 сая зүйлнүүд), аалза хэлбэритэн (100 000 зүйлнүүд оршом), хабшаахай хэлбэритэн (52 000 зүйлнүүд оршом) г. м.
    - Форонида, Phoronida (12 мэдэгдэһэн)
    - Хүбхэтэн, Bryozoa гү, али Ectoprocta (5000 зүйлнүүд оршом)
    - Хүл адхаалтан гү, али брахиопода, Brachiopoda (мүнөөнэй 280 зүйлнүүд оршом ба 30 000 үхэлһэн)
  - Дахин аматан (Deuterostomia)
    - Үүргэһэтэй арһатан, Echinodermata (7000 зүйлнүүд оршом): далайн одонууд (1600 зүйлнүүд оршом), далайн заряанууд (940 зүйлнүүд оршом) г. м.
    - Шэрхэлиг үргэтэн, Chaetognatha (120 зүйлнүүд оршом)
    - Хахад хүбшэтэн, Hemichordata (около 100 видов)
    - Хүбшэтэн, Chordata (51 000 зүйлнүүд оршом): оролсуугаар һээр нюруутан (40 000 зүйлнүүд оршом; һүн тэжээлтэн (5400 зүйлнүүд оршом), шубууд (9800 зүйлнүүд үлүү) г. м.))
Прометазойн дэд аймаг (Prometazoa)
- Хүбэн бэетэн, Porifera гү, али Spongia (8000 зүйлнүүд оршом)
- Зуруул бэетэн, Placozoa гү, али Mesenchymia (нэгэ зүйлтэй)

Ангилалай түүхэ

Аристотель амиды дэлхэйе амитадта ба ургамалда хубаагдаһан ушар Карл Линней (Carl von Linné) тэрэнэй нэгэдэхи ангилалда мүр абаһан. Түүнһээ хойшо биологишад хубиһалай харилсаае онсолон тэмдэглэжэ эхилээд байна, гэхэ эдэгээр бүлэгүүд шэг хизгаарлагдамал байна. Тухайлбал, микроскопична protozoa тэдэ шэлжэхэд ушарынь анха амитан гэжэ үзэдэг байһан, харин одоо тус тустань абажа үзэнэ.

Линнейн анханай хүтэлбэриин хубида мал хорхой (Vermes), хорхой шумуул (Insecta), загаһан (Pisces), газар уһанай амитан (Amphibia), шубуун (Aves), болон хүхэтэн (Һүн тэмжээлтэн, Mammalia) анги хубаагдадаг гурбан аймагуудай нэгэнь байһан юм. Бусад түрэл бүриин хэлбэринь илгажа байна байхад хойшо һүүлын дүрбэн бүхы нэгэ бүлэ, Хүбшэтэн (Chordata) орожо үзэнэ байна. Эхэ һурбалжаһаа эхэ үүдэбэриһээ өөр өөр байдаг хэдышье дээрэ дурдаһан жагсаалта, бүлэгэй одоогой бидэнэй ойлголтые илэрхийлдэг.

Зурагай сомог

Гэрэй амитад

Зэрлиг амитад

Холбооһон

Энэ хуудаһан Амитан гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
Tree of Life Project
Animal Diversity Web - University of Michigan's database of animals, showing taxonomic classification, images, and other information.
ARKive Архивировалһан 26 дүрбэ һара 2016 оной. - multimedia database of worldwide endangered/protected species and common species of UK.
Scientific American Magazine (December 2005 Issue) - Getting a Leg Up on Land About the evolution of four-limbed animals from fish.

Ном зохёол

Биологический энциклопедический словарь под редакцией М. С. Гилярова и др., М., изд. Советская Энциклопедия, 1989.
Klaus Nielsen. Animal Evolution: Interrelationships of the Living Phyla (2nd edition). Oxford University Press, 2001.
Knut Schmidt-Nielsen. Animal Physiology: Adaptation and Environment. (5th edition). Cambridge University Press, 1997.

Зүүлтэ

This article uses material from the Wikipedia Буряад article Амитан, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Хэрбэеэ ондоо юумэнэй заагдаагүй һаа, CC BY-SA 4.0 зүбшөөрэлөөр удхыень хаража болохоор. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Буряад (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.