Türküstan

Meýdany 2,500,000 km²  we häzirki wagtda esasan ýedi ştata degişlidir.

Türküstan pars dilinde "Türkleriň ýurdy" diýmegi aňladýar we adyny "türklerden" alýar, şol sanda günbatar bölegindäki (Kök) türkleri we mirasdüşerleri, şol sanda On Oq, Türges, Karluks, Ghuzz, Gyrgyz we Karahanidlere düşünmeli. Eýranyň nukdaýnazaryndan bu halklaryň oturymlylygyny ýa-da agalyk etmegini düşnüksiz şekillendirýär we şonuň üçin taryhyň dowamynda birmeňzeş mazmuna eýe däl. 11-nji ýyldan başlap, türklerden soň Yslam dünýäsinde esger hökmünde ulanylan bu halklaryň bölekleri Asyr Günbatar Aziýa göçüpdi, beýleki zatlar bilen bir hatarda häzirki türkleriň we azerbaýjanlylaryň nesilleri bardy.

Türküstanda elmydama köp diller bar. Rus basybalyjylygyndan bäri özbek diýlip atlandyrylýan we häzirki wagtda Merkezi Aziýanyň iň möhüm türk dili bolan Çagataýça öz sebitinde möhüm türk edebi dili şeýle ösdi. Mundan başga-da, pars diliniň iň möhümi bolan Eýran dilleri Günorta Türküstanyň köp böleginde (Hytaý Türküstanda, beýlekiler bilen birlikde Sarikoli) gürleşilýär.

Türküstanyň territorial giňelmegine birnäçe çemeleşme bardy. Ilkibaşda oňa "Transkaspiýa " diýilýärdi, ýagny Hazar deňziniň aňyrsynda (Ýewropadan görünýär) Aziýa tarapynda - 1880-nji ýyllarda Russiýa tarapyndan boýun egdirilen sebit ilki Kawkaz sebtine tabyn edilipdi. Birinji jahan urşy bilen "Türküstan" adalgasy umumy kabul edildi we netijede ýokary derejede syýasylaşdyryldy. Adamlar indi Günbatar bilen Gündogar Türküstany tapawutlandyryp başladylar. 1942-nji ýyldan başlap "Türküstan" şeýle kesgitlenildi: Sowet Soýuzynda we Hytaý Halk Respublikasynda Günbatar we Gündogar Türküstan, şeýle hem Eýranyň Gorgan welaýaty we gadymy Horasan dag etekleri. Mundan başga-da, demirgazyk Owganystan (“Günorta Türküstan”) we günorta we merkezi Gazagystan hem goşuldy, şeýlelik bilen Türküstany gabady.

Häzirki wagtda Türküstan giňden üç ugra bölünýär:

1. Günbatar Türküstan ( Günbatar Türküstan, Rus Türküstan ýa-da Sowet Merkezi Aziýa diýlip hem atlandyrylýar) XVI-XIX asyrlaryň arasynda ýaşaýan Gazagystanyň günorta sebitinden durýar. Asyr Gazagystanyň Uly Ordasyna degişlidi. Günbatar Türküstan häzirki Gyrgyzystan, Täjigistan, Türkmenistan we Özbegistan döwletlerini hem öz içine alýar. Käwagt ozalky Russ sährasynyň umumy hökümetiniň (demirgazyk we günbatar Gazagystan) öňki Gazagystanyň kiçi we orta orda sebäpli Türküstan adalgasyna goşulýar. Şeýle-de bolsa, bu tejribe jedelli hasaplanýar, sebäbi diňe Gazak hanlygynyň (Beýik Orda) günorta territoriýasy Türküstan sebitinde ýerleşýärdi. 2. Gündogar Türküstan ( Gündogar Türküstan ýa-da Hytaý Türküstan diýlip hem atlandyrylýar) başda diňe uýgur awtonom sebitiniň ( Sinszýan ) günorta-günbatar sebiti bilen çäklenipdi, emma häzirki wagtda tutuş sebiti öz içine alýar. Uýgur separatistleri köplenç Türküstanyň bu bölegini "uýgurlaryň ýurdy" diýip, uýguristan diýip atlandyrýarlar.

3. Häzirki Owganystanyň demirgazyk bölegine türk halklary tarapyndan "Günorta Türküstan" diýilýär. Bu "Günorta Türküstan" ilkibaşda Buhara we Kokand Türküstan hanlyklarynyň günorta böleklerinden emele gelipdir. Bular 1886-1893-nji ýyllar aralygynda Parslara berilipdir. Şonuň üçin bu sebit 19-njy ýerde-de bardy Asyrda köplenç Pars Türküstany diýilýär. Owganystanyň garaşsyzlygy bilen bu sebit territorial statusyna degişlidi we "Pars Türküstan" ady taşlandy. Türküstanyň beýleki sebitlerinden tapawutlylykda bu sebit türk halklary tarapyndan giç mesgen tutdy. Günorta Türküstanyň köp bölegi henizem Horasan sebitiniň bir bölegi bolsa-da, Günbatar Türküstanyň sebiti bir wagtlar Transoxaniýanyň taryhy welaýatlaryny emele getirdi (Arapça ما وراء النهر , mā warāʾa n-nahr, sözme-söz "derýanyň aňyrsyndaky zat") we Horezmiýa.

"Günbatar" we "Gündogar Türküstan" bellikleri rus Timkowskiý ( Тимковский ) bilen baglanyşykly, olary Merkezi Aziýa üçin 1805-nji ýyldaky ilçihanasynyň hasabatynda ulanan. Kämahal Altaý we Saýan daglarynyň sebitleri, şeýle hem günbatar Mongoliýanyň türk dilli şäherleri Türküstanyň bir bölegi hasaplanýar. Bu sebitler häzirki türk halklarynyň gelip çykyşynyň taryhy merkezini emele getirýär. Şeýle-de bolsa, bu tejribe ykrar edilen türkologlaryň arasynda jedelli we köplenç diňe ýarym ylmy orta edebiýatda ulanylýar.

"Günorta Türküstan" ady esasan 1980-nji ýyllaryň ahyrynda we 1990-njy ýyllaryň başynda Merkezi Aziýanyň Pan- Türkistleri tarapyndan döredilip, Täjigistlerden başga-da kiçi gyrgyz we uýgur azlyklary ýaşaýanlygy sebäpli Owganystanyň Hindi Kuş sebitine ýaýrady.

Gyzyl Goşunyň "Türküstan" harby etrabyna şol wagtky Sowet respublikalary Türkmenistan we Özbegistan girdi. (Gazagystan, Gyrgyzystan we Täjigistan Sowet respublikalary Merkezi Aziýa harby etrabynda birleşdi.)

Türküstan-Sibir demirýoly Türküstandan geçýär ýa-da gysgaça Turksib.

• Turkestan