Ti bantay ket maysa a dakkel a porma ti daga a gumay-at ti ngato dagiti naipalawlaw a daga iti maysa a napatingaan a lugar a kadawyan iti porma ti maysa a pantok.
Ti bantay ket sapasap a napadpadsok ngem ti maysa a turod. Dagiti bantay ket naporma babaen dagiti tektoniko a puersa wenno bulkanismo. Dagitoy a puersa ket lokal a makaipangato ti rabaw ti daga babaen ti sumurok a 10,000 kadapan (3,000 m). Dagiti bantay ket in-inutda a manurunor babaen dagiti tignay ti karayan, kondision ti tiempo, ken dagiti glasier. Adda dagiti bassit a bantay a naipaadayo kadagiti pantok, ngem kaaduan ket rumsua kadagiti dakkel a kabambantayan.
Ti katayagan a bantay iti Daga ket ti Bantay Everest idiay Himalaya ti Asia,a ti pantokna ket 8,848 m (29,029 ft) ti ngato ti natimbeng a lesaad ti baybay. Ti katayagan nga ammo a bantay iti Sistema a Solar ket ti Olympus Mons idiay planeta ti Marte iti 21,171 m (69,459 ft).
Awan ti unibersal a panangipalawag iti bantay. Ti kangato, tomo, tallo a dimension a representasion ti langa ti daga, kapadsok, pannakabaet ken panagtultuloy ket nausar a kas kriteria para iti panangipalawag iti bantay. Iti Ingles a Diksionario ti Oxford ti bantay ket naipalawag a kas "ti natural kangato ti rabaw ti daga a kellaat a ngumato iti adu wenno bassit manipud iti kaarrubayan a lessaad ken makagun-od iti a maysa nga altitud a, relatibo iti kadenna a kangato, ket nakangayngayed wenno nalatak."
No man ti langa ti daga ket matawagan iti bantay ket mabalin nga agdepende iti lokal a panagusar. Ti kangatuan a punto sidiay San Francisco, California, ket tinawtawagan iti Bantay Davidson, uray pay no ti katayagna iti 300 m (980 ft), a mangaramid daytoy a duapulo a kadkadapan a basbassit iti kababa para iti bantay babaen ti kadagiti panangikeddeng ti Amerika. Iti pay maipada, ti Bantay Scott iti ruar ti Lawton, Oklahoma ket 251 m (823 ft) manipud iti babana aginggana ti kangatuan a punto. Ti Diksionario ti Pisikal a Heograpia ti Whittow ket nangibagbaga nga "Adda dagiti turay a mangikeddeng a ti kalatak iti ngato ti 600 m (2,000 ft) a kas banbantay, dagiti adda iti baba ket naibagbaga a kas dagiti turod."
Idiay Nagkaykaysa a Pagarian ken idiay Republika ti Irlanda, ti bantay ket kadawyan a naipalawag a kas ti ania man a pantok iti saan a basbassit 2,000 kadkadapan (wenno 610 metmetro) iti katayag, bayat a ti opisial a panangipalawag ti bantay ti gobierno ti Nagkaykaysa a Pagarian, para iti panggep ti panagserrek, ket ti pantok ti 600 metmetro wenno nangatngato. Iti pay maipatinayon, adda dagiti panangipalawag a mangiraman ti kammasapulan a topograpikal a prominensia, ken kadawyan ti 100 wenno 500 kadapan (30 wenno 152 m). Bayat ti kapautan, ti Estados Unidos ket ipalawagna ti bantay a kas ti 1,000 kadapan (300 m) wenno nataytayag. Ti amia man a maipada a porma ti daga nga ab-ababa ngem iti daytoy a katayag ket maikeddeng a turod. Nupay kasta, ita nga aldaw, ti United States Geological Survey (USGS) ket nangikeddeng a dagitoy a termino ket awanan kadagiti teknikal a panangipalawag idiay Estados Unidos.
Ti panangipalawag ti Enbironmental a Programa ti Nagkaykaysa a Pagpagilian iti "kabambantayan nga enbironmento" ket mangiraman ti ania man kadagiti sumaganad:
Ti panagusar kadagitoy a panangipalawag,dagiti bantay ketsakupenda ti 33% iti Eurasia, 19% iti Abagatan nga Amerika, 24% iti Amianan nga Amerika, ken 14% iti Aprika. Kas sibubukel, 24% iti masa ti daga ti Lubong ket kabambantayan.
Ti klima kadagiti banatay ket agbalin a nalamlamiis kadagiti nangato nga elebasion, gapu ti waya a panangipapudot ti init iti rabaw ti Daga. Ti init ket dagus a papudotenna ti rabaw ti rabaw ti daga, bayat a ti epekto ti inbernadero ket agtignay a kas ules, ken mangiballatek ti pudot iti ayan ti Daga a mapukawto koma iti limbang. Ti epekto ti inbernadero ket mangitalinaay a mangpapudot ti angin iti ababa nga elebasion. No ngumatngato ti elebasion, bumassit met ti epekto ti inbernadero, isu nga agpababa ti ambiente a temperatura.
Ti gatad ti panagpababa ti temperatura iti kangato, a tinawtawagan ti enbironmental a gatad ti panaglabas, ket saan nga agnanayon (daytoy ket mabalin nga agbaliw iti inaldaw wenno babaen ti tiempo ken ti pay rehion), ngem ti kadawyan a gatad ti panaglabas ket 5.5°C tunggal 1,000 m (3.57°F tunggal 1,000 ft). Isu a, ti ingangato iti 100 metmetro iti bantay ket agarup a kapada ti panaggunay iti 80 kilkilometro (45 milmilia wenno 0.75° iti latitud) iti ayan ti kaasitgan nga ungto. Daytoy a pannakaikabagian ket aproksimado laeng, nupay kasta, gapu ta dagiti lokal a banag a kas ti kaasideg kadagiti taaw (kas ti Taaw Artiko) ket mabalin a nadaras a mangbaliw ti klima. No ngumatngato ti altitud, ti nangruna a porma ti panagtudtudo ket agbalin a niebe ken pumigsa met dagiti angin.
Ti epekto ti klima iti ekolohia iti maysa a kanagto ket mabalin a kaaduan a maala babaen ti kombinasion ti kaadu ti panagtudtudo, ken ti biotemperatura,a kas inpalawag babaen ni Leslie Holdridge idi 1947. Ti biotemperatura ket ti natimbeng a temperatura, nga amin a temperatura iti baba ti 0 °C (32 °F) ket naikedengda a 0 °C. No ti temperatura ket ti baba ti 0 °C, dagiti mula ket saanda nga agtubo, isu a ti eksakto a temperatura ken saan nga importante. Dagiti pantok ti banbantay nga addaan iti permanente a niebe ket mabalin nga addaan iti biotemperatura iti baba ti 1.5 °C (34.7 °F).
Dagiti inadaw a sasao a mainaig iti Banbanatay iti Wikiquote (iti Ingles)
Dagiti midia a mainaig iti Bantay iti Wiki Commons
This article uses material from the Wikipedia Ilokano article Bantay, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ti linaon ket magun-od babaen ti CC BY-SA 4.0 malaksid no adda sabali a naibaga. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ilokano (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.