Montaña: Accidente xeográfico

A unha secuencia de montañas chámase cordilleira. Unha montaña ten unha altitude bastante superior a un outeiro, aínda que non exista unha altitude específica para esa diferenciación. Así, cada autoridade no asunto asume valores convenientes, aínda que a montaña sexa tipicamente escarpada, de grande inclinación e con superposición de relevos.

O 20 de decembro de 2002, a Asemblea Xeral da ONU declarou o 11 de decembro como Día Internacional das Montañas .

Entre outras razóns para esta declaración cítanse as seguintes: a superficie do planeta Terra é nun 27% montañosa; o 10% da poboación mundial vive en terreo montañoso. Todos os ríos nacen en montañas, o que torna máis de metade da humanidade dependente das montañas por seren responsábeis da auga fluvial. A cuarta parte dos animais e plantas da Terra medran nas montañas.

Topografía

A proporción de terras emerxidas situadas a máis de 1000 m sobre o nivel do mar é de aproximadamente unha cuarta parte do total, á que se pode agregar outro 10% de terras, cunha altitude inferior, mais que presentan unha forte pendente segundo os criterios do UN Environment World Conservation Monitoring Centre (UNEP-WCMC). En detalle, o terreo montañoso comprende aproximadamente o 33% de Eurasia, o 24% de América do Norte, o 19% de América do Sur e o 14% de África.

 

Nun macizo montañoso, os cumios están conectados por cristas e quedan separados entre eles por collados ou por pasos, que son os puntos máis baixos da área de cristas, e por vales para os máis largos, que en xeral separan os macizos. Un cumio pode ter unha cima principal e varias cimas máis secundarias.

A xeomorfoloxía das montañas depende de varios factores: do seu proceso de formación (orexénese), da velocidade de deformación (movementos verticais e horizontais das rochas), da propia natureza das rochas (as rochas suaves da relevos máis suaves que as duras) e do clima.

Nas cadeas de colisión novas, e nas cadeas anciás considerablemente anovadas, os cumios adoitan chamarse picos cando teñen forma cónica e agullas cando están particularmente afiados nunha crista, ou mesmo dente cando se separan do relevo. Tamén se empregan os cualificativos «punta», «cabeza» ou mesmo «rocha». Cando experimentaron unha glaciación, os cumios poden presentar unha forma de pico piramidal que domina os vales e os circos glaciares.

O relevo de pregamento tradúcese nunha xeomorfoloxía específica. A cima dun anticlinal forma un monte. Nun relevo conforme, de tipo xurásico, o fondo dun sinclinal constitúe un val. Unha depresión na cima dun monte é unha combe. As cornixas rochosas no bordo do val ou da combe chámanse crêts. As cluses son depresións que atravesan as anticlíneas transversalmente. Nun relevo invertido, de tipo prealpino, as sinclinais atópanse nos puntos altos por erosión diferencial e dise que están encaramadas. O relevo dos Apalaches é un tipo particular de relevo de pregamento que xa fora moi aplanado e que despois foi novamente elevado, o que provocou a reanudación da erosión. Neste caso, as anticlinais e as sinclinais denomínanse respectivamente barras e sucos.

 

Nun dominio extensivo, o bordo dun horst forma xeralmente un largo escarpe de falla. A erosión axuda a crear cumios individualizados.

Os relevos volcánicos son de dous grandes tipos:

• os volcáns explosivos preséntanse en xeral en forma de estratovolcáns de aparencia cónica ou de domos de lava. Os estratovolcáns poden soportar domos de lava e conos de escoura secundarios e nese caso dise que son complexos; os volcáns somma son parte deles.
• os volcáns efusivos están en forma de volcáns en escudo, de grandes dimensións e con pendentes moi pequenas. Estes tamén poden soportar conos volcánicos. Cando os volcáns en escudo emiten lava por debaixo dun casquete de xeo, forman tuyas. A maioría dos volcáns submarinos son volcáns en escudo.

Os estratovolcáns e os volcáns en escudo adoitan ter cráteres no seu cumio e ás veces cando se baleira a cámara magmática, unha gran caldeira.

• Comparación de estratovolcáns e volcáns en escudo
•  
  Vista do monte Damavand en inverno, estratovolcán durmido e punto máis alto de Irán
•  
  Vista do monte Fuji, estratovolcán activo e punto culminante do Xapón
•  
  Vista desde o mar do Mauna Loa, volcán en escudo de Hawai
•  
  Vista do Skjaldbreiður, volcán en escudo en Islandia
•  
  Vista do Herðubreið, unha tuya en Islandia

 

Nas concas sedimentarias, a erosión diferencial tamén pode alterar os relevos. Se as capas sedimentarias son monoclinais, é dicir, están inclinadas mais non pregadas, ten o mesmo buzamento, cunha alternancia de rochas duras arriba e brandas debaixo, a erosión forma no bordo da conca unha costa, cunha fronte ríxida e un lombo lixeiramente inclinado; se o fragmento rochoso está totalmente illado, constitúe un cerro testigo. Se as capas non están inclinadas ou son febles, a erosión pode causar a aparición dun relevo tabular chamado mesa cando constitúe unha meseta, butte se as súas dimensións son máis pequenas, planèze se a orixe é un relevo volcánico invertido, ou tepuy, nun ambiente tropical.

Entre as diferentes formas de inselberg (do alemán, montaña-illa, un relevo illado que domina unha chaira ou unha meseta) están o hardhardt e o kopje, que son respectivamente un monólito natural inclusivo e unha morea de rochas, ou mesmo o morne, nun ambiente tropical, o monadnock en zona temperada, e o neck e o dique, que son respectivamente os restos dunha cheminea volcánica e dun filón volcánico vertical espidos pola erosión

• Relieves montañosos de tipo inselberg
•  
  Butte de Merrick, en Monument Valley, Utah
•  
  Uluru, o 2.º maior monólito natural do mundo
•  
  Torre do Diaño, antiga cheminea volcánica en que o arrefriamento da lava ocasionou columnas basálticas
•  
  Spitzkoppe, formado por levantamentos e magmatismo de principios do Cretáceo
•  
  Pão de Açúcar e Corcovado, en Río de Janeiro, parte dunha familia de afloramentos rochosos empinados coñecidos como hardhardts

Orixe das montañas

 

A orixe das montañas está en forzas endóxenas, posteriormente modificadas por factores exóxenos, como a erosión. As oroxéneses que deixaron máis pegadas no relevo e na configuración actual dos continentes derivan do pregamento herciniano, na Era Paleozoica, e do pregamento alpino, na Era Cenozoica. No Período Cuaternario as glaciacións erosionaron as cadeas montañosas, dando lugar a moitas das paisaxes montañosas características. Un exemplo de formación montañosa terciaria é a cordilleira dos Andes.

Na historia da Terra houbo polo menos tres grandes períodos de formación de montañas:

• a oroxenia caledoniana, con relevos montañosos que se formaron hai 400 millóns de anos, como sucede en Escocia (de nome latino Caledonia).
• a oroxenia herciniana, con relevos que se formaron hai 270 millóns de anos, como por exemplo, os Urais entre Europa e Asia e os Apalaches en Norteamérica.
• a oroxenia alpina, con relevos montañosos elevados formando longos cordais, volcánicos ou non, que se formaron hai uns 35 millóns de anos, como sucede nos Alpes, en Europa e no Himalaia. Son os relevos máis novos e moitos deles aínda se están a erguer, resultando ademais que a erosión actuou sobre eles durante menos tempo, polo que as montañas alpinas presentan as maiores alturas do relevo terrestre.

As cinco montañas máis altas de cada continente son as seguintes:

África

 

Orde	Cume	Altitude (m)	Localización	Coordenadas	Notas
1	Kilimanjaro	5 895	Tanzania	3°04′33″S 37°21′12″L / -3.07583, -37.35333	o seu punto culminante é o volcán Kibo.
2	Monte Kenya	5 199	Kenya	0°09′22″S 37°19′05″L / -0.15611, -37.31806
3	Mawenzi	5 149	Tanzania		pertence ao macizo do Kilimanjaro.
4	Ruwenzori	5 109	R. D. do Congo e   Uganda	0°23′00″N 29°52′00″L / 0.38333, -29.86667
5	Ras Dashan	4 623	Etiopía	13°14′12″N 38°22′21″L / 13.23667, -38.37250

América do Norte

 

Orde	Cume	Altitude (m)	Localización	Coordenadas	Notas
1	Denali/monte McKinley	6 194	Estados Unidos de América	63°43′10″N 151°00′26″O / 63.71944, -151.00722
2	Monte Logan	5 956	Canadá	60°32′02″N 140°24′10″O / 60.53389, -140.40278
3	Pico de Orizaba	5 675	México	19°01′08″N 97°16′12″O / 19.01889, -97.27000
4	Monte Sant Elias	5 489	Estados Unidos de América e   Canadá	60°17′36″N 140°55′46″O / 60.29333, -140.92944
5	Popocatépetl	5 410	México	19°01′23″N 98°37′19″O / 19.02306, -98.62194

América do Sur

 

Orde	Cume	Altitude (m)	Localización	Coordenadas	Comentarios
1	Aconcagua	6 962	Arxentina	32°39′15″S 70°00′41″O / -32.65417, -70.01139
2	Ojos del Salado	6 891	Chile	27°06′35″S 68°32′32″O / -27.10972, -68.54222	É o volcán máis alto do mundo.
3	Monte Pissis	6 774	Arxentina	27°45′14″S 68°47′53″O / -27.75389, -68.79806
4	Huascarán	6 768	Perú	9°07′17″S 77°36′32″O / -9.12139, -77.60889
5	Cerro Bonete	6 759	Arxentina	28°01′08″S 68°45′22″O / -28.01889, -68.75611

Antártida

 

A Antártida é unha zona internacional, sen soberanía directa de ningún estado.

Asia

 

As cinco montañas máis altas de Asia son tamén as máis altas da Terra, e atópanse todas na cordilleira do Himalaia agás o K2 que está no Karakoram. En ningún outro continente hai montañas que superen os 8 000 metros de altura, nin sequera que superen os 7 000 metros. O Everest é a montaña máis alta do mundo respecto ao nivel do mar.

Orde	Cume	Altitude (m)	Cordilleira	Localización	Coordenadas	Notas
1	Everest	8 848	Himalaia	Nepal e   Tíbet	27°59′17″N 86°55′31″L / 27.98806, -86.92528
2	K2	8 611	Karakoram	República Popular da China e   Paquistán	35°52′52.86″N 76°30′48.43″L / 35.8813500, -76.5134528
3	Kanchenjunga	8 598	Himalaia	Nepal e   India	27°42′09″N 88°08′54″L / 27.70250, -88.14833
4	Lhotse	8 516	Himalaia	Nepal e   Tíbet	27°58′00″N 86°56′00″L / 27.96667, -86.93333
5	Makalu	8 485	Himalaia	Nepal e   Tíbet	27°53′03″N 87°05′20″L / 27.88417, -87.08889

Europa

 

No caso de Europa, esta táboa varía en función dos límites que se lle dean ao continente. Xeralmente, o norte do Cáucaso inclúese en Europa.

Orde	Cume	Altitude (m)	Cordilleira	Localización	Coordenadas	Notas
1	Monte Elbrus	5 642	Cáucaso	Rusia	43°21′18″N 42°26′21″L / 43.35500, -42.43917
2	Dykh-Tau	5 203	Cáucaso	Rusia	43°03′10″N 43°07′54″L / 43.05278, -43.13167
3	Shkhara	5 058	Cáucaso	Xeorxia e   Rusia	42°59′58″N 43°06′42″L / 42.99944, -43.11167
4	Monte Kazbek	5 047	Cáucaso	Xeorxia	42°41′48″N 44°31′07″L / 42.69667, -44.51861
5	Mont Blanc	4 810	Alpes	Francia e   Italia	45°49′57″N 6°51′51″L / 45.83250, -6.86417

Oceanía

 

Orde	Cume	Altitude (m)	Localización	Coordenadas	Notas
1	Puncak Jaya	4 884	Indonesia	4°04′44″S 137°09′34″L / -4.07889, -137.15944
2	Puncak Trikora	4 750	Indonesia	4°21′00″S 138°39′00″O / -4.35000, -138.65000
3	Monte Wilhelm	4 509	Papúa Nova Guinea	5°48′00″S 145°02′00″O / -5.80000, -145.03333
4	Monte Giluwe	4 368	Papúa Nova Guinea	6°02′20″S 143°53′10″O / -6.03889, -143.88611
5	Aoraki/Monte Cook	3 754	Nova Zelandia	43°35′44″S 170°08′27″L / -43.59556, -170.14083

A montaña máis alta que se coñece con precisión no Sistema Solar é o Olympus Mons, un volcán en escudo localizado no planeta Marte con 21.2 km de altitude e 80×60 km de caldeira, e cun diámetro de 600 km. Os outros planetas telúricos tamén presentan formacións montañosas:

• En Venus, os Maxwell Montes de orixe tectónico culminan no Skadi Mons, a 10.7 km de altitude por 6.4 km de longo
• En Mercurio, os Caloris Montes, que se elevan a menos de 3 km de altura como resultado dun impacto.

O mesmo ocorre en moitos satélites e planetoides. Así, en (4) Vesta, o pico central de Rheasilvia elévase uns 22 km sobre o fondo dun cráter de impacto, unha altura comparable á do Olympus Mons, mais con moito a máis alta do Sistema Solar en relación co diámetro do seu astro. A crista ecuatorial de Xapeto, de orixe incerta, ten uns 20 km de altura. O punto culminante de Ío está mos Boösaule Montes, de orixe tectónica, que teñen uns 18 km de altura. En Mimas, o cráter de impacto Herschel tamén ten un pico central que alcanza os 7 km de altura. O cumio máis alto da Lúa, o Mons Huygens, nos Montes Apenninus, ten 5.5 km.

Varios astros no Sistema Solar teñen formacións co aspecto de montañas, mais que están constituídas de xeo, chamadas criovolcáns, ausentes na Terra. Entre os candidatos a este proceso están o Ahuna Mons, en Ceres, o Doom Mons en Titán e posiblemente algúns relevos de Plutón.

• Montañas notables del sistema solar
•  
  Diagrama de dimensións comparativas do Olympus Mons coas montañas máis altas da Terra: o Mauna Kea e o Everest
•  
  Imaxe de síntese en vista oblicua de Rheasilvia, en (4) Vesta
•  
  Vista do Ahuna Mons, en Ceres
•  
  Imaxe xerada por computadora de Ishtar Terra, cos Maxwell Montes preto do centro, en Venus
•  
  Vista de primeiro plano da crista ecuatorial de Xapeto

Wiki Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Montaña

Bibliografía

• Amat, Jean-Paul; Dorize, Lucien; Gautier, Emmanuèle (2008). Éléments de géographie physique (2.ª ed.). Éditions Bréal. ISBN 978-2749502052. 
• Blyth, Simon; Groombridge, Brian; Lysenko, Igor; Miles, Lera; Newton, Adrian (2002). Mountain watch - environmental change & sustainable development in mountains (en inglés). Cambridge: UNEP World Conservation Monitoring Centre. ISBN 1899628207. 
• Foucault, Alain; Raoult, Jean-François; Cecca, Fabrizio; Platevoet, Bernard (2014). Dictionnaire de Géologie (8.ª ed.). París: Dunod. ISBN 978-2-10-059736-9. 
• Thomasset, Claude; James-Raoul, Danièle (2000). La montagne dans le texte médiévale: entre mythe et réalité. Cultures et civilisations médiévales. Université Paris-Sorbonne. ISBN 978-2840501343. 

Outros artigos

• Lista de montañas da Terra
• Lista de montañas da Lúa
• Lista de montañas da Marte