Coleg Yr Iesu, Rhydychen: Coleg yn Rhydychen

Coleg yr Iesu, Prifysgol Rhydychen
Enw Llawn	Coleg yr Iesu ym Mhrifysgol Rhydychen o Sefydliad Elizabeth
Sefydlwyd	1571
Enwyd ar ôl	Iesu Grist
Lleoliad	Turl Street, Rhydychen
Chwaer-Goleg	Coleg yr Iesu, Caergrawnt
Prifathro	Syr Nigel Shadbolt
Is‑raddedigion	335
Graddedigion	189
Gwefan	www.jesus.ox.ac.uk

Gweler hefyd Coleg yr Iesu (gwahaniaethu).

Mae ganddo waddolion ac arian wrth gefn o £79,700,391 (2003). Mae’n un o’r colegau mwyaf canolog yn ninas Rhydychen gyda mynediad yn Turl Street.

Hugh Price

Sefydlwyd Coleg yr Iesu ym 1571, ar safle a fu gynt yn lleoliad i'r Neuadd Wen ers y drydedd ganrif ar ddeg. Fe'i sefydlwyd gan wyth o gomisiynwyr, Hugh Price (neu 'Hugh Aprice'), prebendwr (neu drysorydd) Tyddewi y pennaf ohonynt, a rhoddwyd siarter i’r coleg gan y Frenhines Elisabeth I. Yn 1571 perswadiodd y frenhines Elisabeth I i roi siarter brenhinol i'r sefydliad a daeth hwnnw i rym ar 27 Mehefin 1571. Noda'r siarter hon mai'r frenhines yw sefydlydd y coleg, a chyfeirir at Hugh Price fel 'y noddwr cyntaf'.

Cyfrannodd yn ariannol at godi'r coleg hwnnw; ar ei farwolaeth gadawodd hefyd 100 Marc a £60 y flwyddyn (a'i lyfrgell), ar yr amod y cydnabyddir ef (yn hytrach na'r frenhines) yn 'Sefydlydd y Coleg'. Amod arall oedd ei hawl i benodi Prifathrawon, Cymrodorion a myfyrwyr i'r coleg. Pan y bu farw, rhan o'r coleg oedd wedi'i godi; cychwynwyd ar y gwaith o adeiladu'r 'cwod' yn 1571. Ariannodd gychwyn adeiladu’r coleg, ond ar ei farwolaeth dim ond rhyw £600 o gyfraniad unwaith-ac-am-byth a adawyd ganddo.

yr 17eg ganrif

 

Daeth rhoddion mwy sylweddol i’r coleg yn yr ail ganrif ar bymtheg, y pennaf oedd rhodd o £5,000 gan Brifathro'r coleg: Eubule Thelwall o Ruthun, prifathro 1621-1630, er mwyn codi capel, neuadd a llyfrgell. Gadawodd Herbert Westfaling, Esgob Henffordd, ddigon o arian i sefydlu dau gymrawd ac ysgoloriaeth (er iddo roi'r amod "my kindred shallbe always preferred before anie others"). Bu'n rhaid dymchwel y llyfrgell dan brifathrawiaeth Francis Mansell (1630-49), a adeiladodd hefyd ddwy risfa ychwanegol er mwyn denu meibion bonedd Cymru i’r coleg.

Leoline (Llywelyn) Jenkins, prifathro 1661-73, a sicrhaodd ffyniant tymor hir y coleg, wrth iddo adael ar ei farwolaeth ym 1685 ystadau sylweddol a alluogodd sefydlu, a llenwi, nifer helaeth o gymrodoriaethau ac ysgoloriaethau .

 

Y cyfnod modern

Ym 1974, bu’r coleg ymysg y grŵp cyntaf o golegau dynion ym Mhrifysgol Rhydychen i ganiatáu mynediad i fenywod (ynghyd â Trwyn Pres, Wadham, Hertford a Choleg y Santes Catrin).

Mae gan y coleg gysylltiadau cryf â Chymru. Sefydlwyd y coleg ar gais Cymro, Hugh Price, ac fe'i gwelwyd ers y cychwyn fel 'Y Coleg Cymreig' ym Mhrifysgol Rhydychen. Dywedir mai'r hanesydd David Powel oedd y myfyriwr cyntaf i raddio o'r coleg. Cyn sefydlu Prifysgol Cymru, Coleg yr Iesu oedd un o'r prif sefydliadau lle roedd nifer (prin) o Gymry yn cael addysg uwch, ond gwaniodd y cysylltiad dros amser. Ym 1637, allan o 86 o fyfyrwyr ar y llyfrau, cofnodir cartref 60 ohonynt: 31 o dde Cymru, 13 o ogledd Cymru, 11 o Fynwy a'r Gororau, un o Ynysoedd y Sianel, a dim ond un o Loegr. Erbyn 1895 roedd y Cymry yn dal i fod yn y mwyafrif gyda 18 allan o 27 o newydd-ddyfodiaid â chymhwyster o Gymru.

Hyd at 1859 roedd statudau'r Coleg yn neilltuo bron y cyfan o'r cymrodoriaethau i Gymry, ond bu diwygiad yn y flwyddyn honno yn lleihau'r nifer oedd ar gael i Gymry yn unig i hanner y cymrodoriaethau.

Roedd y rhan helaeth o'r prif gymeriadau yn ei hanes, a bron pob un Prifathro, yn Gymry. Yn sgîl y cysylltiadau hyn, roedd rhan helaeth o waddolion y coleg hefyd yng Nghymru; dywedwyd ar un adeg mai Coleg yr Iesu oedd y tirfeddiannwr mwyaf yng Nghymru oll heblaw'r Goron.

Yn academaidd hefyd, mae cysylltiadau ffurfiol â bywyd Cymreig. Sefydlwyd Athro Celteg y Brifysgol yng Ngholeg yr Iesu ers 1877. Delir swydd Cymrodor Uwchrifol yn y coleg fel arfer gan un o uwch academyddion prifysgolion yng Nghymru (Prifysgol Cymru gynt). Sefydlodd Edmwnd Meyricke (1636-1713) ysgoloriaethau yn y coleg, yn bennaf ar gyfer myfyrwyr o ogledd Cymru, ac wedi eu cyllido gan incwm ystadau yn y gogledd. Erbyn heddiw, mae'r ysgoloriaethau yn parhau, ond yn agored i fyfyrwyr o Gymru gyfan neu fyfyrwyr sydd wedi cael addysg yng Nghymru.

Er bod y dylanwadau Cymreig wedi lleihau dros y blynyddoedd, mae'r cysylltiadau ffurfiol sy'n parhau yn ogystal â thraddodiad yn cadw'r dylanwad yn fyw. Dethlir Dydd Gŵyl Dewi yn y coleg, er enghraifft.

Ers 1701 bu'r coleg yn berchen ar Lyfr Coch Hergest, un o ffynonellau gwreiddiol y Mabinogi. Erbyn heddiw mae'r llyfr yn Llyfrgell Bodley, Prifysgol Rhydychen.

 

 

 

• John Blackwell (Alun) — bardd
• William Boyd — awdur
• Paul Brand — newyddiadurwr
• James Burke — darlledwr
• Thomas Charles o'r Bala — clerigwr
• Edward Davey — aelod seneddol
• David Ffrangcon Davies — canwr opera
• Geraint Davies — aelod seneddol
• Hugh Davies — botanegydd
• John Davies Mallwyd — geiriadurwr
• Alfred George Edwards — Archesgob cyntaf yr Eglwys yng Nghymru
• Daniel Evans (Daniel Ddu o Geredigion) — bardd
• Richard J. Evans — hanesydd
• Edward Garnier — aelod seneddol
• Gwyneth Glyn — bardd a chantores
• John Richard Green — hanesydd
• W. J. Gruffydd — llenor ac ysgolhaig
• Ffion Hague — gwraig y gwleidydd William Hague
• Edward Hughes (Y Dryw), bardd a gweriniaethwr
• T. Rowland Hughes — nofelydd
• Bedwyr Lewis Jones — ysgolhaig
• Huw Jones — canwr a Phrif Weithredwr S4C
• Paul Jones — canwr poblogaidd gyda Manfred Mann
• Thomas Jones — arlunydd
• T. E. Lawrence — archaeolegydd, milwr ac awdur
• Hywel David Lewis — ddiwinydd ac athronydd
• Siân Lloyd — darlledwraig
• William Lloyd — esgob
• Edward Llwyd — naturiaethwr
• Magnus Magnusson — cyflwynydd teledu, darlledwr
• Syr John Morris-Jones — ysgolhaig
• Norman Washington Manley — gwleidydd yn Jamaica
• Dom Moraes — awdur
• Beau Nash — cymdeithaswr
• Goronwy Owen — bardd
• Morgan Owen — Esgob Llandaf
• T. H. Parry-Williams — awdur
• Pixley ka Isaka Seme — aelod sylfaneol o Gyngres Genedlaethol Affrica
• David Powel — hanesydd
• Kevin Rudd — cyn Brif Weinidog Awstralia
• Glyn Simon — Archesgob Cymru
• Francine Stock — darlledwraig
• Walter H. Stockmayer — cemegydd
• Gwyn Thomas — bardd
• Henry Vaughan — bardd a meddyg
• William Vaughan — awdur
• Theresa Villiers — aelod seneddol
• Harold Wilson — cyn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig
• Watkin Williams-Wynn — gwleidydd a thirfeddiannwr
• D. J. Williams — llenor a chenedlaetholwr
• Gwilym Owen Williams — Archesgob Cymru
• Morris Williams (Nicander) — bardd
• Ellis Wynne — awdur
• Gwern Gwynfil -- Dyn busnes a gwleidydd
• Elinor Wyn Reynolds -- Awdur
• Angharad Price -- Awdur

• Gwefan y Coleg (Saesneg yn bennaf)
• Coleg Iesu a Chymru Archifwyd 2006-05-04 yn y Peiriant Wayback.