खगोल शास्त्र

२००९को Total Solar Eclipse नेपालको पूर्वि भागबाट देखिने छ। यसको लागि गाईघाट, उदयपुर एक उचित ठाँऊ हो।

खगोल शास्त्रको शुरुवात मानव इतिहासको शुरुवात सगँसगैँ भएको मानिन्छ। प्राचीन कालमा मानिसले रातको समयमा अन्य जनावर सुतिरहेको बेला शिकार गर्न चन्द्रमाको उज्यालो प्रयोग गर्दथे। र दिनको गिन्ती राखि कहिले पूर्णिमा आउछ पत्तो पाउदथे। पछि किसानहरूले बाली लगाउने र काट्ने समयको किटान आकाशीय पिण्डको स्थिति हेरेर गर्न थाले। अझ पछि व्यापारी (traders) तथा नाविकहरूले दिशा पत्तो लगाउन आकाशीय पिण्डको स्थिति नै प्रयोग गर्नथाले। यसरी युगौँ देखि मानिसले आफ्नो जीवन धान्न खगोल विज्ञानको प्रयोग गरिरहेका छन्।

आकाशीय अवलोकण गर्दा आकाशीय पिण्डहरूको गति सामयिक (periodic) हुने भएकोले यिनीहरूलाई सामान्य गणितबाट नाप्न र पछि यी पिण्डहरूको स्थितिको भविष्यवाणी गर्न सकिन्छ। यो सीप भने मानवजातिले करिब २/३ हजार वर्ष अघि मात्र विकास गरेका थिए र यस सम्बन्धि ज्ञानलाई पछि विस्तार गर्दै लगे। यहि क्रममा केही व्यक्तिहरूले आकाशीय पिण्डको स्थिति र पृथ्वीमा घट्ने घटना सगँ तुलना गर्न थाले र ज्योतिषीको विकास गरे। अहिलेको वैज्ञानिक युगमा भने यसलाई मान्यता दिईदैन किनभने यसमा कुनै वैज्ञानिक आधार छैन। तर खगोल शास्त्र भने एक विशाल विज्ञान हो। यसले ब्रम्हाण्डमा हाम्रो स्थिति बताउछ र उल्का पिण्डहरूबाट हुनसक्ने सम्भावित क्षतिबाट सचेत हुन/बच्न मद्दत गर्दछ।

हाम्रो यो विज्ञानले जति फड्को मारे पनि नेपालमा भने २००० वर्ष पुरानो ज्योतिषीले नै जड गाडेको छ। हाम्रो धर्म सगँ यो यति गासिँएको छ कि यसबाट छुट्कारा पाउन अत्यन्तै गाह्रो छ। ईटालीयन वैज्ञानिक ग्यालिलीयो ग्यालिलीले ४०० वर्ष अघि टेलीस्कोपको प्रयोग गरेर सौर्यमण्डलको बीचमा पृथ्वी नभई सुर्य अवस्थित छ भनि पत्ता लगाए पनि नेपाली ज्योतिषहरू पुरानै मान्यता राख्दछन्। यहाँ सम्मकी नेपालमा ४०० वर्ष अघि आविष्कार भएको टेलीस्कोप अत्यन्त न्युन मात्रामा छ र यहाँ कहीँ यो किन्न पाईदैन। यसको मुल कारण चाहिँ सरकारले नदेखाएको चासो र टेलीस्कोप आयात गर्दा लगाईएको १०१% भन्सार मूल्य हो।

यति सबै दुख:को कुरा हुँदा हुदै पनि नेपालमा केही व्यक्ति हरू समाजमा खगोल शास्त्रको सही ज्ञान तथा सूचना सर्वसाधारण समक्ष पु¥याउन लागिपरेका देखिन्छन्। नेपाली खगोल शास्त्र समाजहरू का यी खगोल शास्त्रीहरू भने सबैले औपचारीक रूपमा खगोलशास्त्र शिक्षा पाएका होईनन्। उनीहरू सौखिन (amateur) तथा पेशागत/व्यवसायिक (professional) दुवै छन् र सौखिन खगोलशास्त्री amateur astronomer नै धेरै छन्। अहिले सम्म नेपालमा औपचारीक रूपमा खगोलशास्त्र पढेका पेशागत व्यक्ति केही मात्रामा मात्रै भएतापनि उनीहरूको भनाई छ कि अबको पिढीले अत्यन्तै धेरै नेपाली खगोल शास्त्री तथा खगोल शास्त्र-सचेत व्यक्ति हरू देख्ने छन्।

प्रारम्भिक खगोलविदहरू व्यापारीहरू र नाविकहरू थिए जो ताराहरूमा भर परेका थिए उनीहरूलाई रातमा मार्गदर्शन गर्न र किसानहरू जसलाई निश्चित नक्षत्रहरूको बढ्दो सेटिङबाट थाहा थियो कि रोपण, बाढी, वा फसल काट्ने समय नजिक छ। तिनीहरू पनि प्राचीन सभ्यताहरू थिए जसले अज्ञात, तर सम्भवतः पवित्र, कारणहरू र चन्द्रमाका चरणहरू, सूर्यको उत्तरी र दक्षिणी मौसमी बिन्दुहरू, र अन्यको लागि आवश्यक पर्ने सटीक ज्ञानको लागि स्टोनहेन्ज र मूल उत्तर अमेरिकी औषधि पाङ्ग्राहरू जस्ता ठाउँहरू निर्माण गरेका थिए। तिनीहरूको उद्देश्यका लागि जानकारी।

अन्य पर्यवेक्षकहरूले मानिसको जन्म हुँदा ग्रहहरू आकाशमा कहाँ थिए भनेर भविष्यको भविष्यवाणी गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास गरे। यस कारणले गर्दा ताराहरू र ग्रहहरूको अध्ययनलाई आज सामान्यतया विज्ञानको रूपमा नचिनेका भए तापनि यी ज्योतिषीहरूले उनीहरूको अवलोकनको सावधानीपूर्वक रेकर्ड राख्छन्। यी अवलोकनहरू विगत दुई शताब्दीहरूमा ब्रह्माण्डको अर्थ बुझ्ने प्रयासमा खगोलविद्हरूका लागि धेरै महत्त्वपूर्ण थिए।

खगोल विज्ञान एक धेरै पुरानो विज्ञान मात्र होइन, यो आज कुनै विशेष उपकरण वा धेरै सस्तो उपकरण बिना अभ्यास गर्न सकिन्छ। एमेच्योर खगोलविद्हरूले धेरै नयाँ र उपयोगी जानकारीहरू योगदान गरेका छन्, सामान्यतया नयाँ क्षुद्रग्रह वा धूमकेतुहरूको बारेमा, तर कहिलेकाहीँ ताराहरूको जन्म वा मृत्यु जस्ता घटनाहरूको बारेमा। जबकि केहि खगोल विज्ञान अनुसन्धानले धेरै पैसा लिन्छ (उदाहरणका लागि, हबल स्पेस टेलिस्कोप जस्तो परियोजना), राम्रो खगोल विज्ञान एक साधारण जोडी दूरबीन संग गर्न सकिन्छ।

एक जोडी दूरबीन, वास्तवमा, नयाँ खगोलविद्को लागि उत्तम उपकरण हो। धेरै नयाँ खगोलविद्हरूले महँगो वा खराब बनाइएका टेलिस्कोपहरू किन्छन्, तर तिनीहरूलाई कसरी प्रयोग गर्ने थाहा छैन, तिनीहरू के हेरिरहेका छन् थाहा छैन, र चाँडै निराश हुन्छन् र अर्को शौकमा जान्छन्। एमेच्योरहरूले नक्षत्रहरू र तिनीहरूमा भएका महत्त्वपूर्ण ताराहरू देखाउने पुस्तकहरू वा चार्टहरू किन्नु पर्छ। तिनीहरूले पृथ्वी, चन्द्रमा र ग्रहहरूको गतिहरू सिक्न र बुझ्न समय लिनेछन्। तिनीहरूले आफ्नो आँखा र नोटबुक जस्ता सरल रेकर्डिङ उपकरणले मात्र काम गर्न र सिक्न केही समय खर्च गर्नेछन्।

प्रारम्भिक व्यक्तिका लागि दूरबीनहरू उत्कृष्ट उपकरण हुन्, किनभने तिनीहरू सस्तो छन्, तिनीहरूलाई सेट अप गर्न वा हटाउन आवश्यक पर्दैन, तिनीहरू प्रयोग गर्न सजिलो छन्, र तिनीहरूले प्रयोगकर्तालाई चन्द्रमाको क्रेटरहरू, डबल ताराहरू, ताराहरू जस्ता रोचक चीजहरू हेर्न दिन्छन्। क्लस्टरहरू जस्तै Pleiades, र अन्य ग्रहहरूको चन्द्रमा। तिनीहरू नजिकको आकाशगंगाहरू वा धेरै उज्यालो धूमकेतुहरू जस्ता चीजहरू हेर्नको लागि टेलिस्कोपहरू भन्दा पनि राम्रो छन्। जब एक एमेच्योर खगोलविद्ले रातको आकाश सिक्न र बुझ्न केही समय लिन्छ, तब यो टेलिस्कोप किन्नको लागि समय हो।

खगोल विज्ञान विगत केही सय वर्षमा एक धेरै ठूलो विज्ञान भएको छ, र यसका धेरै शाखाहरू छन्। चन्द्र खगोलविद्हरूले चन्द्रमा मात्र अध्ययन गर्छन्, जबकि ग्रहीय खगोलविद्हरूले आफ्नो ध्यान हाम्रो सौर्यमण्डलका ग्रहहरूका साथै अन्य सूर्यको वरिपरि पत्ता लागेका ग्रहहरूमा केन्द्रित गर्छन्। केही खगोलविद्हरू विशेष प्रकारका ताराहरूमा विशेषज्ञ हुन्छन्, जस्तै बाइनरी ताराहरू वा पल्सरहरू। अरूले टाढाको आकाशगंगाहरू मात्र अध्ययन गर्छन्।

त्यहाँ पनि खगोलविद्हरू छन् जसले कहिल्यै आकाशलाई हेर्दैनन्। यी सैद्धान्तिक खगोलविद्हरूले कम्प्युटरसँग मिलेर ब्रह्माण्डले कसरी व्यवहार गर्छ भन्ने मोडेलहरू सिर्जना गर्न भौतिक विज्ञान र गणितका नियमहरू प्रयोग गर्छन्, त्यसपछि तिनीहरूले देखेको कुरासँग तिनीहरूको मोडेलहरू तुलना गर्छन्। तिनीहरूको लक्ष्य ब्रह्माण्डमा हुने घटनाहरू र ब्रह्माण्ड कसरी बन्यो भनेर बुझ्न र भविष्यवाणी गर्नु हो।

• सौर्यमण्डल
• ग्रह
• धूमकेतु
• उल्का
• उल्कापिण्ड
• तारा
• तारापुञ्ज
• ब्रम्हाण्ड
• परग्राही जीव

• List of astronomical topics
• List of comets

• Astronomy site for everybody. Run by amateur astronomers of Nepal (Kosmandu Astronomical Society).
• Astronomy site specifically designed for kids र their parents.
• Astronomy Picture of the Day
• Astronomy Around the World वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०७-१९ मिति

 

विकिमिडिया कमन्समा खगोल शास्त्र सम्बन्धी अन्य सामग्रीहरू रहेका छन्।