Véla Mnôs: Cumòn italièn
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Véla Mnôs (Víla o Víla de' Mnôc in dialèt dal pôst) (Villa Minozzo in italiân) l'é un cmûn ed 4.020 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz, a 54 chilômeter tra mezdé e mateina dal cèinter ed Rèz.
Al teritôri comunêl l'é tra i pió lêregh d' Itâlia, s' es tînen fōra i cèinter principêl dal pruvînci. A gh'é la stasiòun siéstica ed Fèbi e la muntâgna pió êlta ed la pruvîncia, al Mûnt Cùşna (2121 i.l.m.). Atravêrs Civêgh e al Pâs dal Fôrbiş a 's rîva in Grafagnâna.
Al teritôri l'é quêṣi dal tót dèinter al Pêrch dal Gigânt.
Stòria
Fra i prém sègn ed la preṣèinsa ed l'òm ind al teritôri comunêl a gh'é i rèst ed l'etê ed mèz ed la prêda catê in localitê Lama Lite, a pió ed 1.700 mêter i.l.m. Atâch a l'abitê ed Sân Bertlamè, lòngh al fiòm Sècia é stê catê un simitèri ed l'època rumâna. Atâch al cèinter ed Vèla Mnôs, é stê catê 'na fébia gâlica. Tito Livio int al 187 p.C. al dîṣ che al consōl Marco Emilio Lepido , ind la guèra fâta cûntra i Légor Friniates e Apuani che astêvenin chi teritôri ché potrebbe avere attraversato gli Appennini passando per il territorio del comune di Villa Minozzo, "da o per" la Garfagnâna (dal Pâs Pradarèina o dal Fòrbis o Raîṣ). Secònd la stôria popolêra la nâsita dal cèinter abitê la s'arfà a di fugitîv e deportê rumân. Al nòm Véla al deṣvîn da la parôla véla, che vôl dîr cà padronêl o gróp ed cà campagnôli, mèinter Mnôs a sré 'd unîr a Minucium nòm dal padròun dal fònd in dōve gh' êra la vèla. Opór al nòm Mnôs al pōl deṣgnîr dal nòm ed la Rôca ciamêda dal Melocio ch' l' êra in localitê Mnôs (ind al dialèt lochêl Mnòcc). Un ât ed l'imperadōr Ottone I dal 963 e un'êter 'd Ottone II int al 980, a cunfermên al pusès ed la cortem de’ Melocio cum plebe a la cēṣa ed Rèz. D'atōrna al 1000 l'é documentê un archpresbyter Melocii e dop un prêt ciamê Antonio de Menotio. Int al 1092 l'abite l'é citê in 'n bòla ed l'antipêpa Clemente III. La cuntèsa Matélda int al 1102 la cîta un ricôver per puvrèt in Campo Melasio e int al 1106, la fa riferimèint a un êrem in San Venerio ind la frasiòun dal dé d'incô ed Carù. Int al XIII sècol al cmûn ed Rèz l'îva coloniṣê la muntâgna e vêrs al 1240 dimòndi localitê dal cmûn dal dé d'incô a gh'àn giurê fedeltê (Ceré, Costabòuna, Curiân, Santòni, Sèc e la cumunitê d'Asta). Tr'al famèj che fêven valèir l'avtoritê ind la zôna a vân arcurdê i Dalli, che deṣgnîven da la Garfagnâna e amîgh di estèins, i Fogliani, i Malvasia, in pió râsi fiurintèini, j Arnaldi, e mudnèiṣi i Rocchi. Int al XV sècol a gh'é stê dal quistiòun cun i pastôr garfagnîn ed Soraggio per l'ûs di pâscol d'atōrna a Gazân: ed la quistiòun l'é stê invistî al Dóca, che, dôp rcōrs e cûntra ricōrs, l'à dê ragiòun a i tuscân in câmbi ed 'n ôrs vîv a l'ân da purtêr al Dóca dôp quêlch ân cambiê in cinghiêl. Int al XVI sècol la muntâgna arzâna l'à cgnusû un pegioramèint dal brigantâg; tra i brigânt pió famōṣ Domenico Amorotto, prutèt da la cória rumâna e ricerchê da Francesco Guicciardini, al gh'îva la cà ânch in sta pêrta ed l'Apenèin, tra Gaṣân e Civêgh, ind la localitê ed la Tòr ed l'Amorôt, che da ló l'à ciapê al nòm. A la Repóblica arzâna a gh'àn dt ed sé, int al 1796, i cèinter d'âsta, Fèbi, e Sèc. Ind al peréiod napoleònich é stê fât al "distretto 22 di Minozzo", dal dipartimèint dal Cròstel. Dôp la Restarvasiòun estèins, Véla Mnôs, l'à cuntinvê ad avèir 36 "comunelli". Dal 1815 l'é stê dichiarê pôst comunêl e l'é armêṣ anca dôp l' Unitê d' Itâlia: int sté peréiod l'é stê per pōch tèimp cmûn indpendèint anca Gaṣân, pió têrdi turnê insèm a Véla Mnôs. Ind al tèimp ed la préma guèra mundiêla é ste fât in vâl d'Asta un câmp ed lavōr per perṣunêr ed l'esêrcit àustro-ungârich, ònich eṣèimpi ind la pruvîncia ed Rèz. I perṣunêr lavurêven a la costrusiòun ed 'na ferovèia a scartamèint ridòt, , fâta int al 1918 fra Reparotònda, mìa luntân da Fèbi, e Quâra ( 16 chilômeter ed lughèsa cun 'na râta mâsima dal 3%). La ferovéia l'êra stêda fâta per purtêr a vâl l' algnâm tajê da i fiânch dal Mûnt Cùşna, che in chi tèimp là l'êra tânt necesâri; atâch a Gôva lòungh un piân in calêda i trûṣ finîven int al turèint Dôl, d'ed ché int al fiòm Sècia, e a gnîven tót só a Sân Michēl di Mucèt atâch a Sasôl. Purtrôp bèle int al 1920 la ferovèia la vîn ṣmuntêda. Un diṣastrōṣ teremôt al 6 setèmber 1920 l'à trê zò dimòndi cà e fât dimòndi môrt. Al tèimp ed la secònda guèra mundiêla, al 20 ed mêrs 1944 la frasiòun ed Cervarôl l'é stêda butêda zò per rapreṣâlia da i tedèsch , che àn masê 23 persòuni. Tót al teritô comunêl l'à pó fât pêrt ed la Repóblica partigiâna ed Muntfiurèin e al cmûn a gh'é stê dê l'amdaja d'argînt al valōr militêr cun al segvèint mutîv:
Sottoposta a fiera rappresaglia nemica non piegò sotto il tallone Tedesco ed ogni cittadino fu combattente sorretto dall'amore dei vecchi, delle donne e dei fanciulli. Con le fiamme distrussero le sue case si elevarono al cielo l'ardore e la passione che hanno santificato il martirio dei suoi figli caduti Cervarolo di Villa-Minozzo, 8 settembre - 25 aprile 1945»
La "Rôca dal Melocio"
I studiōṣ àn, in di tèimp indrê, fât divêrs pinsêr só al j urègin de sta strutûra ed difèiṣa: secònd al Milani , pr'al sistēma druvê per tirêrel só la pré èser un'ôvra têrd-imperiêl, pôch prubâbil che sién stê i rumân a tirêrla só. Secònd al stôrich Andreotti l 'urègin ed la Rôca de Mnôs la deṣgniré dal pasâg ed 'n' antîga strêda per la Garfagnâna, ch' la pasêva dal Pâs ed la Pradarèina, prubabilmèin arfâta insém a la strêda rumâna tra Pèrma e LócaLòngh sté strêda a's câten dimòndi rôchi e castē, che sègnen la só impurtânsa in època medievêla e gh'é stê catê, in localitê Gâta-Sân Bertlamè, tòmbi rumâni pinsêdi cme sègn ed la preṣèinsa 'd un grupèt ed cà, in pió ché a gh'ēra un ospitale, més lòngh al Sècia, tr'al vâl S'cèl e Lócla . 'Na secònda strêda la se stachêva da còsta, l'andêva só al mûnt Prâmpa e l'andêva zò dòunca fîn a Muntcâgn, Casalèin, e Piôl, dōve la s'unîva cun la strêda per Ligûnchi. La strutûra ed difèia la 's câta al cunfîn naturêl, fât dal Sècia, tra i teritôri bizantèin e l'esarchê ed Ravèna, quî longobêrd: pêrt dal teritôri ed l'êlt e mèdi Apenèin arzân, cun la ruvîna dal Castrum Bismanto ind la préma metê dal VII sècol l'ēra paê in mân di Longobêrd, mèinter al rèst l'armagnîva in mân di bizantèin tra quî i teritori di cmûn ed Toân, Véla Mnôs, e Ligûnchi che a ghîn armêṣ fîn al 728. Al teritôri, insèm a l'antîga strêda rumâna ciamêda Bibulca o via Imperiêla, ch' la metîna in colegamèint i teritôri bizantèin int al mudnèiṣ cun la Garfagnâna, l'êra difèiṣa da un Castrum Verabulum, arcgnusû cun Sân Vitêl ed Carpnèida, opór cun 'na localitê atâch a Bulògna atâch a còla che incō l'é Cresplân. A' s trâta ed 'n' ôpra impurtânt, cun di mûr êlt tra i 20 e i 30 mēter e prutèta al spâli dal mûnt Prampa. Al difèiṣi a s' égh zuntêven dō tòri ed guêrdia incòra incō in pē in diresiòun Bişmântva (ind al localitê ed Castèiln e 'd Trélia) êter dû turiòun o rôchi ( ind al localitê Srògn e Carniâna), sègn 'd antîgh castē ch'an 's cgnòs mìa la dâta ind al localitê Piôl, e Toân, ch'la tîn dacât in pió 'n cēṣa rumânica ed 'n' època dôp, e 'n' êter, d'època longoberda, insém al turèint Dôl, atâch a la localitê ed Quâra.
Stòria ministratîva
Fîn al 1815 al pô dal cmûn de sté teritôri l'ēra ind la frasiòun de Mnôs, ind la Rôca dal Melocio. Ind al peréiod napoleònich, int al 1805, ind al mèter apôst al dipartimèint dal Cróstel (Rèz), còst l'é stê divîṣ in cantòun dóve al n.8 l'ēra col de Mnôs, fât da sèt cmûn o cmûn céch, cun la divişiòun di cèinter ved Vèla e Mnôs. In sègvit a la divişiòun tra Vèla e Mnôs, è nasû la cuncurènsa tra i dû cèinter per al pôst dal cmûn. Int al 1810 al gvêren l'à stabilî che al pôst comunêl al fós Mnôs (cun Sunrêt, Razôl, Valbciâna, Muntfléch, Garfagnân), mèinter Véla Mnôs l'é stê cunsidrê cmûn unî. L'ân dôp n'êtra curesiòun: al cantòun de Mnôs al gh'îva 5 cmûn (Véla Mnôs cun Mnôs, Toân, Gaṣân, Ligûnchi, Fèbi). Int al 1812 i cmûn dvintêven quâter Mnôs, (cun 2074 abitânt, Toân cun 2193 abitânt, Gaṣân o Asta cun 2548 abitant e Ligûnchi cun 1458 abitânt). Cun la caschêda ed Napoleòun s'é turnê a mèter só la situasiòun ed préma: al pôst dal cmûn l'é stê turnê a purtêr a Mnôs, ind la Rôca dal Melocio: al séndech l'a scrét però a Rèz che al sît l'andêva mìa pió bèin per al pôst ed l'aministrasiòun comunêla e cun al permès dal Dóca ed Mòdna, al municèpi l'é stê turnê a purtêr ed nōv a Vèla Mnôs al 15 ed mêrs dal 1815 .
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Francesco Milani. Minozzo negli sviluppi storici della pieve e podesteria - Reggio Emilia : Nironi e Prandi, 1938
- Villa Minozzo: Guida turistica. - Villa Minozzo : Amministrazione Comunale, 1994.
(manca):
Nôta: I nòm di pôst e di paèiş în tradòt in arzân ed Rèz.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân
This article uses material from the Wikipedia Emiliàn e rumagnòl article Véla Mnôs, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Il contenuto è disponibile in base alla licenza CC BY-SA 4.0, se non diversamente specificato. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Emiliàn e rumagnòl (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.