Repùblica

La repùblica (da 'l latèin res publica, ch'al stà per "roba pùblica, guèren") l'è na forma 'd guèren rapreśèintatîv, in dû al Presidèint al vìn elèt da 'l Parlamèint (Repùblica parlamentêr) o anc diretamèint dai sitadèin (Repùblica presidensiêl) p'r un determinê perìod, in rapreśentàṅsa dla lōr sovranitê.
Piò in generêl, per repùblica a s intènd cal formi 'd guvèren in dû la carga dal presidèint la nn'è mia ereditària, la deśvìn da n'elesiòun e la gh'à na durèda limitèda.

La só storia

L'idéa ed repùblica c'ma forma 'd guèren, ed stêt, la deśvìn da dimòndi tèimp fa, e a in cgnusòm dal pinsèdi a partìr da 'l discórs dal Platòun ciamê Πολιτεία, Politeia, a dìr "La Repùblica" o anca "Al Stêt, Al Guvèren" (inìsi dal IV sèc. prìma 'd Crìst), in dû al filòśuf al vlìva sernìr i diferèint tîp ed guèren, e secònd lò quèl miōr, al gh'avrèv avû 'd avér i filòśuf in cô, e chilōr, da ginta istruìda cum'i éren, i avrèven savû parśèr i biśògn ed tùt chi èter.
A in descurìva anc 'l Aristòtel e 'l Ciceròun, che in di só discōrs in sìm'a 'l argumèint, i turnèven un pô adrē a 'l pinsèdi dal filòśuf grēc.
A s càta i prìm eśèimpi ed repùblichi in dla Ròma antìga e in del poleis gréchi antìghi, cun Sparta e Atèin piò grosi: chilōr, dòp 'd avér avû per soquànt sécol di rè a cmandèr-i, 'd intór'n a la fin dal VI sèc. prìma 'd Crìst, i gh'la cavèven ed mandèr sù i sō guvernadōr cun dagli elesiòun, che acsè i i avrèven avû in sìm'a 'l cupèt sōl p'r un sert tèimp pò i i avrèven cambiê cun dagli ètri elesiòun.
In dal Bas Mediēv in dl'Itàglia a gh'è al repùblichi marinèri che, cun l'avtonomìa econòmica tolta sù col comérsi per mêr, 'i gh'la chèven 'd avér al guvèren in dla forma dla repùblica.
I Stêt Unî, a la fin dal XVIII sèc., dòp 'd avér vint la guèra 'd indipendèinsa, i scrivìven la Costitusiòun in dal 1787 e i s proclamèven la repùblica federêl presidensièla ch'egl'ìn anc incō.
Soquànt èter Stêt, c'ma la Fransa in dal 1792 e di Paéś edl'América dal sud, i pruvèven a dvintèr dal repùblichi, mo i tèimp i nn'éren mia incòr madûr.

La Repùblica itagliàna

In Itàglia a s è sernî al guèren dla repùblica a 'l referendum populêr dal 2 'd śùgn 1946 (per la prìma volta cun anc cal dòni a vutèr) e la Costitusiòun l'à tachê a cmandèr-egh in dal 1° ed śnêr dal 1948: l'Itàglia l'è acsè dvintèda "repùblica parlamentêr democràtica", ch'a vōl dir che 'l popol 'l armàgn sovràṅ mèinter ch'l elēś i só rapreśentànt in Parlamèint a fèr el lēś e a sernìr al Preśidèint edla Repùblica. Chilò, in carga sèt an, sintî anc al Parlamèint, al sernìs al Prìm Minìster, ch'al gh'arà in man 'l Eśecutîv.

Vóś lighèdi

• Repùblica parlamentêr
• Repùblica presidensiêl
• Repùblica semi-presidensiêl
• Parlamèint
• Preśidèint edla Repùblica
• Eśecutîv

Èter prugèt

• Wiki Commons contiene file multimediali su Repùblica

Colegamèint estèren

• (IT) La só scheda in sìm'a L'Enciclopedia Italiana Treccani, 1936
• (IT) La spiegasiòun in dl'Enciclopedia Legale Ovvero Lessico Ragionato, 1843, in sìm'a Google e-books
• (IT) El repùblichi in del dō sitê 'd Sparta e 'd Atèin antìghi in Sparta e Atene dal Friedrich Schiller, in sìm'a Google e-books
• (IT) La só scheda in sìm'a L'Enciclopedia dei ragazzi Treccani, 2006
• (IT) La só scheda in sìm'a Dizionario di Storia Treccani, 2011
• (IT) La só scheda in sìm'a Vocabolario on line Treccani, 2011
• (IT) L'idéa 'd Repùblica in dal Platòun, in sìm'a Dizionario di filosofia, Treccani, 2009

Noti e referèinsi