Régn Unî

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

Al Régn Unî (Regno Unito in itagliàṅ, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland in ingléś) 'l è 'n stat dl'Europa ucidentàla cun capitàla Lóndra. A n gh'è minga da cunfónd'r-al cun l'Inghiltèra (ch'l'è sōl una dal sò regiòṅ) o cun la Gran Bretàggna (ch'l'è sōl l'ìśula più granda in du a s cata al régn). Al sò mòt 'l è „Dieu et mon droit“ (Dio e al mè dirìt), scrit in Francéś e minga in Ingléś ch'la sarés invéci la sò léngua uficiàla. Àtri léngui regiunàli druàdi lè i èṅ al Galéś, al Gaèlic Scuséś, al Gaèlic Irlandéś, al Còrnic dla Curnuvàglia, al Scots dla Scòsia e al Scots d'l Ulster in dl'Irlànda dal Nòrd.

La sò ultma regìna catòlica (di Stuart) l'è stada la mudnéśa Marìa ad Mòdna méntar che adès a règna Carlo III dal Règn Unî.

Al Régn Unî ad Gran Bretàggna e Irlànda al nas cun 'l At 'd Ugnòṅ dal 1800 ch'al mitìva insém al Régn ad Gran Bretàggna cun al Régn 'd Irlànda anc se pò na bèla part ad cl'ìśula chè l'è andàda par sò cònt in dal 1922 dand vita a 'l Stat Lìbar 'd Irlànda. Sōl l'Irlànda dal Nòrd (siē cuntèi su nóṿ ad la regiòṅ d'l Ulster) l'è armàsta in du l'éra dand vita a 'l Régn Unî insém a l'Inghiltèra, a 'l Gàles e a la Scòsia. Al stat 'l è guernâ p'r un sistéma parlamentàr. Al prim minìstar 'd adès 'l è Rishi Sunak dal Partî Cunservadōr (da 'l 2022).

Al Régn Unî, catànd-as mis prinsipalmènt su dū ìśuli, al gh'à tut 'd intóran dagl'àqui: al Mar dal Nòrd (a èst), al Canàl dla Mandga (a sud) e al Mar 'd Irlànda e 'l Ucéan Atlàntic (a nòrd e a òvest). Àtri ìśuli più pìculi i èṅ quéli ad Man, Wight, Urcàdi, Shetland e Ebridi a nòrd dla Scòsia.

'L è mémbar d'l ONU (in du al gh'à na scrana permanénta), dal G8, dla NATO e dl'Ugnòṅ Europea da 'l 1973.

Stòria

Scòsia e Inghiltèra i gh'éran bèla cuma dū quèi dastacâ a 'l inìsi dal X sècul. Al Gàles 'l è pasâ sóta 'l cuntròl ingléś in dal 1284 par pò tacàr a far part dal Régn 'd Inghiltèra da 'l 1536. Al 1 ad Maǵ dal 1707 a véd la luś al Régn ad Gran Betàggna cun al curóni 'd Inghiltèra (cun i Galéś dèntar) e Scòsia misi insém. Cun 'l At 'd Ugnòṅ dal 1800 a s śònta anc al Régn 'd Irlànda e a nas acsè al Régn Unî ad Gran Bretàggna e Irlànda.

In di elesiòṅ dal Dicémbar dal 1918, al partî dal Sinn Féin, ch'al vliva al dastacamènt d'l Irlanda da 'l Régn Unî, al mùcia sù 73 séǵ di 106 dispunìbii a la Cambra di Cumùn e gl'elèt i decìdan ad n andàr minga a Westminster stand in un parlamènt par sò cònt fóra dla léǵ, al Dáil Éireann. Dòp na dichiarasiòṅ 'd indipendénsa e na guèra, in dal 1921 al guèran britànic e al gabinét irlandéś (Aireacht) i s métan 'd acòrd par catàr na sulusiòṅ ch'la pòrta a la separasiòṅ dal dū ìśuli a part siē cuntèi dal nòrd, ad religiòṅ prutestànta, ch'i decìdan ad restàr sèg. A nas acsè al Stat lìbar 'd Irlànda (Saorstát Éireann in Gaèlic Irlandéś, pò Repùblica 'd Irlànda o Eire) ch'al gh'iva dèntar anc tri cuntèi d'l Ulster (Cavan, Monaghan e Donegal) e al Régn Unî ad Gran Beràggna e d'l Irlànda dal Nòrd.

Pulìtica

Al Régn Unî 'l è na munarchìa parlamentàra sóta la cà di Windsor. Al parlamènt 'l è divìś in du Cambri (Houses): la Cambra di Lòrd (House of Lords) cun di mémbar minga elèt e ad fat sénsa putēr, e la Cambra di Cumùn (House of Commons) ch'la fà al léǵ. In dal dū cambri, ch'i s riunìsan insém sōl durànt 'l evènt dal "State Opening of Parliament", i gh'èṅ sèmpar i rapriśintànt 'd Inghiltèra, Scòsia, Irlànda dal Nòrd e Gàles. I tri partî più impurtànt dal Régn Unî i èṅ al Partî Cunservadōr dla prima minìstra Theresa May, al Partî Laburìsta, dimóndi vutâ in Scòsia, e 'l Partî Liberàl-Demucràtic.

Al quàtar nasiòṅ dal Régn Unî

Al Régn Unî al gh'à dèntar quàtar regiòṅ, o méj, nasiòṅ: Inghiltèra, Scòsia e Gàles ch'i s càtan in dl'ìśula ad Gran Bretàggna, e Irlànda dal Nòrd che invéci la s cata in dl'ìśula 'd Irlànda (a la sò sinìstra).

Nasiòṅ	Inghiltèra	Gàles	Scòsia	Irlànda dal Nòrd
Nóm uriginal	England	Wales	Scotland	Northern Ireland
Puśisiòṅ
Bandéra e Stéma				Chi dū sìmbui chè i n èṅ più stâ druâ da 'l 1973 dòp i fat dal Bloody Sunday
Abitànt	55.268.100	3.064.000	5.404.700	1.876.695
Capitàla	Lóndra	Cardiff	Edinbûrg	Belfast

Al sità

La capitàla dal Régn Unî l'è la sità ad Lóndra ch'la cònta 7.744.942 abitànt e ch'la s cata in dal sud dla Gran Bretàggna, bagnàda da 'l fiùm Tamìgi.