Χριστόγραμμα

Το παλαιότερο γνωστό και πιό διάσημο χριστόγραμμα είναι το Χι Ρο (☧)το οποίο καθιερώθηκε ως ο στρατιωτικός θυρεός του Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Α´, με το γράμμα χι (Χ) και ρο (Ρ) να συμβολίζουν το όνομα Χριστός. Παρόμοια μορφή αποτελεί το μονόγραμμα ΙΧ () το οποίο χρησιμοποιεί τα αρχικά γράμματων των λέξεων Ιησούς Χριστός, καθώς και το μονόγραμμα ΙΗ () με τα δύο πρώτα γράμματα του Ιησούς. Στα ελληνικά και κυριλλικά οι συντομογραφίες αυτές εξελίχθηκαν σε ΙϹΧϹ (ΙΗCOΥC XPΙCTOC) ή στα ελληνικά και ως ΙΗΣ, ενώ στις λατινογενείς γλώσσες σε IHS (Iisus Hristos) καθώς και JHS (Jesus Hristos), IHC (Iisus Hrictoc).

Στην αρχαιότητα οι σταυροί (ως το μέσο εκτέλεσης της ποινής της σταύρωσης) είχαν διάφορα σχήματα από τον απλό πάσαλο, σταυρό σε μορφή Τ (χωρίς κορυφή), κανονικό σταυρό, καθώς με τη μορφή του Χ, ωστόσο το σχήμα Χ (χιασμός) είχε διαφορετική και πιο απόκρυφη έννοια κατά τις θεωρήσεις του πλατωνισμού. Υπάρχουν πολλές υποθέσεις που έχουν γίνει από τους ερευνητές σχετικά με το πως εμφανίστηκε ο χριστιανικός σταυρός, το πως το γράμμα Χι χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο για το όνομα του Χριστού, και το πως ερμηνεύεται ο προχριστιανικός συμβολισμός του χιασμού σχετικά με την προΰπαρξη του Χριστού, ενώ έως τον 3ο αιώνα οι πρώτοι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν το σύμβολο του Ιχθύος και την λέξη ΙΧΘΥΣ ως ακρονύμιο του Ἰησοῦς Χριστός, Θεοῦ Υἱός, Σωτήρ.

Σε ότι αφορά το Χ, στον πλατωνικό διάλογο του Τιμαίου (4ος αιώνας π.Χ.) περιγράφεται πως τα 2 τμήματα που σχηματίζουν την ψυχή κόσμου διασταυρώνονται μεταξύ τους σαν τις γραμμές του γράμματος Χ, με το κείμενο πιθανώς να περιγράφει το φαινόμενο της διασταύρωσης της εκλειπτικής με τον ουράνιο ισημερινό. Ο χριστιανός φιλόσοφος Ιουστίνος ο Μάρτυρας (2ος αιώνας μ.Χ.) ήταν ιδιαίτερα επηρεασμένος από τον πλατωνισμό και έκανε συγκεκριμένες αναφορές στις περιγραφές του Πλάτωνα στον Τίμαιο συσχετίζοντας τις πλατωνικές διδαχές ως προλείανση του εδάφους για τον χριστιανισμό, ενώ στοιχείο που παρουσιάζει ομοιότητα με την περιγραφή του φαινομένου στον διάλογο του Τίμαιου αποτελεί και η φράση πρῶτον σημεῖον ἐπεκτάσεως ἐν οὐρανῶ στις εσχατολογικές περιγραφές της αποστολικής Διδαχής.

Μια εναλλακτική εξήγηση σχετικά με το ουράνιο σύμβολο, ισχυρίζεται πως η περιγραφή στον Τίμαιο έχει να κάνει με τη διασταύρωση του Γαλαξιακού δίσκου και του ζωδιακού φωτός και το σταυροειδές σχήμα που προκύπτει, σπάνιο αστρονομικό φαινόμενο το οποίο κατείχε σημαντική θέση στις παγανιστικές αντιλήψεις, και κατόπιν υιοθετήθηκε από τους χριστιανούς ως το χριστιανικό σύμβολο του σταυρού.

 

Το σύμβολο όπου το Χ και το Ρ συνδυάζονται μαζί, αποτελεί το αρχαιότερο από τα χριστογράμματα, και είναι ευρύτερα γνωστό ως το σύμβολο του εν τούτω νίκα του Κωνσταντίνου Α´ στις αρχές του 3ου αιώνα. Τα σύμβολα του Άλφα και Ωμέγα μερικές φορές εμφανίζονται μαζί με το σύμβολο του ΧΡ ως μονόγραμμα.

Η λατινική ονομασία Crismon αντιστοιχεί στο μονόγραμμα αυτό. Στα λατινικά του μεσαίωνα το σύμβολο ΙΧ του Κωνσταντίνου έγινε γνωστό ως crismon και γενικά οι συντομογραφίες του Χριστού ως crisimus. Καθώς το σύμβολο χρησιμοποιούταν ως είδος επίκλησης στην αρχή των εγγράφων κατά την Μεροβίγγεια περίοδο και αργότερα κατά την περίοδο των Καρολιδών στην κεντροδυτική Ευρώπη, σταδιακά ο όρος άρχισε να περιγράφει και τις υπογραφές σε σχήμα σταυρού στα διάφορα έγγραφα, και επίσης αναφερόταν και στις λατινικές συντομογραφίες I. C. N. (in Christi nomine), I. C. (in Christo), και απλώς C. (Christus).

Στις ανατολικές χριστιανικές εκκλησίες η πιο συνήθης μορφή χριστογράμματος είναι η συντόμευση ΙϹ ΧϹ (ΙΗϹΟΥϹ ΧΡΙϹΤΟϹ), με το Σ ως Ϲ το οποίο ήταν αρκετά κοινό στα μεσαιωνικά ελληνικά, και μερικές φορές συνοδεύεται από το σύμβολο του τίτλου (І҃С Х҃С) το οποίο υποδηλώνει συντόμευση λέξης. Αυτό παρατηρείται και στην Κοπτική γλώσσα η οποία χρησιμοποιούσε μία μορφή του μεσαιωνικού ελληνικού αλφαβήτου (ολογράφως: Ⲓⲏⲥⲟⲩⲥ ⲡⲓⲭ̀ⲣⲓⲥⲧⲟⲥ και συντομευμένα: Ⲓ̅ⲥ̅ ⲡⲭ̅ⲥ̅).

•  
  Παράδειγμα συνδυασμού των συντομογραφιών με το σύμβολο του σταυρού
•  
  Η φράση "ΙϹ ΧϹ ΝΙΚΑ" σε νόμισμα του Νορμανδικού βασιλείου της Σικελίας
•  
  Χρήση των γραμμάτων σε αγιογραφία στον ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ

Στην δυτική Ευρώπη οι πλέον κοινοί τύποι χριστογράμματος έγιναν το IHS ή το IHC, από τα τρία πρώτα γράμματα του ΙΗCΟΥC ή και ΙΗΣ, με τα JHS και JHC να αποτελούν παραλλαγές τους.

Το IHS μερικές φορές αποδίδεται και ως Jesus Hominum Salvator (Ιησούς Σωτήρ Ανθρώπων), ή Jesus Hierosolymae Salvator (Ιησούς Ιεροσολύμων Σωτήρ) ή και συνδέεται με το Εν τούτω νίκα (In Hoc Signo Vinces). Ο τύπος αυτός χρησιμοποιούνταν στα λατινικά από τον 7ο αιώνα, και από το 1541 αιώνα αποτελεί σύμβολο των Ιησουιτών. Στην αγγλική γλώσσα το IHS μερικές φορές ερμηνεύεται και ως In His Service (Στην Υπηρεσία Του).

•  
  IHS η JHS χριστόγραμμα του δυτικού χριστιανισμού
•  
  Παραλλαγή του IHC
•  
  Ανάγλυφο μονόγραμμα IHS ως σύμπλεγμα, εκκλησία Σαιντ Μαρτέν, Λιλ Αντάμ, Γαλλία
•  
  Σύμβολο των Ιησουιτών από βιβλίο του 1586

• Ιερές συντομογραφίες