Πόλεμος Της Βοσνίας

Ο πόλεμος αυτός ήταν η τρίτη κατά διαδοχική σειρά πολεμική σύρραξη στο πλαίσιο του γιουγκοσλαβικού εμφυλίου και ήταν άμεσα συνδεδεμένος με τον Πόλεμο της Κροατίας, ο οποίος είχε αρχίσει ένα χρόνο νωρίτερα. Είναι επίσης γνωστός ως πόλεμος της Βοσνιακής Ανεξαρτησίας. Στην πολεμική αυτή σύρραξη ενεπλάκη για πρώτη φορά και το ΝΑΤΟ, υλοποιώντας αρχικά την επιχείρηση "Deny Flight", επιβάλλοντας απόφαση του συμβουλίου ασφαλείας του Ο.Η.Ε., που όριζε τον εναέριο χώρο της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης ως "No fly zone" (δηλαδή "Ζώνη απαγόρευσης πτήσεων"), με την οποία απαγορεύονταν πτήσεις αεροσκαφών στον εναέριο χώρο της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης. Επιπλέον, η άμεση συμμετοχή της Κροατίας στον πόλεμο και της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, ο μεγάλος αριθμός των ξένων εθελοντών, αλλά και η συμμετοχή του ΝΑΤΟ που χαρακτήρισαν την εμφύλια αυτή διαμάχη, που έκαναν τον πόλεμο να μετατραπεί σε πολύπλοκη διεθνή σύγκρουση, με βαθιές πολιτικές και θρησκευτικές προεκτάσεις. Αποτέλεσε μια από τις πιο ανελέητες εθνικο-θρησκευτικές συγκρούσεις που γνώρισε η μεταπολεμική Ευρώπη. Ο Πόλεμος της Βοσνίας υπήρξε συνέχεια του Πολέμου των Δέκα Ημερών στη Σλοβενία και της έναρξης του Πολέμου της Κροατικής Ανεξαρτησίας ή Πολέμου της Κροατίας, ο οποίος άρχισε έναν χρόνο νωρίτερα, το 1991.

Πόλεμος της Βοσνίας
Μέρος των Πολέμων στη Γιουγκοσλαβία
Το φλεγόμενο κτήριο του κοινοβουλίου της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης στο Σαράγεβο (αριστερά), ο αρχιστράτηγος των Σερβοβοσνίων Ράτκο Μλάντιτς (πάνω δεξιά), Νορβηγός κυανόκρανος του Ο.Η.Ε. στο αεροδρόμιο του Σαράγεβο στα χρόνια της πολιορκίας της πόλης από τους Σερβοβόσνιους (μέση δεξιά).
Χρονολογία	1 Μαρτίου 1992 - 14 Δεκεμβρίου 1995<
Τόπος	Βοσνία και Ερζεγοβίνη
Έκβαση	Συμφωνία του Ντέιτον, Οχάιο Εσ. διχοτόμηση Βοσνίας-Ερζεγοβίνης σε Ομοσπονδία Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και Σερβική Δημοκρατία Ανάπτυξη ΝΑΤΟϊκών δυνάμεων (ΙΦΟΡ)
Αντιμαχόμενοι
1992–94: Δημοκρατία της Βοσνίας και Ερζεγοβίνηςα 1992–94: Κροατική Δημοκρατία της Ερζέγ-Βοσνίας (μέχρι το 1994) Κροατία 1992: Σερβική Δημοκρατία 1994–95: Δημοκρατία της Βοσνίας και Ερζεγοβίνηςβ Κροατία ΝΑΤΟ 1993–95: Σερβική Δημοκρατία Δημοκρατία της Σερβικής Κράινα Α.Ε. Δυτικής Βοσνίας Υποστηριζόμενες από: Ο.Δ. Γιουγκοσλαβίας
Ηγετικά πρόσωπα
Αλία Ιζετμπέγκοβιτς (Πρόεδρος Βοσνίας-Ερζεγοβίνης) Σέφερ Χαλίλοβιτς (Αρχιστράτηγος Βοσνιακού Στρατού 1992-93) Ράσιμ Ντέλιτς (Αρχιστράτηγος Βοσνιακού Στρατού 1993-95) Λέιτον Γ. Σμίθ (Διοικητής ΑΦΣΑΟΥΘ) Φράνιο Τούτζμαν (Πρόεδρος Κροατίας) Μάτε Μπόμπαν (Πρόεδρος Κροατικής Δημοκρατίας της Βοσνίας) Μίλιβοϊ Πέτκοβιτς (Αρχιστράτηγός Κροατικής Αμυντικής Ένωσης) Σλομποντάν Μιλόσεβιτς (Πρόεδρος Γιουγκοσλαβίας) Ράντοβαν Κάρατζιτς (Πρόεδρος Σερβικής Δημοκρατίας) Ράτκο Μλάντιτς (Αρχιστράτηγος του Σερβο-βοσνιακού Στρατού) Φικρέτ Αμπντιτς (Εκτελεστικός Πρόεδρος Α.Ε. Δυτικής Βοσνίας)
Δυνάμεις
ΑΡΜΠιΧ: 110.000 άνδρες 100.000 εφεδρία 40 άρματα μάχης 30 ΤΟΜΠ ΧΒΟ: 45.000–50.000 άνδρες 75 άρματα μάχης 200 ΤΟΜΠ 200 συστοιχίες πυροβολικού ΧΒ: 15.000 άνδρες ΒΡΣ: 50.000–80.000 άνδρες 100.000 εφεδρία 300 άρματα μάχης 400 ΤΟΜΠ 800 συστοιχίες πυροβολικού ΣΒΚ: Υποστήριξη Α.Ε. Δυτικής Βοσνίας: 4.000–5.000 άνδρες ΓΝΑ: Υποστήριξη
Απολογισμός
νεκροί: 31.270 στρ. 33.071 άμαχοι νεκροί: 5.439 στρ. 2.163 άμαχοι νεκροί: 20.649 στρ. 4.075 άμαχοι
α Έως το 1994, η Δημοκρατία της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης αντιπροσώπευε μόνο τους Μουσουλμάνους της Βοσνίας. β Μεταξύ 1994 και 1995, η Δημοκρατία της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης αντιπροσώπευε τους Μουσουλμάνους αλλά και τους Κροάτες της Βοσνίας. Αυτό συνέβη κυρίως λόγω της Συμφωνίας της Ουάσιγκτον.

Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη υπήρξε τμήμα (Λαϊκή Δημοκρατία) της Ομοσπονδιακής Λαϊκής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας από το 1945 ώς το 1992. Υπήρξε μία από τις 6 σοσιαλιστικές δημοκρατίες οι οποίες αποτέλεσαν τη Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας (όπως μετονομάστηκε από το 1963 η Ομοσπονδιακή Λαϊκή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας) του Στρατάρχη Γιόσιπ Μπροζ Τίτο. Οι άλλες πέντε λαϊκές σοσιαλιστικές δημοκρατίες που απάρτιζαν την Ομοσπονδία των νότιων Σλάβων (αυτό σημαίνει η λέξη Γιουγκοσλάβοι, γιουγκ = ο Νότος στα σερβικά) του κροατικής καταγωγής κομμουνιστή ηγέτη Τίτο ήταν οι Σερβία, Κροατία, Σλοβενία, Μαυροβούνιο και Βόρεια Μακεδονία.

Η Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ιδρύθηκε, ανεπίσημα, κατά τη διάρκεια της κατοχής της Γιουγκοσλαβίας από τις Δυνάμεις του Άξονα και συγκεκριμένα στις 25 Νοεμβρίου του 1943, από κομμουνιστές παρτιζάνους στο Μρκόνιτς Γκραντ της Δυτικής Βοσνίας, ενώ μέχρι πρότινος αποτελούσε μέρος του Ανεξάρτητου Κράτους της Κροατίας, κράτους-δορυφόρου της Ναζιστικής Γερμανίας και της Φασιστικής Ιταλίας κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στη συνέλευση των κομμουνιστών παρτιζάνων καθορίστηκαν και τα σύνορα της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, που αντιστοιχούσαν στα σύνορα που γνωρίζουμε σήμερα ^{[εκκρεμεί παραπομπή]}.

Κατά τη διάρκεια της κατοχής από τις δυνάμεις του Άξονα, το κράτος-μαριονέτα του Γ΄ Ράιχ, το Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας, υπό την ηγεσία του Άντε Πάβελιτς, προχώρησε σε συστηματική γενοκτονία των Σέρβων της σημερινής Κροατίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, καθώς και σε πράξεις βίας εναντίον των Εβραίων, των Ρομά καθώς και αντικαθεστωτικών και κομμουνιστών Κροατών^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων κυμαίνεται μεταξύ 300.000 και 750.000 νεκρών. Σε αντίποινα, οι Σέρβοι φιλοβασιλικοί εθνικιστές αντάρτες, οι Τσέτνικ, προέβησαν σε σφαγές εναντίον των Κροατών και των μουσουλμάνων,^{[εκκρεμεί παραπομπή]} σε μικρότερη σαφώς κλίμακα ^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη διάρκεια τού Β' Παγκοσμίου Πολέμου στη Γιουγκοσλαβία λάμβανε χώρα ένας αδυσώπητος πόλεμος μεταξύ των διαφόρων εθνικοτήτων της.

Το τέλος του πολέμου βρήκε νικητές τους παρτιζάνους του Τίτο. Κατά τη διάρκεια της επονομαζόμενης περιόδου του υπαρκτού σοσιαλισμού η Γιουγκοσλαβία γνώρισε αξιοσημείωτη ανάπτυξη, ενώ η πρωτεύουσα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, Σεράγεβο, φιλοξένησε τους Χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1984. Όσο για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, παρότι παρέμεινε μία από τις φτωχότερες περιοχές της Γιουγκοσλαβίας, αποτελούσε μια περιοχή-μοντέλο όσον αφορά τη συνύπαρξη μεταξύ των ανθρώπων μιας πολυεθνικής, πολυπολιτισμικής και πολυθρησκευτικής κοινωνίας. Με το Σύνταγμα δε της Γιουγκοσλαβίας του 1974, οι μουσουλμάνοι Βόσνιοι (που αποτελούσαν την πλειοψηφία των Βοσνίων) αναγνωρίζονταν ως άλλη μία εθνότητα της Γιουγκοσλαβίας, με όλα τα οφέλη ενσωμάτωσης που αυτό συνεπάγεται. Η πληθυσμιακή απογραφή του 1991 καταμέτρησε στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη 1.902.956 (43.47%) μουσουλμάνους, 1.366.104 (31.21%) Σέρβους, 760.852 (17.38%) Κροάτες, 242.682 (5.54%) λοιπούς Γιουγκοσλάβους και 104.439 (2,38%) κατοίκους διάφορων μη σλαβικών εθνοτήτων, ήτοι ένα σύνολο 4.377.033 κατοίκων στη Σοσιαλιστική αυτή Δημοκρατία.

Το 1986 η Ακαδημία Επιστημών και Τεχνών της Σερβίας εξέδωσε ένα κείμενο-ψήφισμα για τη σταδιακή απώλεια της ισχύος των Σέρβων στη Γιουγκοσλαβία. Σύμφωνα με το κείμενο, οι Σέρβοι ήταν ο μοναδικός λαός της Γιουγκοσλαβίας που αποτελούσε πλειοψηφία σε δύο δημοκρατίες αλλά και ήταν η μεγάλη μειοψηφία του πληθυσμού σε άλλες δύο, έχοντας μεγάλη διασπορά στις περισσότερες δημοκρατίες της Ομοσπονδίας. Όμως, με το Σύνταγμα του 1974, η Σερβία έχασε την κυριαρχία της σε δύο επαρχίες κλειδιά, μέχρι τότε τμήματα της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Σερβίας στην Ομοσπονδία της Γιουγκοσλαβίας και ιστορικές περιοχές της Σερβίας, το Κόσοβο και τη Βοϊβοντίνα, καθώς οι δύο αυτές περιοχές είχαν αποκτήσει αυτονομία στα πλαίσια του εν λόγω Συντάγματος του 1974.

Αποτέλεσμα ήταν η Σερβία να χάσει την κυριαρχία της σε αυτές τις δύο περιοχές, καθώς ειδικώς στη μία (Κόσοβο) ο σερβικός πληθυσμός ελαττωνόταν ραγδαία ενώ ο αντίστοιχος αλβανικός αυξανόταν με τρομακτικά ταχείς ρυθμούς. Το 1987 ο Σλομποντάν Μιλόσεβιτς ανήλθε στην εξουσία των Σέρβων κομμουνιστών και του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γιουγκοσλαβίας, θέλοντας να επαναφέρει το καθεστώς που υπήρχε πριν από το Σύνταγμα του 1974, ώστε να επιστρέψει στη Σερβία τη χαμένη της δύναμη. Συνάντησε ωστόσο σφοδρή αντίδραση από τους Κροάτες και τους Σλοβένους κομμουνιστές, οι οποίοι δεν ήθελαν επαναφορά του σερβικού ηγεμονισμού και επιθυμούσαν πιο χαλαρή κεντρική διοίκηση και μεγαλύτερη αυτονομία των γιουγκοσλαβικών σοσιαλιστικών Δημοκρατιών^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Στις 28 Ιουνίου του 1989, ενώ προηγουμένως είχε ανακληθεί η αυτονομία των δύο επαρχιών, ο Σλομποντάν Μιλόσεβιτς στο Γαζιμεστάν του Κοσόβου, βγάζει τον περίφημο λόγο του, όπου κατά πολλούς προδιαγράφεται το τέλος της Ενωμένης Γιουγκοσλαβίας, αν και οι απόψεις για το περιεχόμενο του λόγου έχουν αμφισβητηθεί σοβαρά.

"Έξι αιώνες μετά είμαστε πάλι σε μάχες, αυτές δεν είναι ένοπλες αλλά και αυτές δεν αποκλείονται..."

— Σλομποντάν Μιλόσεβιτς, Κόσοβο, 28 Ιουνίου 1989 (το 1389 την ίδια ημέρα και μήνα είχε γίνει στο Κόσοβο (Κοσσυφοπέδιο) η θρυλική ομώνυμη μάχη των Σέρβων με τους Οθωμανούς Τούρκους που σήμανε την υποδούλωση του Βασιλείου της Σερβίας στον οθωμανικό ζυγό

Κατόπιν σφοδρής διαφωνίας μεταξύ Σέρβων από τη μία και Κροατών και Σλοβένων κομμουνιστών από την άλλη στο 14ο έκτακτο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γιουγκοσλαβίας, τον Ιανουάριο του 1990, λόγω της πρότερης απαίτησης Σλοβένων και Κροατών για δημοκρατικότερες μεταρρυθμίσεις και την εφαρμογή ενός συστήματος Συνομοσπονδίας στη θέση της Ομοσπονδίας, και της αντίθετης θέλησης της Σερβίας που επιθυμούσε την επιστροφή σε μια πιο κεντρικά οργανωμένη Γιουγκοσλαβία, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας διαλύθηκε. Φυσικά, η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού στα περισσότερα κράτη του Σιδηρού Παραπετάσματος αποτέλεσε τον κύριο καταλύτη στην επιτάχυνση των διαλυτικών τάσεων μεταξύ των διαφόρων εθνών. Άλλωστε, όσο υπήρχε ο σοσιαλισμός υπήρχε μια πολυεθνική συμβίωση η οποία απλώς έκρυβε πάθη και μίση κάτω από το χαλί. Με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού και τις κοσμογονικές αλλαγές που επακολούθησαν απελευθερώθηκαν όλες οι δυνάμεις που για χρόνια το χαλινάρι του αυταρχικού σοσιαλισμού κρατούσε γερά. Το ηφαίστειο είχε εκραγεί και τίποτα πια δεν ήταν όπως πριν. Ακολούθησαν οι ταυτόχρονες ανακηρύξεις της ανεξαρτησίας της Σλοβενίας και της Κροατίας στις 25 Ιουνίου 1991 και οι πρώτες ένοπλες συγκρούσεις στη Σλοβενία οι οποίες μετά από μόλις δέκα ημέρες τερματίστηκαν, κυρίως λόγω της εθνικά "καθαρής" Σλοβενίας, γεγονός που αποδυνάμωνε διεθνώς τα επιχειρήματα των Σέρβων για ύπαρξη δικαιωμάτων στην εν λόγω περιοχή και ταυτόχρονα έκανε απρόθυμους τους Σέρβους για αγώνα διαρκείας με ό,τι συνεπαγόταν αυτό σε αίμα και χρήματα που δεν υπήρχαν για μια περιοχή χωρίς ιδιαίτερο σερβικό στοιχείο. Στην Κροατία όμως είχε αρχίσει πλέον ο πραγματικός πόλεμος, που μαινόταν στις περιοχές στις οποίες οι Σέρβοι αποτελούσαν τοπικά ισχυρή πλειοψηφία ή ακόμα και ισχνή μειοψηφία. Με την ίδρυση τότε της Σερβικής Δημοκρατίας της Κράινα (σερβικός θύλακας στην Κροατία) ήταν απλώς θέμα χρόνου η μεταφορά του πολέμου στην πολυεθνική Βοσνία.

Στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη έγιναν οι πρώτες δημοκρατικές και ελεύθερες εκλογές το Δεκέμβριο του 1990, τις οποίες κέρδισε το Κόμμα Δημοκρατικής Δράσης του Αλία Ιζετμπέγκοβιτς. Σχηματίστηκε κυβέρνηση συνεργασίας με επικεφαλής το μουσουλμάνο ηγέτη. Αργότερα, το Μάρτιο του 1991, έγιναν μυστικές συνομιλίες μεταξύ του Φράνιο Τούτζμαν και του Σλομποντάν Μιλόσεβιτς στις οποίες σύμφωνα με πληροφορίες οι δύο τους συμφώνησαν να μοιράσουν τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη μεταξύ τους. Αυτές οι συνομιλίες έμειναν στην ιστορία ως Σύμφωνο του Καρατζόρτζε. Κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό καθώς οι μουσουλμάνοι δεν είχαν βαρύ οπλισμό και δε θα μπορούσαν να αντισταθούν στους Σέρβους και τους Κροάτες. Οι Σέρβοι, δυσαρεστημένοι λόγω των αποσχιστικών τάσεων των Κροατών και των μουσουλμάνων από τη Γιουγκοσλαβία, και αφού είχαν ακολουθήσει έντονες λογομαχίες στη Βουλή του Σαράγεβο επειδή η κροατική και η μουσουλμανική πλευρά προσπαθούσαν να περάσουν ένα ψήφισμα που θα ακύρωνε τους νόμους της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας, στις 24 Οκτωβρίου 1991 εγκατέλειψαν το βοσνιακό κοινοβούλιο και ίδρυσαν το Κοινοβούλιο των Σέρβων της Βοσνίας, βάζοντας ένα τέλος στην πολυεθνική συμμαχία. Χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια του Ράντοβαν Κάρατζιτς, ηγέτη των Σέρβων της Βοσνίας, στο βοσνιακό κοινοβούλιο προ της σερβικής αποχώρησης από αυτό.

Θέλετε να σύρετε τη Βοσνία - Ερζεγοβίνη στον ίδιο αιματηρό δρόμο που τράβηξαν η Σλοβενία και η Κροατία. Μη νομίζετε ότι δε θα οδηγήσετε τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη στην κόλαση και ίσως τον μουσουλμανικό λαό στον αφανισμό, γιατί εάν εδώ γίνει πόλεμος, οι μουσουλμάνοι δεν μπορούν να αμυνθούν - πώς θα εμποδίσετε τους ανθρώπους να μην σκοτωθούν;

— Ράντοβαν Κάρατζιτς, Κοινοβούλιο της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, 14 Οκτωβρίου 1991

Ακολουθώντας το παράδειγμα των Σέρβων, τα πλέον ακροδεξιά στοιχεία του κροατοβοσνιακού κόμματος Κροατική Δημοκρατική Ένωση Βοσνίας-Ερζεγοβίνης του Μάτε Μπόμπαν, επηρεασμένα από την εθνικιστική πολιτική (και) του Ζάγκρεμπ, καθώς και την επιρροή του κόμματος Κροατικής Δημοκρατικής Ένωσης του Φράνιο Τούτζμαν, αποσπάστηκαν από τους μουσουλμάνους, και με ηγέτες τους Μάτε Μπόμπαν, Γιάντρανκο Πρλιτς και Σλόμπονταν Πράλιακ, με τη βοήθεια επίσης και του Κροάτη υπερεθνικιστή Γκόικο Σούσακ, στενού συνεργάτη του Φράνιο Τούτζμαν, δημιούργησαν την Κροατική Δημοκρατία της Βοσνίας, γνωστή και ως Ερζεγοβοσνίας, στις 18 Νοεμβρίου 1991, ως μια ξεχωριστή οντότητα, έξω από την εξουσία του Σαράγεβο.

Στα προειδοποιητικά μηνύματα του Κάρατζιτς, ο Ιζετμπέκοβιτς δήλωσε ότι ο μουσουλμανικός λαός θα επιζούσε των όποιων κακουχιών μπορούσαν να δημιουργηθούν και κατηγόρησε ευθέως τον Κάρατζιτς ως υποκινητή μίσους και εθνικισμού, δηλώνοντας ξεκάθαρα ότι δε θέλει να μείνει σε μια Γιουγκοσλαβία υπό σερβική ηγεμονία, και δείχνοντας προς το κοινοβούλιο, ανέφερε επίσης πως με αυτόν τον τρόπο κανείς δε θα θέλει να μείνει σε μια τέτοια Γιουγκοσλαβία. Κατά περίεργο τρόπο, στις εκλογές του 1990, για τους μουσουλμάνους είχε κερδίσει ο μετριοπαθής Φίκρετ Άμπντιτς, ο οποίος ήταν αντίθετος στην απόσχιση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από τη Γιουγκοσλαβία, ήταν "υπερ-γιουγκοσλαβικός", προνοώντας τις συνέπειες μιας απόσχισης χωρίς τη συγκατάθεση όλων των λαών της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Για άγνωστους μέχρι σήμερα λόγους ο Άμπντιτς δεν ανέλαβε πρόεδρος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, αφήνοντας τη θέση του στον Αλία Ιζετμπέκοβιτς, αργότερα ο Άμπντιτς θα ιδρύσει την Αυτόνομη Δημοκρατία της Δυτικής Βοσνίας, δημοκρατία με βραχύβια διάρκεια ζωής μόλις λίγων μηνών. Το Δεκέμβριο του 1991, αφού οι συγκρούσεις στην Κροατία ξέφυγαν από κάθε όριο, ο τελευταίος πρόεδρος της Γιουγκοσλαβίας, ο Κροάτης Στιέπαν Μέσιτς, δήλωσε πως η Γιουγκοσλαβία πλέον δεν υφίσταται.

Η δουλειά μου έχει τελειώσει - η Γιουγκοσλαβία δεν υπάρχει πια.

— Στιέπαν Μέσιτς, τελευταίος Πρόεδρος της Γιουγκοσλαβίας, 5 Δεκεμβρίου 1991

^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Τελικά, ακολουθώντας το μοντέλο της Σλοβενίας και της Κροατίας, η κυβέρνηση του Βοσνίας, σε μία απόφαση ενάντια στο τότε ισχύον Γιουγκοσλαβικό Σύνταγμα, και αφού είχαν ανακηρυχθεί ανεξάρτητες η Σλοβενία, η Κροατία και η Βόρεια Μακεδονία, αποφάσισε να διεξάγει δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης από τη Γιουγκοσλαβία στις 29 Φεβρουαρίου και 1 Μαρτίου του 1992. Συνολικά ανταποκρίθηκε το 67% του εκλογικού σώματος, δηλαδή Βόσνιοι, Μουσουλμάνοι και Κροάτες, αφού οι Σέρβοι απείχαν ^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Το 99,43% ψήφισε υπέρ της ανεξαρτησίας. Η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας ήρθε στις 5 Μαρτίου του 1992. Η σερβική πλευρά άρχισε τις διαμαρτυρίες. Προηγουμένως ο Ιζετμπέγκοβιτς είχε απορρίψει σχέδιο των Κουτιλέιρο-Κάρρινγκτον που είχε προταθεί τον Σεπτέμβριο του 1991, σε μια ύστατη προσπάθεια για την αποφυγή των συγκρούσεων. Το σχέδιο πρότεινε διαίρεση της Βοσνίας σε εθνικές κοινότητες, (σχέδιο που ^{[ασαφές]}). Ωστόσο, με τη δικαιολογία ότι δεν επιζητούσε μια Βοσνία - Ερζεγοβίνη εθνικά διαιρεμένη, το σχέδιο απορρίφθηκε από τον Ιζετμπέγκοβιτς. Οι Σέρβοι είχαν ήδη ανακηρύξει τη Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας στις 9 Ιανουαρίου του 1992, η οποία μετονομάστηκε σε Σερβική Δημοκρατία τον Αύγουστο του ίδιου έτους.

Η βοσνιακή (μουσουλμανική) παράταξη - Ηγέτης ο Αλία Ιζετμπέγκοβιτς

 

 

Το Κόμμα Δημοκρατικής Δράσης (Stranka Demokratske Akcije ή SDA), ιδρύθηκε από τον Αλία Ιζετμπέγκοβιτς στις 26 Μαΐου του 1990 και ήταν ο πολιτικός σχηματισμός που συγκέντρωνε τους περισσότερους Βόσνιους μουσουλμάνους^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Βασιζόταν στην ιδεολογία της Ισλαμικής Προκήρυξης, έργου του ιδρυτή του κόμματος, που η ιδεολογία του ήταν πως η θρησκευτική παράδοση, η ισλαμική στην προκειμένη περίπτωση, θα μπορούσε να βοηθήσει στην ανάπτυξη μιας νέας κοινωνίας και μιας νέας χώρας. Το 1983 ο Ιζετμπέγκοβιτς καταδικάστηκε από το γιουγκοσλαβικό καθεστώς, καθώς το έργο του θεωρήθηκε υπονομευτικό του σοσιαλισμού και ακραία ισλαμιστικό, ενώ ο ίδιος κατηγορήθηκε ότι θέλει να κάνει τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη ισλαμικό κράτος. Παρόλα αυτά, το νεοσύστατο κόμμα του Ιζετμπέγκοβιτς ήταν το πιο δημοφιλές κόμμα και συγκέντρωνε τις περισσότερες ψήφους στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, λόγω της πληθυσμιακής πλειονότητας των Βόσνιων μουσουλμάνων στην περιοχή.

Το Μάρτιο του 1991 οι Βόσνιοι μουσουλμάνοι προχώρησαν στην ίδρυση της παραστρατιωτικής οργάνωσης με την επωνυμία Πατριωτική Λίγκα (Патриотска лига), η οποία μετεξελίχθηκε στον πρώτο ανεξάρτητο στρατό της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, υπό τον έλεγχο της μουσουλμανικής πλειοψηφίας. Στις 4 Απριλίου 1992 κι ενώ ήδη είχαν αρχίσει οι εχθροπραξίες μεταξύ των μουσουλμάνων Βοσνίων και των Σερβοβοσνίων, ο Ιζετμπέγκοβιτς κήρυξε γενική επιστράτευση και τέσσερις μέρες μετά ανακοίνωσε τη σύσταση του Γενικού Στρατηγείου της Εθνοφυλακής της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (TORBiH, ακρωνύμιο της Teritorijalna Οdbrana Republike Bosne i Hercegovine). Λίγες μέρες αργότερα, η TORBiH μετονομάστηκε επισήμως σε Στρατός της Δημοκρατίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (Armija Republike Bosne i Hercegovine ή ARBiH) με διοικητή το συνταγματάρχη Χασάν Εφέντιτς.

Στα τέλη καλοκαιριού του 1992, ο 80.000 ανδρών ARBiH αναδιοργανώθηκε με τη δημιουργία τεσσάρων σωμάτων στρατού και ενός Επιχειρησιακού Συγκροτήματος, ενώ αργότερα προστέθηκαν σε βάθος διετίας άλλα τρία σώματα στρατού. Η διάρθρωση του ARBiH αναλυτικώς:

• 1ο Σώμα Στρατού (1ο ΣΣ) με έδρα το Σαράγεβο
• 2ο Σώμα Στρατού (2ο ΣΣ) με έδρα την Τούζλα
• 3ο Σώμα Στρατού (3ο ΣΣ) με έδρα τη Ζένιτσα
• 4ο Σώμα Στρατού (4ο ΣΣ) με έδρα το Μόσταρ
• 5ο Σώμα Στρατού (5ο ΣΣ) με έδρα το Μπίχατς
• Επιχειρησιακό Συγκρότημα ανατολικής Βοσνίας με έδρα το Γκόραζντε, πόλη-θύλακα των μουσουλμάνων εντός των ελεγχόμενων από τους Σερβοβόσνιους εδαφών
• 6ο Σώμα Στρατού (6ο ΣΣ) με έδρα το Κόνιτς στη νότια Βοσνία
• 7ο Σώμα Στρατού (7ο ΣΣ) με έδρα το Τράβνικ

Τα ανωτέρω στρατιωτικά σώματα συνέδραμαν μονάδες ειδικών δυνάμεων, όπως η Ειδική Μονάδα του διαβόητου Γιουσούφ Γιούκα Πράζινα, η Ειδική Μονάδα Δέλτα και οι Μαύροι Κύκνοι (Crni Labudovi) αλλά και οι δυνάμεις της Στρατιωτικής Αστυνομίας, όπως η Ειδική Μονάδα της Βοσνιακής Αστυνομίας (Specijalna Jedinica), η επίλεκτη μονάδα των ειδικών της δυνάμεων.

Η κροατοβοσνιακή παράταξη - Ηγέτης ο Μάτε Μπόμπαν

 

 

To 1990, το ένα από τα τρία κόμματα που διαδέχτηκαν το Γιουγκοσλαβικό Κομμουνιστικό Κόμμα στην περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, ήταν το κόμμα Κροατική Δημοκρατική Ένωση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (Hrvatska Demokratska Zajednica Bosne i Hercegovine, HDZBiH)με ηγέτη το Μάτε Μπόμπαν, το οποίο αποτελούσε παράρτημα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη του αντίστοιχου κόμματος της Κροατίας υπό το Φράνιο Τούτζμαν. Στόχος του κροατοβοσνιακού αυτού κόμματος ήταν η απόσχιση του κροατικού τμήματος της Βοσνίας και η ένωσή του με την Κροατία. Είχε καθαρά εθνικιστικές επιδιώξεις και ήταν το δημοφιλέστερο κόμμα μεταξύ των Κροατοβοσνίων.

Τον Απρίλιο του 1992 οι Κροάτες της Βοσνίας προχώρησαν στη σύσταση των ενόπλων δυνάμεών τους με την επωνυμία Κροατικό Συμβούλιο Άμυνας (Hrvatsko Vijeće Obrane ή HVO), αρχικής δύναμης 50.000 ανδρών, πρώτος επικεφαλής τού οποίου τέθηκε ο ταξίαρχος Μίλιβοϊ Πέτκοβιτς, αποσπασμένος αξιωματικός του Κροατικού Στρατού (Hrvatska Vojska ή HV) στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Ο κροατοβοσνιακός στρατός είχε το Γενικό του Επιτελείο του στην πόλη Μόσταρ και μοιραζόταν σε τέσσερις επιχειρησιακές ζώνες (ΕΖ), μεγέθους σώματος στρατού, τις εξής:

• 1η ΕΖ στη νοτιανατολική Ερζεγοβίνη
• 2η ΕΖ στη βορειοδυτική Ερζεγοβίνη
• 3η ΕΖ στην κεντρική Βοσνία
• 4η ΕΖ στην Ποσάβινα της βορειοανατολικής Βοσνίας

Η σερβοβοσνιακή παράταξη - Ηγέτης ο Ράντοβαν Κάρατζιτς

 

 

Το Σερβικό Δημοκρατικό Κόμμα (Српска Демократска Странка) ιδρύθηκε το 1990, και ήταν το τελευταίο εθνικό κόμμα που ιδρύθηκε στην περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Με ηγέτη το Ράντοβαν Κάρατζιτς, ψυχίατρο στο επάγγελμα, που όπως και ο Ιζετμπέγκοβιτς είχε βεβαρημένο εθνικιστικό παρελθόν^{[εκκρεμεί παραπομπή]}, πορεύθηκε στη γραμμή του εθνικοπατριωτισμού και ήταν αντίθετο στον κομμουνισμό της πρώην Γιουγκοσλαβίας, έχοντας την άποψη ότι αποδυνάμωνε τη συνοχή του μεγαλύτερου λαού της χώρας, των Σέρβων. Παρά την ύπαρξη παραρτημάτων άλλων σερβικών κομμάτων στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, όπως του εθνικιστικού κόμματος του Βόισλαβ Σέσελι, το Σερβικό Δημοκρατικό Κόμμα ήταν μακράν το πιο δημοφιλές μεταξύ των Σερβοβοσνίων. Ήταν σταθερά αντίθετο στην απόσχιση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από τη Γιουγκοσλαβία και ανέλαβε το βάρος της οργάνωσης του αγώνα των Σερβοβοσνίων.

Οι Σερβοβόσνιοι προχώρησαν στη σύσταση του Γενικού Επιτελείου τους στο Πάλε, 32 χιλιόμετρα ανατολικά του Σαράγεβο, έχοντας αρχιστράτηγο το Ράτκο Μλάντιτς. Ο σερβοβοσνιακός στρατός, με την ονομασία Војска Републике Српске ή ВРС, δηλαδή Στρατός της Σερβικής Δημοκρατίας έφτασε στα αρχικά στάδια να αριθμεί 80.000 άνδρες και απαρτιζόταν από έξι σώματα στρατού, τα εξής:

• 1ο Σώμα Στρατού Κράινα (1ο ΣΣ) με έδρα τη βόρεια βοσνιακή Κράινα και την Όζρεν-Ποσάβινα
• 2ο Σώμα Στρατού Κράινα (2ο ΣΣ) στη νότια βοσνιακή Κράινα
• 3ο Σώμα Στρατού Ανατολικής Βοσνίας (3ο ΣΣ) στη Σεμπέριγια και τη Μαγέβιτσα
• 4ο Σώμα Στρατού Σαράγεβο-Ρομάνιγια (4ο ΣΣ) στη Ρομάνιγια-Μπίρατς
• 5ο Σώμα Στρατού Ντρίνα (5ο ΣΣ) στη νότια Ρομάνιγια-Μπίρατς και τη βόρεια Ερζεγοβίνη
• 6ο Σώμα Στρατού Ερζεγοβίνης (6ο ΣΣ) στην ανατολική Ερζεγοβίνη.

Στις 25 Σεπτεμβρίου, 1991, το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών ψήφισε την απόφαση 713, η οποία επέβαλε εμπάργκο στα όπλα σε όλη την πρώην Γιουγκοσλαβία, σε μια κυριολεκτικά απεγνωσμένη προσπάθεια αποφυγής της σύγκρουσης. Φαινομενικά, αυτό το εμπάργκο ευνοούσε τη σερβική πλευρά, καθώς οι Σέρβοι, ως η πλευρά που ήταν αντίθετη στην απόσχιση, είχε τη μερίδα του λέοντος από τον οπλισμό του Γιουγκοσλαβικού Λαικού Στρατού και μπορούσε να προμηθεύεται όπλα από τη Σερβία και το Μαυροβούνιο. Οι Κροάτες μπορούσαν να προμηθεύνται όπλα μέσω Ουγγαρίας και Γερμανίας, καθώς και μέσω της Κροατικής ακτής από τους Αμερικανούς. Οι Βόσνιοι Μουσουλμάνοι ήταν στη θεωρητικά δυσκολότερη θέση, καθώς δε διέθεταν μεγάλο και βαρύ οπλισμό, ενώ ακόμη και τα ελαφριά όπλα υπό την κατοχή τους, ήταν ελάχιστα. Είχαν όμως το πλεονέκτημα του μεγαλύτερου πεζικού στη Βοσνία λόγω της σχετικής πληθυσμιακής τους ανωτερώτητας. Οι Σέρβοι βασίζονταν στον πλούσιο οπλισμό του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Στρατού, οι Κροάτες στο σύγχρονο δυτικό και ανατολικογερμανικό υλικό, αν και είχαν σε ικανές ποσότητες και υλικό του πρώην Γιουγκοσλαβικού Στρατού, μετά τις επιθέσεις τους σε στρατόπεδα του Γιουγκοσλαβικού Στρατού στον πρώτο χρόνο του πολέμου στην Κροατία. Οι Βόσνιοι Μουσουλμάνοι βασίζονταν στη βοήθεια των μουσουλμανικών χωρών, όπως το Ιράν και η Σαουδική Αραβία.

Η αρχή του πολέμου και οι σερβικές κατακτήσεις

Αμέσως μετά το δημοψήφισμα η κατάσταση άρχισε να γίνεται πολύ τεταμένη. Η κυβέρνηση του Σαράγεβο λειτουργούσε θεωρητικά ως πολυεθνική κυβέρνηση (αν και δεν είχε τον έλεγχο της χώρας), καθώς είχε ως μέλη της πολιτοφυλακής της εκτός απο Βόσνιους Μουσουλμάνους (περίπου το 25% μη-Μουσουλμάνοι), τον Σέρβο Γιόβαν Ντίβγιακ και τον Κροάτη, Μπλάζ Κράλιεβιτς. Ο Γιόβαν Ντίβγιακ παραιτήθηκε το 1993, όταν έμαθε για τις δολοφονίες των Σέρβων στο Σαράγεβο, ενώ ο Κράλιεβιτς δολοφονήθηκε απο Κροατοβόσνιους τον Άυγουστο του 1992.

Αν και το πρώτο πολεμικό επεισόδιο στη Βοσνία έλαβε χώρα τον Σεπτέμβριο του 1991 στο Ράβνο στο δυτικό μέρος της χώρας, όπου σύμφωνα με μαρτυρίες μέλη του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Στρατού εκτέλεσαν Κροατοβόσνιους αμάχους ως αντίποινα στις επιθέσεις της Κροατικής Εθνοφρουράς, ο επίσημος πόλεμος άρχισε με τη δολοφονία του Σέρβου Νίκολα Γκάρντοβιτς, πατέρα του γαμπρού σε ορθόδοξο γάμο στην περιοχή Μπαρστσάρσια του Σαράγεβο. Ο Γκάρντοβιτς πυροβολήθηκε στην πλάτη από Βόσνιο Μουσουλμάνο την 1 Μαρτίου, 1992. Οι Βόσνιοι Μουσουλμάνοι πρόβαλαν ως πρώτο επίσημο θύμα του πολέμου τη Σουάντα Ντιλμπέροβιτς, η οποία δολοφονήθηκε από Σέρβους ελεύθερους σκοπευτές την 5η Απριλίου, 1992, κατά τη διάρκεια αντιπολεμικών διαδηλώσεων στο κέντρο του Σαράγεβο. Παρόλα αυτά, τα επεισόδια είχαν αρχίσει ήδη από πιο νωρίς. Συγκεκριμένα μεταξύ 1ης και 5ης Μαρτίου του 1992, οι Σέρβοι άρχισαν να φτιάχνουν οδοφράγματα στις περιοχές γύρω από το Σαράγεβο, αλλά και σε αλλές περιοχές της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης, όπως η Ντέρβεντα, το Ότζακ και το Σάματς. Στις 3 Μαρτίου ο Άλια Ιζετμπέγκοβιτς και ο Ράντοβαν Κάρατζιτς συναντώνται υπό την επίβλεψη του Γιουγκοσλαβικού Λαικού Στρατού και του στρατηγού Μιλούτιν Κουκάνιατς, και ύστερα από έντονη λογομαχία συμφωνούν ότι στο Σαράγεβο θα πρέπει να περιπολούν μεικτές ομάδες του γιουγκοσλαβικού στρατού και της αστυνομίας, ώστε να διατηρούν την τάξη. Σε όλη τη Βοσνία, δεκάδες άνθρωποι χάνουν τις ζωές τους από συνεχείς ανταλλαγές πυροβολισμών. Τη νύχτα μεταξύ 26 και 27 Μαρτίου στο Σιέκοβατς,ο Κροατικός στρατός και Μουσουλμάνοι παραστρατιωτικοί σκοτώνουν 60 Σέρβους αμάχους, ενώ τα επεισόδια σε ολόκληρη τη Βοσνία πολλαπλασιάζονται.

 

Στο Σαράγεβο διεξάγονται μεγάλες διαδηλώσεις με τη συμμετοχή όλων των εθνοτήτων, ως αντίδραση στον αποκλεισμό της Βοσνιακής πρωτεύουσας απο τον Γιουγκοσλαβικό στρατό, οι διαδηλώσεις έγιναν κατά τα τέλη του Μάρτη και τις αρχές του Απρίλη τού 1992. Στις 5 Απριλίου δολοφονείται η προαναφερθείσα Σουάντα Ντιλμπέροβιτς απο ελέυθερο σκοπευτή του Γιουγκοσλαβικού στρατού. Στις 6 Απριλίου, η Ε.Ο.Κ. αναγνωρίζει τη Βοσνία - Ερζεγοβίνη ως ανεξάρτητο κράτος και στις 7 Απριλίου, οι ΗΠΑ, γεγονός που πυροδότησε εξαιρετική βία. Μία εβδομάδα νωρίτερα, την 1 Απριλίου, οι Σέρβοι παραστρατιωτικοί υπό την ηγεσία του Ζελικο Ραζνάτοβιτς (Αρκάν) καταλαμβάνουν την Μπιγιέλινα, σημαντική δίοδο στη βορειοανατολική Βοσνία, σκοτώνοντας πολλούς Μουσουλμάνους αμάχους και εκδιώκοντας ακόμη περισσότερους. Στίς 6 Απριλίου, οι Σέρβοι καταλαμβάνουν το Ζβόρνικ στα σύνορα με τη Σερβία ενώ μία μέρα νωρίτερα, στις 5 Απριλίου ο Γιουγκοσλαβικός Στρατός αποκλείει το Σαράγεβο, εκκινώντας την πολιορκία και τον πραγματικό πόλεμο. Στις 15 Απριλίου, ιδρύεται ο κυβερνητικός Στρατός της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης, πού θα είναι πρακτικά ο στρατός των Βοσνίων Μουσουλμάνων. Μέχρι τα τέλη Απριλίου ο Γιουγκοσλαβικός Στρατός ελέγχει όλους τους δρόμους γύρω από το Σαράγεβο. Ο Άλια Ιζετμπέγκοβιτς ζητάει απο τον Μιλόσεβιτς να αποσύρει τον Γιουγκοσλαβικό Στρατό και να σταματήσει την πολιορκία, ο Μιλόσεβιτς συμφωνεί να αποσύρει τους στρατιώτες που είναι στη δικαιοδοσία του (δηλ. από τη Σερβία και το Μαυροβούνιο), αλλά οι σερβο-βόσνιοι στρατιώτες μένουν. Στις 27 Απριλίου, 1992, ανακηρύσσεται η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας, η λεγόμενη μικρή ή τρίτη Γιουγκοσλαβία, αποτελούμενη από τη Σερβία και το Μαυροβούνιο, βάζοντας ένα επίσημο τέλος στην κομμουνιστική Γιουγκοσλαβία. Στις 2 Μαΐου, ο γιουγκοσλαβικός στρατός συλλαμβάνει τον Άλια Ιζετμπέγκοβιτς που γύριζε από τη Λισσαβώνα και τον οδηγεί στο στρατηγείο του, στη Λούκαβιτσα λίγο έξω απο το Σαράγεβο.

Στις 3 Μαΐου, Βόσνιοι Μουσουλμάνοι ένοπλοι επιτίθενται σε κομβόι του γιουγκοσλαβικού στρατού που αποχωρεί από το Σαράγεβο και σκοτώνουν 41, τραυματίζουν 71 και αιχμαλωτίζουν 215 στρατιώτες του γιουγκοσλαβικού στρατού. Κατά τη διάρκεια της επίθεσης δραπετεύει ο Ιζετμπέγκοβιτς. Με την κομμουνιστική Γιουγκοσλαβία να μην υπάρχει πια, αποφασίζεται η απόσυρση του γιουγκοσλαβικού στρατού από τη Βοσνία. Μέχρι τις 19 Μαΐου ο γιουγκοσλαβικός στρατός αποσύρεται, όχι όμως αναίμακτα, στις 15 Μαΐου, στην πόλη Τούζλα μονάδες του νεοϊδρυθέντος στρατού της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης επιτίθενται σε κονβόι του Γιουγκοσλαβικού στρατού που αποχωρούσε για τη Σερβία, τουλάχιστον 92 στρατιώτες σκοτώνονται και 140 αιχμαλωτίζωνται. Νωρίτερα, στις 12 Μαίου, οι Σέρβοι της Βοσνίας ιδρύουν τον Σερβο-βοσνιακό στρατό πού αποτελείται κυρίως από Σερβο-βόσνιους, πρώην μέλη του γιουγκοσλαβικού στρατού, ενώ τον εξοπλισμό του στρατού τον αποτελούν τα πολεμοφόδια του αποχωρήσαντος Γιουγκοσλαβικού στρατού. Αρχιστράτηγος των Σερβο-βόσνιων διορίζεται ο Ράτκο Μλάντιτς, πρώην στρατηγός του Γιουγκοσλαβικού στρατού, γνωστός για τις επιχειρήσεις τού στον πόλεμο της Κροατίας τον προηγούμενο χρόνο. Στις αρχές Ιουνίου 1992, οι Κροάτες και Βόσνιοι θα κατορθώσουν να αποκόψουν τον μοναδικό δρόμο μεταξύ Μπάνια Λούκα και Μπιγιέλινα, κόβοντας τις σερβικές δυνάμεις στα δύο, ο δρόμος αυτός ήταν πολύ σημαντικός γιά τούς Σέρβους καθώς από εκεί έφταναν τα καύσιμα και τα εφόδια από τη Σερβία και κατευθύνοταν προς τις περιοχές πού κρατούσαν οί Σέρβοι στη Βοσνία και στην Κροατία. Έτσι θα αρχίσει μία απο τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις του πολέμου για την εδαφική επανασύνδεση των σερβο-βόσνιων, η επιχείρηση "Κόριντορ 92". Μέχρι τις 28 Ιουνίου οι Σερβο-βόσνιοι θα επιτύχουν μία σημαντική νίκη απέναντι στους Κροάτες και τους Βόσνιους Μουσουλμάνους που θα τους ανοίξει τον δρόμο για περαιτέρω κατακτήσεις μέχρι τα τέλη του έτους. Οι κροατικές δυνάμεις θα καταφέρουν να νικήσουν τον εναπομείναντα γιουγκοσλαβικό στρατό στο Μόσταρ. Όμως, μέχρι τα τέλη του 1992, οι Σέρβοι θα θέσουν υπό τον έλεγχό τους πάνω απο το 70% της χώρας, νικώντας τους Βόσνιους και τους Κροάτες. Στις περιοχές πού κατέκτησαν οί Σέρβοι έγιναν εθνοκαθάρσεις εναντίον των Βόσνιων Μουσουλμάνων σε πολύ μεγάλο βαθμό και σε μικρότερο βαθμό εναντίον των Κροατών, ειδικά στην ανατολική Βοσνία. Στο μεταξύ, οί Κροατο-βοσνιακές δυνάμεις προχώρησαν σε εθνοκάθαρση εναντίον τού σερβικού πληθυσμού της Ερζεγοβίνης. Οι Βόσνιοι Μουσουλμάνοι λόγω της έλλειψης πολεμικού υλικού περιορίστηκαν σε αμυντικό ρόλο στην περιοχή του Σαράγεβο, της Τούζλα, του Μπίχατς και του Μόσταρ. Συνοπτικά, το 1992 ήταν η χρονιά των μεγάλων κατακτήσεων από σερβικής πλευράς και η εδραίωση των γραμμών του μετώπου για τις σερβο-βοσνιακές δυνάμεις. Όσον αφορά στους Σέρβους, εκτός από κάποιες σποραδικές επιχειρήσεις, η γραμμή του μετώπου δεν γνώρισε μεγάλες αλλαγές μέχρι το φθινόπωρο του 1995.

Ο Κροατο-Μουσουλμανικός πόλεμος και οι ειρηνευτικές προσπάθειες

 

Όμως, οι σχέσεις μεταξύ Βοσνίων Μουσουλμάνων και Κροατών πού στην αρχή τού πολέμου είχαν κάνει μία χαλαρή συμμαχία, άρχισαν να χειροτερεύουν ήδη από τα μέσα του 1992 λόγω των διαρκώς αυξανόμενων αψιμαχιών μεταξύ των δύο στρατών, οι οποίοι ήλεγχαν μαζί λιγότερο από το 30% του βοσνιακού εδάφους. Οι τάσεις των Κροατών για ένωση των περιοχών πού ήλεγχαν με την Κροατία και η προσπάθεια των Βόσνιων Μουσουλμάνων να κρατήσουν όσο περισσότερο έδαφος υπό τον έλεγχο του Σαράγεβο έσπασε τη συμμαχία και οδήγησε μοιραία στον Κροατο-Μουσουλμανικό Πόλεμο, που διεξήχθη στην Ερζεγοβίνη και την Κεντρική Βοσνία. Μέχρι τα τέλη του 1992, ενώ η Κροατο-Μουσουλμανική συμμαχία έχασε το μεγαλύτερο μέρος της χώρας από τους Σερβο-βόσνιους, οι δυνάμεις των Κροατοβόσνιων κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της Κεντρικής Βοσνίας και εκδίωξαν τον μουσουλμανικό πληθυσμό της περιοχής, όπως έγινε από τις σερβικές δυνάμεις στην αρχή του πολέμου. Μόνο στο πολιορκημένο από τούς Σέρβους Μπίχατς και την Πόσαβινα (Βόρεια Βοσνία) διατηρήθηκε η συμμαχία των Κροατών και των Βόσνιων. Το 1993 ήταν επίσης η χρονιά των πρώτων σοβαρών ειρηνευτικών προσπαθειών κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μέσα στη χρονιά προσφέρθηκαν δύο ειρηνευτικά σχέδια τα οποία θα μπορούσαν να σταματήσουν τον πόλεμο, τα σχέδια απέτυχαν λόγω ασυμφωνίας για το διαμοίρασμα των εδαφών μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών. Το πρώτο σχέδιο κατατέθηκε στις αρχές Ιανουαρίου του 1993 από τον Σάιρους Βάνς των ΗΠΑ ως εκπροσώπου των Ηνωμένων Εθνών, και τον Λόρδο Όουεν του Ηνωμένου Βασιλείου, ως εκπροσώπου της Ε.Ο.Κ., όμως η βουλή των Σερβο-βόσνιων απέρριψε την πρόταση. Το δεύτερο ειρηνευτικό σχέδιο ήταν τού Λόρδου Όουεν και του Νορβηγού Θόρβαλντ Στόλτενμπεργκ ως αντικαταστάτη του παραιτηθέντος Σάιρους Βάνς, όμως το σχέδιο απορρίφθηκε από το Σαράγεβο, επειδή έδινε το 52% της Βοσνίας στη σερβική πλευρά και μόλις το 30% στους Βόσνιους Μουσουλμάνους. Την ίδια στιγμή οι μάχες Κροατών και Βοσνίων εντάθηκαν γύρω απο το Μόσταρ, καθώς και στο Γκόρνι Βάκουφ. Τον Απρίλιο ο ΟΗΕ ψήφισε την απόφαση του συμβουλίου ασφαλείας 816, σύμφωνα με την οποία απαγορεύονταν οι στρατιωτικές πτήσεις πάνω από τη Βοσνία. Το ΝΑΤΟ ανέλαβε την επιχείρηση Απαγορευμένη Πτήση, ελέγχοντας τον εναέριο χώρο της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης και απαγορεύοντας τις πτήσεις στους εμπόλεμους. Τον Μάιο οι Κροατο-βόσνιοι περικύκλωσαν το Μόσταρ και επί εννέα μήνες βομβάρδιζαν την ανατολική πλευρά της πόλης, χωρίς όμως να κατορθώσουν να την καταλάβουν ολόκληρη. Την 9η Νοεμβρίου 1993, οι κροατο-βοσνιακές δυνάμεις γκρέμισαν την ιστορική γέφυρα του Μόσταρ. Για να πιέσουν τους Κροατο-βόσνιους να λύσουν την πολιορκία, οι Βόσνιοι εξαπέλυσαν επίθεση υπό την κωδική ονομασία "Νέρετβα 93". Η επιχείρηση εγκαταλείφθηκε, εξαιτίας της είδησης ότι οι Βόσνιοι διέπραξαν εγκλήματα εναντίον Κροατών αμάχων. Επίσης, το 1993, τα Ηνωμένα Έθνη σε μία προσπάθεια να προστατέψουν τον άμαχο πληθυσμό στις πολιορκημένες από τους Σέρβους πόλεις, αναγόρευσαν ως προστατευόμενες ζώνες τις παρακάτω πόλεις: Σαράγιεβο, Γκόραζντε, Ζέπα, Τούζλα, Σρέμπρενιτσα και Μπίχατς.

1994: Το τέλος του Κροατο-Μουσουλμανικού Πολέμου και η εμπλοκή του ΝΑΤΟ

Στις 23 Φεβρουαρίου, 1994, υπό την καθοδήγηση των ΗΠΑ, η κροατική και η μουσουλμανική πλευρά υπέγραψαν το Σύμφωνο της Ουάσινγκτον το οποίο έδωσε ένα τέλος στον μεταξύ τους πόλεμο και έκανε τις δύο πλευρές συμμάχους για το υπόλοιπο του πολέμου, δημιουργώντας επίσης την Κροατο-Μουσουλμανική Ομοσπονδία. Στα πεδία των μαχών ξεκίνησαν τα πρώτα επεισόδια εμπλοκής του ΝΑΤΟ, όταν αεροπλάνα της βορειοατλαντικής συμμαχίας κατέρριψαν τέσσερα σερβο-βοσνιακά μαχητικά που παραβίαζαν τη ζώνη απαγορευμένης πτήσης πάνω από την Μπάνια Λούκα. Η ένταση μεγάλωσε όταν οι σερβο-βοσνιακή αντιαεροπορία κατέρριψε αμερικανικό μαχητικό του ΝΑΤΟ πάνω από το Μρκόνιτς Γκράντ της δυτικής Βοσνίας^{[εκκρεμεί παραπομπή]}.

Η σερβο-βοσνιακή επίθεση στο Γκόραζντε ξεκίνησε στις 10 Απριλίου 1994 αλλά διακόπηκε εξαιτίας της επέμβασης των δυνάμεων του ΝΑΤΟ. Στις 18 Ιουλίου 1994 οι ΗΠΑ, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ρωσία δημιούργησαν την Ομάδα Επαφής, μέσω της οποίας πρότειναν το διαμοίρασμα της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης σε 51% Μουσουλμανικό και Κροατικό τομέα και 49% Σερβικό. Όμως, επειδή Σερβο-βόσνιοι με τη σειρά τους απέρριψαν το σχέδιο ειρήνης, στις 4 Αυγούστου, με απόφαση τού Σλομπόνταν Μιλόσεβιτς η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας έκλεισε τα σύνορα στον ποταμό Δρίνο και έτσι ανέστειλε κάθε στρατιωτική βοήθεια προς τη Σερβική Δημοκρατία, πλήττοντας ιδιαίτερα τον στρατό των Σερβο-βοσνίων, του οποίου ήταν ο κυριότερος τροφοδότης από πλευράς όπλων, τροφής, φαρμάκων και καυσίμων.

Προς τα τέλη του 1994 οι Σερβο-βοσνιακές δυνάμεις με τη βοήθεια του στρατού της Σερβικής Δημοκρατίας της Κράινα και του στρατού της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Δυτικής Βοσνίας θα εντείνουν τις επιχειρήσεις τους γύρω από την πόλη του Μπίχατς στη βορειοδυτική Βοσνία, με απώτερο σκοπό την καταλήψή του. Όμως, η πόλη δεν έπεσε, παρόλες τις επιτυχίες των Σέρβων, εξαιτίας της επέμβασης των δυνάμεων του ΝΑΤΟ και της ολοένα και μεγαλύτερης πίεσης που ασκούσε ο κροατικός στρατός στους Σέρβους της Κροατίας.

1995 Η επέμβαση του ΝΑΤΟ, η κροατο-μουσουλμανική αντεπίθεση και το τέλος του πολέμου

 

Λίγο πριν το τέλος του 1994, η κατάσταση στη δυτική Βοσνία άρχισε να γίνεται τεταμένη. Οι ΗΠΑ έστελναν μη-επανδρωμένα κατασκοπευτικά αεροπλάνα να χαρτογραφήσουν τις θέσεις των Σέρβων της Κράινα, του σερβο-βοσνιακού στρατού και των αντιαεροπορικών και επικοινωνιακών τους συστημάτων. Επιπλέον, τα μη-επανδρωμένα κατασκοπευτικά αεροπλάνα πετούσαν πάνω από τις θέσεις του Γιουγκοσλαβικού Στρατού στη λωρίδα της Ανατολικής Σλαβονίας και στη Σερβία, ώστε να προετοιμαστούν σε ενδεχόμενη εμπλοκή της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας στον πόλεμο, κάτι το οποίο ήταν διακαής πόθος τού Ράντοβαν Κάρατζιτς. Κύριος στόχος της παράπλευρης και λίγο αργότερα απευθείας εμπλοκής των ΗΠΑ στον πόλεμο ήταν η βοήθεια προς την Κροατία, για την επίθεση προς τη Σερβική Δημοκρατία της Κράινα και γενικότερα την Κροατο-Μουσουλμανική συμμαχία, για την αντεπίθεση στον πόλεμο της Βοσνίας. Λίγο πριν το τέλος του 1994, ο Κροατικός Στρατός κατέλαβε εύκολα την πόλη Κούπρες και τη γύρω περιοχή στη δυτική Βοσνία, το Κούπρες που είχε καταληφθεί από τους Σέρβους στην αρχή του πολέμου, ήταν πολύ μεγάλης στρατηγικής σημασίας καθώς ήταν ανατολικά του Κνιν που ήταν η πρωτεύουσα της Σερβικής Δημοκρατίας της Κράινα. Επιπλέον, το 1995, ο Κροατικός Στρατός είχε γίνει ένας από τους καλύτερους στην ευρύτερη περιοχή, λόγω της εκπαίδευσης που έλαβε από απόστρατούς αξιωματικούς του αμερικανικού στρατού και ιδιωτικών εταιριών πολέμου όπως η αμερικανική MPRI. Από την άλλη, ο στρατός των Σέρβων της Κροατίας ήταν σε πολύ άσχημη κατάσταση λόγω του παγώματος των σχέσεων με το Βελιγράδι και της πίστης που υπήρχε ότι σε ενδεχόμενη κροατική επίθεση θα υπήρχε βοήθεια από τον γιουγκοσλαβικό στρατό. Όσον αφορά στον σερβο-βοσνιακό στρατό, η κατάσταση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί λιγότερο κακή, αλλά τα πρώτα ελλείμματα σε καύσιμα, τρόφιμα, φάρμακα και πυρομαχικά είχαν αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους λόγω του εμπάργκο που είχε επιβάλλει η Γιουγκοσλαβία τον προηγούμενο χρόνο. Η μη-κατάληψη του στρατηγικού θύλακα του Μπίχατς και μη-εξουδετέρωση της 5ης μεραρχίας του βοσνιακού στρατού λόγω επεμβάσεως των δυνάμεων του ΝΑΤΟ ήταν ένα ακόμα, από τα ολοένα και αυξανόμενα προβλήματα των Σέρβων της Βοσνίας και της Κροατίας, εξαιτίας της διακοπής των σχέσεων με το Βελιγράδι. Την 1η Μαΐου του 1995, ο κροατικός στρατός με την επιχείρηση υπό την κωδική ονομασία "Αστραπή" επανέκτησε τον θύλακα της δυτικής Σλαβονίας στην Κροατία, που είχε χάσει το 1991, σκοτώνοντας πολλούς αμάχους, ως απάντηση οι Σέρβοι βομβάρδισαν το Ζάγκρεμπ, σκοτώνοντας 7 άτομα. Στις 25 Μαΐου, οβίδες του σερβο-βοσνιακού στρατού σκότωσαν 71 και τραυμάτισαν πάνω από 200, κυρίως νεαρά άτομα, στην πολιορκημένη από τους Σερβο-βόσνιους, πόλη της Τούζλα στην ανατολική Βοσνία, το γεγονός έμεινε γνωστό ως "Η σφαγή στην Πόρτα". Μεταξύ 1 και 3 Ιουλίου του 1995, ο σερβο-βοσνιακός στρατός με τη συμμετοχή και Ελλήνων εθελοντών και υπό την ηγεσία του Ράτκο Μλάντιτς, εξουδετέρωσε μονάδες του βοσνιακού στρατού στην επιχείρηση με την κωδική ονομασία "Κρίβαγια 95". Ως αποτέλεσμα της επιχείρησης καταλήφθηκε η Σρεμπρενίτσα, περιοχή υπό την προστασία Ολλανδών κυανόκρανων τού ΟΗΕ, στην οποία εκτελέστηκαν περίπου 7.500 άνθρωποι. Τα θύματα θάφτηκαν σε ομαδικούς τάφους, ενώ τα γυναικόπαιδα μεταφέρθηκαν στην επίσης προστατευόμενη από τον ΟΗΕ, Τούζλα. Το διάστημα μεταξύ 11 και 18 Ιουλίου, έγιναν οι περισσότερες εκτελέσεις. Ωστόσο νεότερες έρευνες έχουν υποβαθμίσει τον αριθμό των εκτελέσεων, παρόλο που το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, αποφάσισε πως στη Σρεμπρένιτσα διαπράχθηκε γενοκτονία.

 

Μεταξύ 25 και 30 Ιουλίου, ο Κροατικός Στρατός θα εκτελέσει την επιχείρηση "Καλοκαιρι 95" στη δυτική Βοσνία όπου θα καταλάβει την περιοχή του Μπόσανσκο Γκράχοβο, ως προετοιμασία για τη διαφαινόμενη επίθεση εναντίον της Σερβικής Δημοκρατίας της Κράινα. Ο Κροατικός Στρατός θα καταλάβει πολύ εύκολα την περιοχή, συναντώντας ελάχιστη αντίσταση από τον Σερβο-βοσνιακό Στρατό. Μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων, και παρόλο που η Κράινα τελικά αποδέχθηκε το ειρηνευτικό πλάνο Ζ-4, η Κροατία ζήτησε εγγυήσεις τις οποίες και πήρε, με εξαίρεση την παράδοση της Κράινα. Οι Σέρβοι της Κροατίας, υπολογίζοντας στη στρατιωτική βοήθεια από το Βελιγράδι σε περίπτωση κροατικής επίθεσης, αρνήθηκαν να παραδώσουν την Κράινα, όμως δέχθηκαν όλους τους άλλους όρους που είχε επιβάλλει η Κροατία και η διεθνής κοινότητα. Ήταν όμως πολύ αργά. Τα ξημερώματα της 4ης Αυγούστου 1995, αεροπλάνα του ΝΑΤΟ κατέστρεψαν το αντιαεροπορικό σύστημα του σερβικού στρατού της Κράινα και διέλυσαν όλες τις ενδοεπικοινωνίες μεταξύ των μονάδων του, καθιστώντας αδύνατο τον συγχρονισμό για την άμυνα της Κράινα.

Η πολυπόθητη και πολλά υποσχόμενη βοήθεια του γιουγκοσλαβικού στρατού από τη Σερβία δεν ήλθε ποτέ. Κατά το ξημέρωμα της ίδιας μέρας άρχισαν σφοδροί βομβαρδισμοι των σερβικών θέσεων από το πυροβολικό του κροατικού στρατού, χωρίς πρακτικά να είναι δυνατόν να δημιουργηθεί γραμμή άμυνας, και με μοναδική εξαίρεση κάποιυς θύλακες πού δεν έπεσαν μέχρι της 8 Αυγούστου όπου οι σερβικές δυνάμεις πραγματοποιησαν αντίσταση και υποχρέωσαν τον κροατικό στρατό σε οπισθοχώρηση με σημαντικές απώλειες, οι σερβικές δυνάμεις ηττήθηκαν και ο κροατικός στρατός κατέλαβε και κατέλυσε τη Σερβική Δημοκρατία της Κράινα έως τις 7 Αυγούστου. Η επιχείρηση "Καταιγίδα" οδήγησε στην έξοδο περίπου 250.000 Σέρβων από την Κράινα και τη σφαγή άλλων τουλάχιστον 1.500, κυρίως αμάχων. Όμως, οδήγησε και στην ελευθέρωση της 5ης μεραρχίας του βοσνιακού στρατού από το περικυκλωμένο από τους Σέρβους, Μπίχατς. Ο μεγαλύτερος όγκος των Σέρβων προσφύγων θα κατευθυνθεί προς την ελεγχόμενη από τους Σερβο-βόσνιους, βόρεια Βοσνία. Η επιχείρηση "Καταιγίδα", η αποφασιστική νίκη της Κροατίας και η έξοδος πρακτικά ολόκληρου του σερβικού πληθυσμού της Κροατίας, έθεσαν τέλος στον Πόλεμο της Κροατίας, που άρχισε το καλοκαίρι του 1991 και άλλαξε παντελως τα δεδομένα στον Πόλεμο της Βοσνίας. Ακόμη ο βοσνιακός στρατός κατέλαβε την Αυτόνομη Δημοκρατία της Δυτικής Βοσνίας η οποία ήταν σύμμαχος των Σέρβων, με την επιχείρηση "Τίγρης".

Στις 28 Αυγούστου, στην περιοχή Μάρκαλε του πολιορκημένου Σαράγεβο, έκρηξη σκότωσε 37, και τραυμάτισε 90 άτομα, ήταν η δεύτερη σφαγή πού έγινε σε έναν χρόνο. Παρόλο που ήταν πολύ αμφιλεγόμενο για το ποιος προκάλεσε την έκρηξη, οι ευθύνες από τον ΟΗΕ αποδόθηκαν στον σερβο-βοσνιακό στρατό που πολιορκούσε την πόλη. Έτσι ξεκίνησε ένας σφοδρός βομβαρδισμός των σερβο-βοσνιακών θέσεων απο τις δυνάμεις του ΝΑΤΟ, που θα καταστρέψει το σύστημα ενδεοπικοινωνίων του σερβο-βοσνιακού στρατού και επίσης θα καταστρέψει μεγάλο μέρος του οπλισμού και των οχημάτων του. Στις 30 Αυγούστου, ο Ράντοβαν Κάρατζιτς, ηγέτης των Σέρβων της Βοσνίας, εξουσιοδότησε τον Σλομπόνταν Μιλόσεβιτς να εκπροσωπήσει τη σερβο-βοσνιακή πλευρά στις διαπραγματεύσεις. Στις 8 Σεπτεμβρίου, με τη θέση των Σερβο-βόσνιων να είναι απελπιστικά δύσκολη λόγω των βομβαρδισμών, ο κροατικός στρατός και ο στρατός της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης αντεπιτέθηκαν στη δυτική Βοσνία, στην επιχείρηση υπό την κωδική ονομασία "Μαέστραλ", και μέχρι τις 15 Σεπτεμβρίου ανακατέλαβαν πάνω απο 4.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα και με τους Σερβο-βόσνιους να υποχωρούν διαρκώς και να μην προσφέρουν ισχυρή αντίσταση, λόγω του κινδύνου να περικυκλωθούν από ξηράς και αέρος.

Αυτό δημιούργησε νέο κύμα Σέρβων προσφύγων από τη δυτική Βοσνία. Στις 18 Σεπτεμβρίου, ο κροατικός στρατός επιτέθηκε από την Κροατία σε μία προσπαθεία να περικυκλώσει τον σερβο-βοσνιακό στρατό στη δυτική Βοσνία, στην επιχείρηση υπό την κωδική ονομασία "Ούνα 95", όμως η Σερβο-βοσνιακή αντίσταση ήταν ιδιαίτερα σθεναρή και οι Κροάτες ηττήθηκαν. Στις 20 Σεπτεμβρίου οι βομβαρδισμοί των σερβικών θέσεων από τις δυνάμεις του ΝΑΤΟ σταμάτησαν, αφού οι Σερβο-βόσνιοι απέσυραν το μεγαλύτερο μέρος του βαρύ οπλισμού τους από τα περίχωρα του Σαράγεβο. Στις 12 Οκτωβρίου ο κροατικός στρατός κατέλαβε το Μρκονιτς Γκραντ στην επιχείρηση "Νότιος Ελιγμός" και ο βοσνιακός στρατός κατέλαβε τη περιοχή τού Σάνσκι Μόστ, μόλις 4 χιλιόμετρα έξω από το Πριέντορ.

Οι Σερβο-βόσνιοι κατόρθωσαν για λίγο να σταθεροποιήσουν το μέτωπο και να απωθήσουν τις υπέρτερες κροατο-μουσουλμανικές δυνάμεις, ειδικά τη βοσνιακή 5η μεραρχία. Όμως με τις κροατο-μουσουλμανικές δυνάμεις να βρίσκονται μόλις λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Μπάνια Λούκα[], τη μεγαλύτερη πόλη της Σερβικής Δημοκρατίας, με τους Σερβο-βόσνιους πρόσφυγες να προσπαθούν να ξεφύγουν από τους Κροάτες και τους Βόσνιους Μουσουλμάνους, τις κροατο-μουσουλμανικές δυνάμεις να ελέγχουν επίσης τον υδροηλεκτρικό σταθμό της Μπάνια Λούκα και την εμπλοκή της Γιουγκοσλαβίας, η οποια κήρυξε επιστράτευση, να θεωρείται σχεδόν σίγουρη, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις τερματίστηκαν ανεπίσημα στα μέσα Οκτωβρίου και επίσημα στις 14 Δεκεμβρίου, 1995.

 

Οι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις για τη λήξη του πολέμου της Βοσνίας έγιναν στο Ντέιτον του Οχάιο, στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπου τις τρεις πλευρές αντιπροσώπευσαν οι Άλια Ιζετμπέγκοβιτς, ως πρόεδρος της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης και αντιπρόσωπος της πλευράς των Βόσνιων Μουσουλμάνων, Φράνιο Τούτζμαν ως πρόεδρος της Κροατίας και αντιπρόσωπος της κροατικής και κροατοβοσνιακής πλευράς και Σλομπόνταν Μιλόσεβιτς, ως πρόεδρος της Σερβίας και εκπρόσωπος των σερβο-βοσνιακών συμφερόντων λόγω απουσίας του Ράντοβαν Κάρατζιτς πού κατηγορούταν για εγκλήματα πολέμου. Οι διαπραγματεύσεις έλαβαν χώρα στο διάστημα μεταξύ 1 Νοεμβρίου και 21 Νοεμβρίου 1995. Απο την πλευρά των ΗΠΑ, οι Ουόρεν Κρίστοφερ και Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ ήταν παρόντες, από την πλευρά της Ε.Ε. ο Σουηδός Καρλ Μπιλντ και από την πλευρά της Ρωσίας ο υπουργός εξωτερικών, Ιγκόρ Ιβάνοφ. Μετά την ανεπίσημη συμφωνία που έληξε στις 21 Νοεμβρίου, η επίσημη υπεγράφη στις 14 Δεκεμβρίου 1995 στο Παρίσι, παρουσία του προέδρου των ΗΠΑ, Μπιλ Κλίντον, του Γάλλου προέδρου, Ζακ Σιράκ, του Γερμανού καγκελάριου, Χέλμουτ Κολ, του Βρετανού πρωθυπουργού Τζον Μέιτζορ και του Ρώσου πρωθυπουργού, Βίκτορ Τσερνομύρντιν.

 

Στις διαπραγματεύσεις συμφωνήθηκε ο διαχωρισμός της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης: το 51% ως Κροατο-Μουσουλμανικός τομέας, υπό την ονομασία Ομοσπονδία της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης που είχε δημιουργηθεί τον Ιανουάριο του 1994, και στο τομέα της Σερβικής Δημοκρατίας το υπόλοιπο 49% της χώρας.

• Κερσανίδης wordpress
• kathimerini^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• unmultimedia.org^{[νεκρός σύνδεσμος]} (Αγγλικά)
• Summary of the ICTY verdicts related to the conflict between Bosnia and Herzegovina and the Federal Republic of Yugoslavia(Αγγλικά)
• (Αγγλικά)
• List of people missing from the war Αρχειοθετήθηκε 2009-04-03 στο Wayback Machine. (Αγγλικά)
• Stanislav Galic judgement (Αγγλικά)
• Srebrenica 1994 (Αγγλικά)
• UN report on prison camps during the war (Αγγλικά)
• Open UN document on Serb attrocities towards non-Serbs (Αγγλικά)
• Genocide in Yugoslavia (Αγγλικά)
• Serbian War Crime Testimonies (Αγγλικά)
• Through My Eyes Website Imperial War Museum - Online Exhibition (Including images, video and interviews with refugees from the war in Bosnia) (Αγγλικά)
• Interview with Haris Silajdzic (Αγγλικά)
• WAR IN THE BALKANS, 1991-2002 Αρχειοθετήθηκε 2010-11-07 στο Wayback Machine. - 4. The Land of Hate: Bosnia-Herzegovina, 1992-95, R. Craig Nation (2003) (Αγγλικά)
• Институт за извештавање о рату и миру - Дневник Трибунала - Chris Stephen, Подела БиХ (Σερβικά)
• Опис Хрватско-босанског сукоба (Σερβικά)
• Фото документација рата у средњој Босни, James Mason (Σερβικά)
• Транскрипт емисије Рат који се могао избећи Αρχειοθετήθηκε 2007-09-28 στο Wayback Machine. (Σερβικά)
• Списак несталих током рата Αρχειοθετήθηκε 2009-04-03 στο Wayback Machine. (Σερβικά)
• Извештај УН о затвореничким логорима током рата (Σερβικά))
• Opis Hrvatsko-bošnjačkog sukoba i uloga Blaža Kraljevića (Κροατικά)
• Dio stenograma Franje Tuđmana (Κροατικά)
• Institut za izvještavanje o ratu i miru - Dnevnik Tribunala - Chris Stephen, Podjela BiH (Κροατικά)
• Foto dokumentacija rata u srednjoj Bosni, James Mason (Κροατικά)
• Presude Žalbenog vijeća Haškog tribunala Dariju Kordiću i Mariju Čerkezu (Κροατικά)
• Presuda Žalbenog vijeća Haškog tribunala Tihomiru Blaškiću (Κροατικά)
• news.kathimerini.gr ^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• www.athina984.gr/node/17469^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• www.nato.int/docu/review/2005/issue3/greek/history.html Αρχειοθετήθηκε 2009-02-15 στο Wayback Machine.
• www2.rizospastis.gr/story.do?id=3690772&publDate=10/3/1995
• www.vukovar.50webs.com/ (Σερβικά)
• www.domovinskirat.com/ (Κροατικά)
• www.swans.com/library/art9/ga156.html (Αγγλικά)
• www.swans.com/library/art9/herman10.html (Αγγλικά)
• www.swans.com/library/art9/kkilib03.html (Αγγλικά)