Ιωάννης Μακρυγιάννης: Έλληνας στρατηγός της Επανάστασης του 1821

 

Γεννήθηκε το 1797, στον οικισμό Αβορίτη του Κροκυλείου Φωκίδας και το οικογενειακό του όνομα ήταν Τριανταφύλλου, του Δημητρίου και της Βασιλικής, το οποίο και απέκρυπτε επιμελώς στη νεαρή του ηλικία καθ' υπόδειξη της μητέρας του, λόγω φόβου περαιτέρω αντεκδικήσεων, επειδή ο πατέρας του Δημήτρης είχε φονευθεί, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες, σε συμπλοκή με τους Τούρκους όταν ο Μακρυγιάννης ήταν ενός έτους. Οι λόγοι της δολοφονίας του πατέρα του είναι άγνωστοι: ίσως συνδέονται με περιστατικά του κλεφταρματολικού βίου της οικογένειάς του. Ο σκοτωμός του Τριανταφύλλου ^{[ασαφές]}. Σε ηλικία τεσσάρων ετών, μετά από επιδρομή των Τούρκων, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον Αβορίτη μαζί με τη μητέρα του Βασιλική και τα αδέρφια του και να εγκατασταθεί στη Λιβαδειά. Το 1811, η οικογένειά του τον έστειλε πίσω στη Φωκίδα στην υπηρεσία του συγγενή του Παναγιώτη Λιδωρίκη, ο οποίος εκτελούσε χρέη ζαπτιέ (Τουρκικά "zaptiye" = ο χωροφύλακας) στη Δεσφίνα. Αργότερα, εστάλη στον αδερφό του Παναγιώτη, Θανάση Λιδωρίκη, στην Άρτα. Εκεί άρχισε, από το 1817, να ασχολείται με το εμπόριο: ο Θανάσης Λιδωρίκης, ο ευεργέτης του, του είχε αναθέσει τη διαχείριση δικών του υποθέσεων και στηριζόμενος ο ίδιος ο Μακρυγιάννης στο δίκτυο και την επιρροή του Λιδωρίκη, ανέπτυξε και δική του εμπορική δραστηριότητα. Μέχρι το 1819 είχε αποκτήσει σημαντική κινητή και ακίνητη περιουσία (σπίτι από καταχρεωμένο προύχοντα και αμπέλι). Στην Άρτα των τελών της δεκαετίας του 1810 ανήκε στους οικονομικά ευκατάστατους μικροεμπορευματίες και δανειστές.

Το 1820, μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, άγνωστο από ποιόν, αφού ο ίδιος δεν τον ονομάζει στα Απομνημονεύματά του, είχε δε την ιδιότητα του κληρικού-οικονόμου. Το Σεπτέμβριο του 1820 φτάνει στην Άρτα ο βοεβόδας της Ναυπάκτου Μπαμπά πασάς και συλλαμβάνει τον Θανάση Λιδωρίκη και τον έμπιστό του Μακρυγιάννη, αλλά ο πρώτος κινητοποιώντας το δίκτυο των γνωριμιών του στο αληπασάδικο και σουλτανικό περιβάλλον της Άρτας, κατόρθωσε να απελευθερωθεί ο ίδιος και ο πρώην υποτακτικός του. Από την Άρτα ο Μακρυγιάννης έφυγε στις 13 Μαρτίου 1821 και με ενδιάμεσο σταθμό το Μεσολόγγι έφτασε στην Πάτρα, με σκοπό να πραγματοποιήσει εμπορικό ταξίδι, αλλά κυρίως να πληροφορηθεί την όλη κατάσταση στην περιοχή για λογαριασμό των Φιλικών της Άρτας. Όπως λέει χαρακτηριστικά ο Απόστολος Βακαλόπουλος για την αποστολή αυτή του Μακρυγιάννη, λειτουργούσε ως ο «πρώτος επίσημος Έλληνας κατάσκοπος της Επαναστάσεως». Στην Πάτρα έγινε αντιληπτός από τις τουρκικές αρχές και κινώντας υποψίες, βρίσκει προσωρινό καταφύγιο στο ρωσικό προξενείο και μετά από ανθρωποκυνηγητό διαφεύγει με μια φελούκα. Επιστρέφοντας όμως στην Άρτα συλλαμβάνεται και φυλακίζεται επειδή ήταν «ένα πρόσωπο του αληπασάδικου περιβάλλοντος που είχε ύποπτες επαφές και μόλις γύρισε από έναν εξεγερμένο τόπο.». Τελικά απελευθερώθηκε, με τη βοήθεια του Ισμαήλ μπέη από την Κόνιτσα, Αλβανού αξιωματούχου και εξαδέλφου του Αλή πασά.

 

Τον Αύγουστο του 1821, μαζί με 18 άντρες από την Άρτα, με την ιδιότητα του "μπουλουξή" (επικεφαλής μπουλουκιού) και σε συνεργασία με το ένοπλο σώμα του Γώγου Μπακόλα, πήρε μέρος στη Μάχη του Σταυρού στα Τζουμέρκα, στη μάχη του χωριού Πέτα (11 Σεπτεμβρίου 1821), όπου νίκησαν περίπου 9.000 Τούρκους του Χασάν μπέη, και όπου τραυματίσθηκε ελαφρά στο πόδι, και στην πολιορκία της Άρτας (Νοέμβριος 1821) και την εκπόρθησή της. Μετέβη στο χωριό Σερνικάκι Σαλώνων, όπου ανάρρωνε μετά από ασθένεια. Επέλεξε να μείνει στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα, κυρίως επειδή εντάχθηκε στα τοπικά δίκτυα προυχόντων και ενόπλων που στήριζαν τον Οδυσσέα Ανδρούτσο.

Επικεφαλής 10 αντρών έλαβε μέρος στην κατάληψη της Υπάτης. Πολέμησε στην πτώση της Αθήνας ως απλός στρατιώτης. Ως αναγνώριση των υπηρεσιών του, του προσφέρθηκε το αξίωμα του πολιτάρχη της απελευθερωμένης πόλης. Έτσι, ερχόταν σε άμεση επαφή με τους Έλληνες που υπέφεραν από διάφορες αυθαιρεσίες από τον φρούραρχο της Ακρόπολης Γιάννη Γκούρα. Ο Μακρυγιάννης εγκαταλείπει το Κάστρο της Αθήνας και πηγαίνει στη Σαλαμίνα όπου συναντά τον Νικηταρά, ο οποίος τον παροτρύνει να επιστρέψει στη Ρούμελη. Πηγαίνει κατευθείαν στη Βελίτσα όπου συναντά τον Ανδρούτσο, ο οποίος θα προσπαθήσει να τον προσεταιριστεί για να πάρουν από τον Γκούρα το κάστρο της Ακρόπολης.

Το 1823 συνεργαζόμενος με το σώμα του Νικηταρά συμμετείχε σε μια σειρά στρατιωτικών επιχειρήσεων στη Στερεά Ελλάδα. Πολέμησε στους ελληνικούς εμφυλίους πολέμους με την πλευρά του Γεωργίου Κουντουριώτη.

Το 1825 υπερασπίστηκε το Νεόκαστρο από τον Ιμπραήμ, έως την πτώση του (6 Μαΐου 1825). Στις 13 Ιουνίου του 1825, μαζί με τον Δημήτριο Υψηλάντη και λίγες εκατοντάδες άντρες, οχυρώθηκε στους Μύλους της Αργολίδας και αντιμετώπισε με μεγάλη επιτυχία τους πολλαπλάσιους άνδρες του Ιμπραήμ. Οι Αιγύπτιοι, αν και χιλιάδες, δεν κατάφεραν να λυγίσουν την άμυνα των λίγων Ελλήνων και υποχώρησαν αφήνοντας πίσω πολλούς νεκρούς.

Συμμετείχε επίσης στην Πολιορκία της Ακροπόλεως (1826-27). Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας αναγκάστηκε να μεταβεί στην Αίγινα, όχι μόνο για να θεραπευτεί από τραύματα αλλά και για να ζητήσει βοήθεια από την Κυβέρνηση. Στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον Καραϊσκάκη, ο οποίος προσπαθούσε τότε να διασπάσει τον οθωμανικό κλοιό γύρω από την Ακρόπολη, αλλά απέτυχε.

Καποδιστριακή περίοδος

Τον Απρίλιο του 1828 ο πεντακοσίαρχος Μακρυγιάννης διορίστηκε από τη διοίκηση του Καποδίστρια Γενικός Αρχηγός της Εκτελεστικής δύναμης της Πελοποννήσου και της Σπάρτης. Εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στο Άργος. Εκεί έμεινε από το 1829 έως το 1832, όταν λόγω του εμφυλίου μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια μετακόμισε στο Ναύπλιο. Ο διορισμός του δυσαρέστησε τους Πελοποννησίους, διότι ήταν γνωστός ως "κυβερνητικός" κατά τον προηγούμενο εμφύλιο πόλεμο και εχθρός του Κολοκοτρώνη και των άλλων Πελοποννήσιων ανταρτών. Αιτείται οικονομική βοήθεια λόγω της δεινής οικονομικής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει, αφού τα οικονομικά του αποθέματα είχαν ελαττωθεί λόγω των μισθών που είχε καταβάλει στο στράτευμά του και λόγω των αγορών γης σε Αθήνα και Πειραιά μεταξύ 1828-1829. Επίσης ζητά παραχωρητήρια εθνικών γαιών στην Αττική έναντι όσων του όφειλαν οι Εθνικές Διοικήσεις από την περίοδο της Επανάστασης. Στα 1829 ξεκινά τη συγγραφή των Απομνημονευμάτων του.

Ο Μακρυγιάννης, επηρεασμένος από την όλη αντιπολιτευτική φημολογία - πως δηλαδή ο Κυβερνήτης είχε συμβιβαστεί με την προοπτική περιορισμού του νέου κράτους στην Πελοπόννησο - φημολογία που αποσκοπούσε στο να ανακτήσουν οι Ρουμελιώτες στρατιωτικοί την εξουσία στους απελευθερωμένους τόπους διαφωνώντας με τον Κυβερνήτη, ήλθε σταδιακά σε ρήξη με τον Καποδίστρια. Το Μάιο του 1830 αντικαταστάθηκε από τον Νικηταρά στη θέση του αρχηγού της εκτελεστικής δύναμης. Του προτάθηκε να αναλάβει αστυνομικά καθήκοντα στα νησιά του Αιγαίου αλλά αρνήθηκε μη θέλοντας να υφαρπάξει την εργασία των εκεί αγωνιστών. Τελικά του απονεμήθηκε ο βαθμός του χιλίαρχου και ορίστηκε μέλος του στρατιωτικού δικαστηρίου στο Άργος.

Τον Αύγουστο του 1831 αποκαλύφθηκε η δράση της μυστικής αντικαποδιστριακής οργάνωσης Δύναμις ή του Ηρακλέους και κλήθηκαν όλοι οι δημόσιοι υπάλληλοι να ορκιστούν δημοσίως ότι δεν ανήκουν σε καμία τέτοια οργάνωση: ο Μακρυγιάννης αρνήθηκε να δώσει τον όρκο που ήθελε η κυβέρνηση αντιπροτείνοντας δικό του τύπο όρκου, τον οποίο όμως η Γραμματεία Στρατιωτικών αρνήθηκε και του ανακοινώθηκε πως θεωρείτο εκτός υπηρεσίας. Μέσα στα αντικυβερνητικά σχέδια του Μακρυγιάννη ήταν και η κατάληψη του Παλαμηδίου με σκοπό τον εξαναγκασμό του Καποδίστρια στη σύγκληση Συνέλευσης. Όμως, το σχέδιο ναυάγησε επειδή οι αντιπολιτευόμενοι στην Ύδρα δεν έδωσαν το αναγκαίο χρηματικό ποσό, καθώς δεν συμφωνούσαν με το σχέδιο του στρατηγού. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, πήγε στην Κόρινθο μαζί με τους Κωλέττη, Κουντουριώτη, Ζαΐμη, και διατάχθηκε να περάσει με τους άνδρες του στην Περαχώρα, όπου είχαν εγκατασταθεί οι συνταγματικοί πληρεξούσιοι με τη νέα κυβέρνηση, και κατόπιν κινήθηκε δυτικά προς την Ιτέα με σκοπό την ενίσχυση του οπλαρχηγού Στάθη Κατζικογιάννη.

Περίοδος Αντιβασιλείας

Με την άφιξη του Όθωνα, ο Μακρυγιάννης επιθυμεί να εκφράσει τη νομιμοφροσύνη του στον νέο ηγεμόνα υποβάλλοντας μάλιστα υπομνήματα για την αποκατάσταση των αγωνιστών. Μάλιστα ο Όθωνας θα προσφερθεί να βαφτίσει το τέταρτο παιδί του -ονομάστηκε Όθωνας- δείχνοντάς του τη βασιλική του εύνοια. Στα τέλη Μάρτη 1833 διορίστηκε ταγματάρχης στο πρώτο από τα δέκα τάγματα ακροβολιστών που συστάθηκαν. Με δεδομένη τη μέχρι τότε επιτυχία του σε θέσεις αστυνομικών καθηκόντων, του ζητείται να συμμετάσχει σε μια από τις επιτελικές θέσεις της υπό σύσταση χωροφυλακής, αλλά αρνείται.

Ο Κωνσταντίνος Μπέλλιος, ο οποίος γνώρισε καλά τον Μακρυγιάννη το 1836, επτά χρόνια νωρίτερα πριν στραφεί ακόμα και κατά του Όθωνα, ανάμεσα στα άλλα, αναφέρει:

«Εκ τοῦ Νοσοκομείου ἐξελθόντες ἐπήγαμεν νά κάμωμεν βίζιταν τῷ Μακρυγιάννη, ὅστις εἶναι εἰς ὀργήν ἀπό μέρους τῆς Κυβερνήσεως, διότι ὑπέγραψεν ἀναφοράν, ἧν τό Δημοτικόν Συμβούλιον ἐποίησεν, ἐν τῇ ἀπουσία τοῦ βασιλέως διά τάς καταχρήσεις ἅπερ ἐποίησεν ὁ Άρμανσμπεργκ καί οἱ ἐν ὑπουργήμασι ὄντες Παυαροί [Βαυαροί], διά τούς μεγάλους φόρους, ὅπου εἰς τό ἔθνος ἔβαλε καί κυρίως διά τόν χαρτόσημον φόρον ὅστις κανένα μέρος της Ευρώπης δέν είναι τόσο βαρύς, ὥσπερ ἐν Ελλάδι καί διά τήν απομάκρυνσιν τῶν Παυαρών από Ελλάδος τήν οποίαν αδιακόπως κατατρώγουν. Τά ἐξ ἀμάξης ἔλεγεν αὐτός ὁ καλός ἄνθρωπος καί πατριώτης κατά τῶν καταχρήσεων καί κατ΄ ἐκείνων τῶν λεγομένων πατριωτῶν, τῶν μετά τοῦ Άρμανσπεργκ καί άλλων Παυαρῶν τήν Ελλάδα αρμεγόντων. Αὐτόν τόν ἄνδρα τόν ἔχοντα πέντε πληγάς εἰς διάφορα μέρη τοῦ σώματός του, κερδισμένας εἰς διάφορους μάχας ὑπέρ ἐλευθερίας καί ἀναγεννήσεως τῆς Ελλάδος, ἔχουν εἰς ὀργήν καί θέλουν νά ἀπομακρύνουν ἀπό Αθήνας ὡς ένα κατάδικον. Εφρύαττεν ὁ ἀνήρ κατά τῶν ἐπιβούλων τῆς πατρίδος του καί κατά τῶν εχθρῶν αὐτῆς».

Στις αρχές του 1840 συμμετείχε στις κινήσεις για την απελευθέρωση της Θεσσαλομακεδονίας και της Κρήτης. Τα επόμενα χρόνια εντάσσεται στις συνωμοτικές κινήσεις των αντιφρονούντων. Κατηγορούμενος για προετοιμασία κινήματος στην Αθήνα, τίθεται υπό στενή παρακολούθηση από τις αρχές. Στις δημοτικές εκλογές του Μαΐου 1841 εκλέχτηκε δημοτικός σύμβουλος με τη μερίδα του Δημήτριου Καλλιφρονά και δήμαρχο τον Ανάργυρο Πετράκη.

Η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 και η κατοπινή δράση

 

 

Ως πληρεξούσιος Αθηνών, ο Μακρυγιάννης συμμετείχε στις συζητήσεις που έλαβαν χώρα στην Εθνοσυνέλευση τον Ιανουάριο του 1844 σχετικά με τα δικαιώματα των ετεροχθόνων: υπήρξε ένας «από τους πιο θορυβώδεις αυτοχθονιστές», καθώς αυτός πρώτος άνοιξε το ζήτημα υποβάλλοντας το υπόμνημα επιτροπής για τον αποκλεισμό των ετεροχθόνων από τις δημόσιες θέσεις. Η παρέμβαση αυτή θα στρέψει τη συζήτηση από τον προσδιορισμό των προσόντων του Έλληνα πολίτη, στον προσδιορισμό των προσόντων όσων αξιώνουν να καταλάβουν δημόσιες θέσεις. Στα Απομνημονεύματά του όμως τοποθετείται διαφορετικά, καθώς είναι επικριτικός της διαίρεσης που γέννησε το ζήτημα, την οποία απέδιδε σε συνωμοσία των πολιτικών και των ξένων.

Το καλοκαίρι του 1844 συμμετέχει στις εκλογές για την πρώτη Βουλή μετά την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου, αλλά μειοψήφισε με 1.010 ψήφους και δεν εκλέχθηκε ανάμεσα στους τέσσερις βουλευτές της εκλογικής του περιφέρειας. Κέρδισε όμως το 48% των ψήφων στην Αθήνα. Στα τέλη της ίδιας χρονιάς συμμετέχει στην έκδοση μιας εφημερίδος, της Εθνοκρατίας, και ως μέλος της εκδοτικής της εταιρείας αναλαμβάνει το ταμείο. Τον Ιούνιο του 1845 προβαίνει στην αποκάλυψη μιας αντισυνταγματικής μυστικής εταιρείας στον Υπουργό Στρατιωτικών Κίτσο Τζαβέλα, ενώ προειδοποιείται πως θα του γίνει απόπειρα δολοφονίας σε βάρος του, η οποία και γίνεται από δύο άγνωστους άνδρες στις 22 Ιουνίου. Ο αντιπολιτευόμενος τύπος κατηγόρησε τον Μακρυγιάννη για επινοημένη από τον ίδιο απόπειρα δολοφονίας σε βάρος του και για σύμπραξη με την αντιπολίτευση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου.

Γύρω στα 1851, φημολογείται πως ο Μακρυγιάννης βρίσκεται στο επίκεντρο συνωμοσιών σε βάρος του Όθωνα και της Αμαλίας, με συνέπεια, το 1852, να διατυπωθεί ανοικτά η σε βάρος του σχετική κατηγορία. Το Μάρτιο του 1853, δικάζεται σε στρατοδικείο με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας και χωρίς σοβαρά αποδεικτικά στοιχεία καταδικάζεται σε θάνατο. Ο μόνος μάρτυρας ήταν ο πολιτευτής και δικηγόρος Νικόλαος Στεφανίδης, ο οποίος κατέθεσε πως ο Μακρυγιάννης τού εμπιστεύθηκε ότι στις 25 Μαρτίου 1853 θα δολοφονούσε με ανθρώπους του το βασιλικό ζεύγος έξω από τον τότε μητροπολιτικό ναό της Αγίας Ειρήνης. Η ποινή του τελικώς μετατράπηκε σε ισόβια και κατόπιν σε δεκαετή κάθειρξη, για να αποφυλακιστεί στις 2 Σεπτεμβρίου 1854 με παρέμβαση του Δημητρίου Καλλέργη, τότε Υπουργού Εξωτερικών καθώς και Υπουργού Στρατιωτικών.

Στις 17 Οκτωβρίου 1862, η προσωρινή κυβέρνηση τον αποκατέστησε στο βαθμό του υποστρατήγου και στις 20 Απριλίου 1864 προβιβάστηκε σε αντιστράτηγο.

Πέθανε στις 27 Απριλίου του 1864 στην Αθήνα, εξ υπερβαλλούσης σωματικής εξαντλήσεως, σε ηλικία 67 ετών. Την επομένη έγινε η κηδεία στο μητροπολιτικό ναό της Αγίας Ειρήνης. Τον επικήδειο εκφώνησε ο γιατρός Αναστάσιος Γούδας και τον επιτάφιο ο Οδυσσέας Ιάλεμος, δημοκρατικός δημοσιογράφος από τη Λέσβο. Ποίημα απήγγειλε ο Αχιλλέας Παράσχος.

Ο Μακρυγιάννης είχε παντρευτεί την αρχοντοπούλα Κατίγκω (Αικατερίνη) Σκουζέ (1810-1877), κόρη του Χατζή Γεωργαντά Σκουζέ, από την οποία είχε αποκτήσει συνολικά 12 παιδιά: 10 αγόρια και 2 κορίτσια. Τέσσερα από τα αγόρια του πέθαναν καθώς ο ίδιος ζούσε.

Την αρραβωνιάστηκε τον Ιούνιο του 1825 και τη νυμφεύθηκε στις 21 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους με κουμπάρο τον Γιάννη Γκούρα, ενώ εκείνη ήταν 16 ετών.

Το πρώτο παιδί του γεννήθηκε στα 1826 και έλαβε το αρχαιοελληνικό όνομα Λεωνίδας. Το δεύτερο το όνομα του πατέρα του Μακρυγιάννη, Δημήτρη. Το τρίτο βαφτίστηκε Γιώργης (1844-1873), παίρνοντας το όνομα του πατέρα της Κατίγκως, αλλά και του δευτερότοκου αδελφού του Μακρυγιάννη. Το όνομα του τέταρτου παιδιού του ήταν Όθων (1833-1901). Τα υπόλοιπα παιδιά ήταν ο Νικόλαος (1837-1860), η Βασιλική (1839-1911), ο Θρασύβουλος (1842-1865), ο Κίτσος (1848-1928) και η Ελένη (1850-1910).

Ο γιος του Δημήτρης πέθανε σε ηλικία 3,5 ετών, ίσως από κάποιο συστηματικό νόσημα (συγγενής ανοσοανεπάρκεια, σακχαρώδης διαβήτης, συγγενής αιμοσφαιρινοπάθεια), επειδή πάθαινε συχνά φλεγμονές, όπως τρικούκουλο (δοθιήνωση), λίγερη (ιλαροειδές εξάνθημα), φλεγμονή στον τράχηλο (λεμφαδενίτιδα;) και στο γοφό (οστεομυελίτις του ισχίου;)

Οι μαρτυρίες και τα τεκμήρια που μας άφησε ο Μακρυγιάννης κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες:

1. Τα Απομνημονεύματα, το πρώτο Ιστορικό.
2. Τα Ιστορικά Έγγραφα, που περιλαμβάνουν εκθέσεις του Μακρυγιάννη προς τη Διοίκηση και τις εφημερίδες της εποχής, επιστολές, όρκους κλπ., αλλά και τεκμήρια των εμπορικών και λοιπών του δραστηριοτήτων στην Άρτα, πριν την επανάσταση.
3. Τα «κάδρα του πολέμου», και η περιγραφή του λιθόστρωτου της αυλής του Μακρυγιάννη, που περιγράφονται στο πρώτο Ιστορικό.
4. Τα Οράματα και θάματα, το δεύτερο Ιστορικό.

Τα κάδρα του πολέμου

Αρχικά ο Μακρυγιάννης, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος στα Απομνημονεύματά του, είχε ζητήσει από έναν φράγκο ζωγράφο να του εικονογραφήσει διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις από την Ελληνική Επανάσταση. Επειδή όμως δεν άρεσαν στον Μακρυγιάννη και δεν γνώριζε τη γλώσσα του, τον έδιωξε, αντικαθιστώντας τον από τον Παναγιώτη Ζωγράφο. Η συνεργασία μαζί του ξεκίνησε το 1836 και διήρκεσε έως το 1839. Συνολικά δημιουργήθηκαν 25 πίνακες με θέματα από τους απελευθερωτικούς αγώνες. Οι εικόνες "υπαγορεύονται", φορτισμένες με τις κρίσεις και τις αξιολογήσεις του Μακρυγιάννη. Στις αρχές του 1839, σε συμπόσιο, παρουσίασε τις εικόνες στους πρέσβεις της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας, καθώς και σε φιλέλληνες, στρατιωτικούς και πολιτικούς. Προσέφερε τις επόμενες ημέρες μια σειρά αντιγράφων στον Όθωνα και στους παραπάνω πρέσβεις, με σκοπό να τις στείλουν στους ηγεμόνες τους. Οι σειρές που δόθηκαν στον Γάλλο και στον Ρώσο πρέσβη δεν έχουν βρεθεί, ενώ εκείνη στον Όθωνα ήταν αυτή που πιθανώς βρήκε ο Ιωάννης Γεννάδιος στη Βενετία και σήμερα βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Τέλος μια πλήρης σειρά βρίσκεται στη Βασιλική Βιβλιοθήκη του Κάστρου του Ουίνδσορ (Windsor Castle) και ήταν αυτή που δόθηκε στον Άγγλο πρέσβη. Η αποστολή των εικόνων σήμαινε την έκφραση ευγνωμοσύνης προς τις ξένες Δυνάμεις για τη συμβολή τους αλλά και την επισήμανση με τον πιο παραστατικό τρόπο πως ο ελληνικός λαός με το αίμα του κέρδισε την ελευθερία του και είχε δικαιώματα σε αυτήν. Για τον Άγγλο πρέσβη, οι πίνακες αυτοί χαρακτηρίζονταν από απλοϊκότητα, ενώ για τον Γάλλο συνάδελφό του ήταν κάτι περισσότερο από κακοί, ήταν ολωσδιόλου γελοίοι. Μάλιστα το γαλλικό Υπουργείο των Εξωτερικών ζήτησε από τον Γάλλο πρέσβη στην Ελλάδα ν' απορρίψει την προσφορά. Είναι όμως άγνωστο αν επιστράφηκαν στον Μακρυγιάννη ή παρέμειναν στην πρεσβεία της Γαλλίας στην Αθήνα.

Λόγω των πολεμικών περιπετειών και των άλλων συγκυριών στις οποίες μετείχε ο Μακρυγιάννης, η νεώτερη έρευνα έχει ασχοληθεί με την κατάσταση της σωματικής και ψυχικής του υγείας και πώς αυτή υπήρξε καθοριστική για την προσωπικότητά του, τη σκέψη και τη δράση του. Πρώτη φορά τραυματίζεται το Σεπτέμβριο του 1821 στην περιοχή του Πέτα (όχι στην ομώνυμη μάχη). Ήταν τραύμα από πυροβόλο όπλο στην πρόσθια επιφάνεια της δεξιάς κνήμης, κοντά στο ύψος των σφυρών. Το βλήμα πιθανώς έμεινε μέσα χωρίς να αφαιρεθεί. Η δεύτερη φορά που τραυματίστηκε ήταν στις 13 Ιουνίου 1825 στους Μύλους Αργολίδος, στο μέσον του πήχη του δεξιού χεριού του. Μπήκε λοξά από έξω και κάτω και βγήκε προς τα μέσα και πάνω, αποσπώντας πιθανώς μερικά κομμάτια της κερκίδας. Καθώς όμως υπέφερε οι γιατροί θέλησαν να τον ακρωτηριάσουν από το ύψος του ώμου, αλλά ο Μακρυγιάννης αντέδρασε και τελικά η επέμβαση δεν έγινε. Το χέρι βέβαια δεν γιατρεύτηκε τελείως αλλά του έμεινε στον δείκτη μια μικρή δυσχέρεια. Ο πιο σημαντικός τραυματισμός, που επηρέασε την ψυχική του υγεία, σημειώθηκε στις 7 Οκτωβρίου 1826 στην πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών από τις δυνάμεις του Κιουταχή. Δέχθηκε σε μια συμπλοκή τραύμα στο πλάγιο του τραχήλου. Πέφτοντας κάτω ποδοπατήθηκε από τους υποχωρούντες συμπολεμιστές του. Σηκώνεται και ξανατραυματίζεται στο αριστερό βρέγμα και αιμορραγεί πάλι στην ινιακή χώρα. Αφαίρεση του βλήματος από τον τράχηλο δεν επιχειρήθηκε ούτε η ανάταξη των σπασμένων οστών του κρανίου, αφού θα αύξανε την πιθανότητα ενδοκρανιακού αιματώματος. Η μόνη ασθένεια που αναφέρει ότι πέρασε ο Μακρυγιάννης ήταν κάποια λοίμωξη, ίσως του αναπνευστικού, που επιπλέχθηκε από ρινορραγία και αρθρίτιδα των γονάτων. Κυρίως τα τραύματα είναι αυτά που επιτείνουν τις μελλοντικές ασθένειές του. Τον Ιανουάριο του 1832 έχει έντονους πόνους στην κοιλιά ή τη μέση και μάλλον είναι αιματηρές κενώσεις. Το 1837 υποφέρει, σύμφωνα με ιατρικά πιστοποιητικά του βασιλικού αρχίατρου Βαυαρού Λίνερμάγιερ (Linermayer), από μεγάλο απόστημα στην περιοχή του τραύματος του δεξιού αντιβραχίου και από επίμονη εμπύρετη γαστρεντερίτιδα. Με το πέρασμα των χρόνων η κατάσταση επιδεινώνεται. Ο ίδιος αναφέρει επεισόδια ζάλης και μια κρίση απώλειας συνείδησης. Στα 1849 αντιμετωπίζει περιστατικό εντεροκήλης στη δεξιά βουβωνική χώρα, που ο Μακρυγιάννης την αποδίδει στο ποδοπάτημα της κοιλιάς του από τους στρατιώτες του στην Ακρόπολη. Σίγουρα έπασχε από αιμορροΐδες που αντιμετώπιζε με βδέλλες.

Η πρώτη φορά που ετέθη ζήτημα ψυχικής υγείας του Μακρυγιάννη ήταν με έγγραφο του Υπουργού Στρατιωτικών Σπυρομήλιου προς τον ανακριτή, την 1η Απριλίου 1852. Κατά τη διάρκεια της δίκης του Μακρυγιάννη, κλήθηκαν να καταθέσουν και γιατροί σχετικά με το αν εβλάφθη τας φρένας ο Μακρυγιάννης. Έτσι κατέθεσαν ο δόκιμος ιατρός Περικλής Σούτσος, ότι ο άνθρωπος δεν είναι εις κατάστασιν μανίας, αλλ' εις κατάστασιν μονομανίας προελθούσης από θρησκευτικά αίτια, ο οικογενειακός ιατρός Αλέξανδρος Βενιζέλος, ο οποίος τόνισε ότι η σειρά της ομιλίας του ήτο ενίοτε συγκεχυμένη, ο Ερρίκος Τράιμπερ, ο οποίος υπήρξε επιφυλακτικός τονίζοντας πως έπρεπε να παρακολουθηθεί συστηματικά, κάτι που επανέλαβε και ο αρχίατρος του Όθωνα, Βερνάρδος Ρέζερ. Μόνο ο Νικόλαος Κωστής επιφυλάχθηκε θεωρώντας πως δεν παρουσιάζει κάτι έκτακτο η συμπεριφορά του Μακρυγιάννη, αφού αυτό είναι το συνηθισμένο ύφος του προφορικού του λόγου. Σημαντική είναι η μαρτυρία της γυναίκας του, η οποία συμπίπτει με όσα ο σύζυγός της κατέγραψε στο Οράματα και θάματα και όσα κατέθεσαν άλλοι μάρτυρες. Ο ψυχίατρος Νίκος Σιδέρης αποδίδει τη συμπεριφορά του Μακρυγιάννη σε επιληψία του κροταφικού λοβού. Για τον Αθανάσιο Μπασδρά, «η προσωπικότητα του Μακρυγιάννη άλλαξε και απέκτησε κάποια χαρακτηριστικά οργανικά». Δηλαδή συνδέονται αιτιολογικά τα τραύματα στο κεφάλι με την ψυχοπαθολογία. Έπασχε από ψυχοπαθολογικά συμπτώματα τα οποία παρουσίασαν έξαρση από τα μέσα του 1844 έως τα μέσα του 1846, συμπτώματα τα οποία θα μπορούσαν να ανήκουν «στην κλινική εικόνα της εστιακής επιληψίας, χωρίς όμως να τεκμηριώνεται κάτι τέτοιο» Στις 9 Μαρτίου 1852 παρουσίασε εικόνα ντελίριου (λατ. delirium) που είναι άγνωστο πόσο διήρκεσε.

Αντιφατική φυσιογνωμία, ήρθε σε ρήξη με συναγωνιστές του για καθαρά οικονομικούς λόγους για τη διανομή οικοπέδων στην αθηναϊκή γη. Χαρακτηρίστηκε ισχυρά φιλοχρήματη προσωπικότητα, καθώς φαίνεται πως σχετίστηκε με τις ενδοοικογενειακές αναλώσεις των δανείων που συνήψαν οι ελληνικές κυβερνήσεις. Δήλωσε επίσης, κατά τη διάρκεια της Α΄ Εθνικής Συνελεύσεως των Ελλήνων (1843-1844): «Αν είναι να μείνωμε ημείς νηστικοί, ας πάη στο διάβολο η ελευθερία».

• Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδος, τομ. Α, τομ. Α, εκδ. Πατάκης, Αθήνα, 2006
• Χρίστος Πιτερός, «Το σπίτι του Μακρυγιάννη στο Άργος», Αργειακή Γη, τχ. 5 (Μάρτιος 2012), σελ. 69-99
• Χρήστος Λούκος, «Ο Μακρυγιάννης προσφέρει στη βασίλισσα της Αγγλίας Βικτωρία τις εικονογραφίες του εικοσιένα (τρία ανέκδοτα έγγραφα του 1839)», Μνήμων, τομ. 5 (1975), σελ. 201-212
• Χρήστος Λούκος, «Οι γελοίες εικόνες του Μακρυγιάννη», Τα Ιστορικά, τομ. 5, τχ. 9 (Δεκέμβριος 1998), σελ. 394-396
• Στέλιος Λυδάκης, Η ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής (16ος-20ος αιώνας), εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1976
• Γιάννης Βλαχογιάννης, Αρχείον του στρατηγού Ιωάννου Μακρυγιάννη, Αθήνα, 1907
• Στρατηγού Μακρυγιάννη, Οράματα και θάματα, (Αθήνα 1983- φωτομηχανικό ομοιότυπο του χειρογράφου).
• Ιωάννης Μακρυγιάννης 200 χρόνια από τη γέννησή του
• Νίκος Θεοτοκάς, Ο βίος του στρατηγού Μακρυγιάννη. Απομνημόνευμα και Ιστορία, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2012
• Νίκος Θεοτοκάς, «Το αποτύπωμα του ζωντανού και του ονείρου στα κείμενα του Μακρυγιάννη», Τα Ιστορικά, τομ. 2, τχ. 4 (Δεκέμβριος 1985), σελ. 276-296
• Αθανάσιος Χρήστου, «Το ιδεολογικό βεληνεκές του βίου και των αγώνων του Ιωάννη Μακρυγιάννη (1797-1864)», στο: Πρακτικά της Ημερίδας για τον Ιωάννη Μακρυγιάννη (8.12.2007) οργανωμένη από τη Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Καλαμάτα 2007, σελ. 33-45
• Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Ε, Η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829) Οι προϋποθέσεις και οι βάσεις της (1813-1822), εκδ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη,1980
• Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. ΣΤ, Η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829) Η εσωτερική κρίση (1822-1825), εκδ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη,1982
• Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Η', Η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829) Ιωάννης Καποδίστριας ή Η επώδυνη γένεση του νεοελληνικού κράτους (1828-1831), εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη, 2007
• Χρήστος Λούκος, Η αντιπολίτευση κατά του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια 1828-1831, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1988
• Νίκος Θεοτοκάς, «Ατομική μαρτυρία και συλλογική συνείδηση: τα κείμενα του Μακρυγιάννη ως τεκμήρια της ιστοριογραφίας», στο: Νίκος Θεοτοκάς-Νίκος Κοταρίδης, Η οικονομία της βίας. Παραδοσιακές και νεωτερικές εξουσίες στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2006, σελ. 349-385
• Άννα Ξανθοπούλου-Κυριάκου, «Μακρυγιάννης», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τομ. 5 Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα, 1991, σελ. 391-393
• Ιωάννης Δημάκης, Η πολιτειακή μεταβολή του 1843 και το ζήτημα των αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα,1991
• Αθανάσιος Μπασδράς, Οι γιατροί του Μακρυγιάννη. (Η άσκηση της ιατρικής τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια), Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Ιατρικής της Σχολής Επιστημών Υγείας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2000

• Δημήτρης Σταμέλος, ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ Το χρονικό μιας εποποιϊας, εκδ. ΕΣΤΙΑ, 1985 [λογοτεχνικό έργο]
• Νίκος Θεοτοκάς, «Μακρυγιάννης: Αναγνώσεις αναγνώσεων», στο Δ. Δημητρόπουλος, Κ. Δέδε (επιμ.), Η ματιά των άλλων. Προσλήψεις προσώπων που σφράγισαν τρεις αιώνες, ΙΝΕ.ΕΙΕ, Αθήνα 2012, σ. 90-99.
• Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Διαβάζοντας τον Μακρυγιάννη. Η κατασκευή ενός μύθου από τον Βλαχογιάννη, τον Θεοτοκά, τον Σεφέρη και τον Λορεντζάτο, εκδ. Πόλις, Αθήνα, 2003
• Παναγιώτης Στάθης, «Βιβλιοκριτικό άρθρο: Ανανεώνοντας τη ματιά μας για το εικοσιένα. Με αφορμή τον Μακρυγιάννη του Νίκου Θεοτοκά», Μνήμων, τομ. 33 (2013-2014), σελ. 233-256

• [2] Θαύματα της Θείας Πρόνοιας, το θρησκευτικό έργο του Μακρυγιάννη
• «Ένας Έλληνας - ο Μακρυγιάννης», απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Σεφέρη «Δοκιμές», εκδ. Ίκαρος, Αθήναι, 1981
• Τί κρατάμε τί πετάμε από τον Μακρυγιάννη, του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, Το Βήμα, 03/04/2011
• [3]-Βαλαής, Διονύσιος, Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ, Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), Σχολή Θεολογική, Τμήμα Θεολογίας,1991
• Όταν ο Τζίμης Πανούσης συνάντησε τον στρατηγό Μακρυγιάννη (Youtube) (ανάγνωση των απομνημονευμάτων του στρατηγού Μακρυγιάννη από τον Τζίμη Πανούση)
• Οργανοπούλου Ελένη, Τα λαογραφικά στοιχεία στα Οράματα και Θάματα του Μακρυγιάννη, Διπλωματική εργασία - Πάντειο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, ΠΜΣ, κατεύθυνση Πολιτική Επιστήμη, 2010, [4]
• Γιαννουλόπουλος Γιώργος, «Ο Μακρυγιάννης του Βλαχογιάννη», Σύγχρονα Θέματα, τεύχ. 78-79 (Ιούλ.-Δεκ. 2001), σελ. 89-101 [5]

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

•   Παρασκήνιο, Στρατηγός Μακρυγιάννης - Παναγιώτης Ζωγράφος (μια συνέντευξη με τον Γιώργο Μαυροειδή) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)