Ίων Δραγούμης: Έλληνας διπλωμάτης και φιλόσοφος

Υπήρξε βασικός οργανωτής των ελληνικών κοινοτήτων κατά τον Μακεδονικό αγώνα. Πρωταγωνίστησε στο γλωσσικό κίνημα του δημοτικισμού, ενώ με το συγγραφικό του έργο άσκησε σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας των αρχών του εικοστού αιώνα.

Ίων Δραγούμης
Ο Ίων Δραγούμης
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Ίων Δραγούμης (Ελληνικά)
Γέννηση	2  Σεπτεμβρίου 1878 Αθήνα
Θάνατος	31  Ιουλίου 1920 Αθήνα
Συνθήκες θανάτου	ανθρωποκτονία
Χώρα πολιτογράφησης	Βασίλειο της Ελλάδας
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	Ελληνικά
Σπουδές	Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	πολιτικός διπλωμάτης φιλόσοφος συγγραφέας
Οικογένεια
Σύντροφος	Πηνελόπη Δέλτα Μαρίκα Κοτοπούλη
Γονείς	Στέφανος Δραγούμης και Ελισάβετ Κοντογιαννάκη
Αδέλφια	Φίλιππος Δραγούμης Ναταλία Δραγούμη Νικόλαος Σ. Δραγούμης Αλέξανδρος Δραγούμης Αλεξάνδρα Δραγούμη Μαρίκα Δραγούμη
Οικογένεια	Οικογένεια Δραγούμη
Στρατιωτική σταδιοδρομία
Πόλεμοι/μάχες	Μακεδονικός Αγώνας
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	μέλος της Βουλής των Ελλήνων (1915–1920, εκλογική περιφέρεια Φλώρινας) μέλος της Βουλής των Ελλήνων (εκλογική περιφέρεια Φλώρινας - Καστοριάς)
Υπογραφή
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Κατά τη διάρκεια των Ιουλιανών του 1920, των βίαιων επεισοδίων που διοργανώθηκαν από τους Βενιζελικούς ως αντίποινα για την απόπειρα δολοφονίας του πρωθυπουργού στο Παρίσι, συνελήφθη και κατόπιν δολοφονήθηκε από βενιζελικό στρατιωτικό σώμα ασφαλείας στη λεωφόρο Κηφισίας.

Ήταν γιος του πολιτικού και πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη, με καταγωγή από το Βογατσικό Καστοριάς, και της Ελισάβετ Κοντογιαννάκη (1851-1931), κόρης του Ιωάννη Κοντογιαννάκη, τραπεζίτη και επίτιμου γενικού προξένου της Ελλάδας στην Αγία Πετρούπολη, και της Ρωσίδας συζύγου του, Νατάλια Φεντοσέγιεβνα Κουπτσίνσκαγια. Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 14 Σεπτεμβρίου 1878, το πέμπτο από τα ένδεκα παιδιά της οικογένειας και σπούδασε νομική στο Παρίσι. Το 1897 υπηρέτησε εθελοντής στο μηχανικό και στη συνέχεια συμπλήρωσε τη θητεία του στο πεζικό. Συνδέθηκε ερωτικά με την Πηνελόπη Δέλτα. Από το 1899 μπήκε στο διπλωματικό κλάδο και υπηρέτησε διαδοχικά ως υποπρόξενος, κατόπιν απαίτησής του, στο Μοναστήρι και εν συνεχεία στην Ανατολική Μακεδονία, στο Προξενείο Σερρών (1903), στην Ανατολική Ρωμυλία στο Προξενείο του Πύργου και στη Θράκη, στο Προξενείο της Φιλιππούπολης (1904). Από τον Μάιο έως τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς συμμετέχει ως έφεδρος δεκανέας στα γυμνάσια του ελληνικού στρατού. Σε συνεργασία με τον γαμπρό του Παύλο Μελά, σύζυγο της αδελφής του Ναταλίας, οργάνωσε τις ελληνορθόδοξες κοινότητες εναντίον των εξαρχικών κομιτάτων, κινητοποίησε τις Ελληνικές Δυνάμεις και αναδείχθηκε ένθερμος υποστηρικτής της μακεδονικής σύγκρουσης. Ανάλογες προσπάθειες κατέβαλε κατά τη διετία 1907-1909 στην Κωνσταντινούπολη, υπηρετώντας στην εκεί ελληνική πρεσβεία. Το 1908 ιδρύει με τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη την Οργάνωση της Κωνσταντινουπόλεως με σκοπό τη συνεννόηση όλων των εθνοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για ισοπολιτεία. Την ίδια χρονιά (1908), ο Δραγούμης διέκοψε τη σχέση του με την Πηνελόπη Δέλτα όταν συνδέθηκε με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη. Το 1909 οργανώνει στο Υπουργείο Εξωτερικών το Β΄ Πολιτικό Τμήμα Ανατολικών Υποθέσεων. Το 1910 συνέπραξε στην ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου, γενόμενος έτσι γνωστός στο χώρο των γραμμάτων, ενώ υπήρξε και συνεργάτης του περιοδικού Νουμάς του Δημητρίου Ταγκόπουλου (με το ψευδώνυμο Ίδας).

Το 1911, όταν τα Δωδεκάνησα κατελήφθησαν από τους Ιταλούς, ο Ίων Δραγούμης συγκρότησε στην Πάτμο πανδωδεκανησιακό συνέδριο, στο οποίο διακήρυξε το αίτημα της Ένωσης με την Ελλάδα, (Συνέδριο Πάτμου (1912)). Το 1912, ως δεκανέας, υπηρέτησε στο επιτελείο του αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου. Μαζί με το Βίκτορα Δούσμανη και τον Ιωάννη Μεταξά στάλθηκε να διαπραγματευτεί με τον Ταχσίν πασά την παράδοση της Θεσσαλονίκης. Το 1914 εστάλη πρεσβευτής στην Αγία Πετρούπολη, όπου και διαχειρίσθηκε το ζήτημα του Αγίου Όρους, φροντίζοντας παράλληλα να οργανώσει τις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας. Το 1915 εξελέγη βουλευτής Φλωρίνης. Το 1916 εξέδωσε το περιοδικό Πολιτική Επιθεώρησις.

Κατά την περίοδο των Νοεμβριανών του 1916, όταν οι Επίστρατοι δολοφόνησαν δεκάδες Μικρασιάτες πρόσφυγες ως βενιζελικούς και συνέλαβαν τον πατέρα της Πηνελόπης Δέλτα, ο Δραγούμης δεν πήρε καμιά θέση και μάλλον φάνηκε να επικροτεί τη βία των Επιστράτων.^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Ο Δραγούμης εμφανίζεται με έναν υποτιμητικό έως και ρατσιστικό λόγο κατά των Μικρασιατών, των νησιωτών της Μυτιλήνης, της Χίου, της Σάμου, της Ρόδου και Κύπρου. Ιδιαιτέρως βρίσκονται στο στόχαστρό του οι Κρητικοί: «Έχει και τους Κρητικούς, που ήταν πάντα μισθοφόροι».

Με την κατάρρευση της μοναρχίας και την επιστροφή της Κυβέρνησης Ε. Βενιζέλου το 1917 στην Αθήνα, εξορίστηκε στην Κορσική, μαζί με άλλους επιφανείς Έλληνες της εποχής όπως τον Ιωάννη Μεταξά, τον Δημήτριο Γούναρη, τον Γεώργιο Πεσμαζόγλου απ’ όπου γύρισε το 1919 στη Σκόπελο και τελικά αφήνεται ελεύθερος τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου.

Αντιτάχθηκε στην πολιτική του Βενιζέλου για την ενσωμάτωση της Ιωνίας στην Ελλάδα. Ο Ίων Δραγούμης θεωρούσε ότι το εγχείρημα ήταν στρατιωτικά ανέφικτο και ότι ο στόχος θα έπρεπε να είναι η δημιουργία ενός κοινού ελληνοτουρκικού μικρασιατικού κράτους και όχι ενός καθαρά ελληνικού. Ακόμα και τον Φεβρουάριο του ’19, όταν η Ελλάδα βρισκόταν στο στρατόπεδο των νικητών και επίκειντο οι μεταπολεμικές διευθετήσεις, ο Δραγούμης κατήγγειλε τις «κοινές ελπίδες» και «την ελπίδα του κοινού κέρδους» που είχαν οι «Αγγλογάλλοι ιμπεριαλιστές και ο Βενιζέλος».

Ο Β. Αγτζίδης αναφέρει γι' αυτή τη στάση του Δραγούμη: "Ενώ η γενοκτονία στην Ανατολή από τον τουρκικό εθνικισμό έχει ξεκινήσει από το 1914, πλήθη προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, την Ιωνία και τον Πόντο έχουν κατακλύσει το ελληνικό κράτος και υπάρχει το ζήτημα του τρόπου με τον οποίο θα αντικατασταθεί η πολυεθνική μουσουλμανική Αυτοκρατορία -που πλέον εξαφανίζεται από το ιστορικό προσκήνιο- για τον Δραγούμη και τη μοναρχική παράταξή, δεν υπάρχουν εθνικά ζητήματα, ούτε υπάρχει ανάγκη εθνικής απελευθέρωσης των Ελλήνων ή των Αρμενίων της Ανατολής." «Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ…» Η αποστροφή για τους δυτικούς ευρωπαίους ιμπεριαλιστές τον οδηγεί σε μια προσέγγιση των Μπολσεβίκων και της επανάστασης τους. Κατά τη διάρκεια της εξορίας του στην Κορσική αναφέρει στα Φύλλα Ημερολογίου Η Ρωσία, αφού έκαμε τη ριζοσπαστικότερη κοινωνική επανάσταση, παλεύει μεταξύ της και με την ξενική επέμβαση. Έλληνες και Γάλλοι στρατιώτες πολεμούν στην Οδέσσα. Μακάρι να τσακιστούν από τους μπολσεβίκους.

Η συμμετοχή του στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο έγινε αφορμή, όταν μαθεύτηκε η δολοφονική απόπειρα στο Παρίσι εναντίον του Βενιζέλου, να συλληφθεί σε ενέδρα ανδρών της ασφαλείας του τότε αρχηγού της Χωροφυλακής Εμμανουήλ Ι. Ζυμβρακάκη και εν τέλει να δολοφονηθεί στην Αθήνα, στο σημείο όπου πλέον έχει ανεγερθεί η σχετική αναμνηστική στήλη. Ως ηθικοί αυτουργοί, διατάξαντες την εκτέλεση, κατηγορήθηκαν οι Παύλος Γύπαρης (διοικητής του παρακρατικού σώματος που συνέλαβε τον Δραγούμη, απών όμως κατά τη σύλληψη και την εκτέλεση), Εμμανουήλ Ρέπουλης (αντιπρόεδρος και επικεφαλής στο εσωτερικό της κυβερνήσεως του απουσιάζοντος στο εξωτερικό Ελευθερίου Βενιζέλου), Εμμανουήλ Μπενάκης (παλαιός υπουργός του Βενιζέλου, κατηγορηθείς, μετά θάνατον όμως, από τον ίδιον τον Γύπαρη στο δικαστήριο του 1935 ως διατάξας την εκτέλεση). Δεν προέκυψαν όμως επαρκείς αποδείξεις εις βάρος τους, ενώ οι ίδιοι πάντοτε επέμεναν για την αθωότητά τους και αθωώθηκαν στη δίκη που έγινε το Νοέμβριο του 1922 υπό την επαναστατική κυβέρνηση Πλαστήρα-Γονατά. Επικεφαλής του αποσπάσματος ήταν ο λοχίας Σαρτζέτης. Κατά τραγική ειρωνεία ο Ίων Δραγούμης συνελήφθη πηγαίνοντας στο γραφείου του περιοδικού που εξέδιδε τότε (Πολιτική Επιθεώρηση), για να γράψει άρθρο που να καταγγέλλει την απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου. Ο ίδιος ο Βενιζέλος, στο Παρίσι, όταν του ανήγγειλαν τη δολοφονία του Δραγούμη αναφώνησε συγκλονισμένος: «Φρικτό! Φρικτό! Φρικτό!».

Κυβερνητικό ανακοινωθέν της 1ης Αυγούστου 1920, σχετικά με τα έκτροπα που ακολούθησαν τη γνωστοποίηση της απόπειρας δολοφονίας κατά του Ελευθέριου Βενιζέλου, καταλήγει:

Οι πλείστοι των Αρχηγών της Αντιπολιτεύσεως συνελήφθησαν, καθ' όσον υπάρχουσι σοβαραί ενδείξεις, ότι ενέχονται εις την δολοφονικήν απόπειραν. Ο εκ των Αρχηγών της συνεργαζόμενης αντιπολιτεύσεως Ιωάν. Δραγούμης, συλληφθείς επίσης, απεπειράθη να διαφύγη. Εφ' ω, πυροβοληθείς, εφονεύθη.

 

Στο σημείο της εκτελέσεως (σήμερα λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, απέναντι από το ξενοδοχείο «Χίλτον») ανεγέρθηκε το 1921 μνημείο, λευκή κολώνα, όπως είχε ζητήσει με τους στίχους του ο Κωστής Παλαμάς, στη Νεκρική ωδή που είχε συνθέσει (8 Αυγ. 1920) εις μνήμην του Δραγούμη: «Λευκή, ας βαλθή όπου έπεσες, κολώνα, / (Πώς έπεσες, γραφή να μην το λέει) / λευκή, με της Πατρίδας την εικόνα. / Μόνο εκείνη ταιριάζει να σε κλαίει, / βουβή, μαρμαρωμένη να σε κλαίει.» Οι στίχοι αυτοί χαράχθηκαν στο μνημείο.

Κατά τη δεκαετία του 1980 στήθηκε ανδριάντας του Ίωνα Δραγούμη στην Πλατεία Μακεδονομάχων Θεσσαλονίκης, έργο του γλύπτη Γιάννη Παππά. Το χωριό πρώην Στράιστα της Πέλλας μετονομάσθηκε προς τιμήν του Δραγούμη, Ίδα.

Προσωπική ζωή

Το 1908, ο Δραγούμης διέκοψε τη σχέση του με την Πηνελόπη Δέλτα όταν συνδέθηκε με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη, με την οποία παρέμεινε μέχρι τη δολοφονία του το 1920.

Συγγραφικό έργο

Από το συγγραφικό έργο του Ί. Δραγούμη ξεχωρίζουν το Μαρτύρων και ηρώων αίμα (1907), που είναι εμπνευσμένο από τη μακεδονική σύγκρουση, όπου εκφράζεται η πολιτική ιδεολογία του και είναι ουσιαστικά αφιερωμένο στο γαμπρό του Παύλο Μελά, καθώς και τα Σαμοθράκη (1909) και Όσοι ζωντανοί (1912). Δημοσίευσε πολλά άρθρα στο περιοδικό Νουμάς και στο περιοδικό που εξέδιδε ο ίδιος Πολιτική Επιθεώρησις κατά τα έτη 1916 και 1917.

Οραματιστής ενός ρομαντικού, προοδευτικού ελληνικού κράτους με στοιχεία εθνικισμού, ανθρωπισμού και σοσιαλισμού και υποστηρικτής μιας εναλλακτικής προσέγγισης της Μεγάλης Ιδέας, ενεπλάκη στα πάθη του εθνικού Διχασμού τα οποία και του στοίχισαν τη ζωή. Παρόλα αυτά και μετά τη δολοφονία του δεν έπαυσε να επηρεάζει την ελληνική σκέψη, όντας για πολλούς από τους θαυμαστές του «μάρτυρας και ήρωας του Ελληνισμού» ή και «ένας από τους πιο παρεξηγημένους, περισσότερο αμαυρωμένους και λιγότερο δικαιωμένους διανοητές της νεοελληνικής σκέψης και συνείδησης», για άλλους σωβινιστής, για άλλους ρομαντική και αμφιλεγόμενη, πάντοτε συναρπαστική προσωπικότητα.

Κατά τον Δημήτρη Τζιόβα, ο Ίων Δραγούμης ανήκει σε εκείνους τους συγγραφείς και διανοούμενους που συγχέουν τον εθνικισμό με τον σοσιαλισμό, τον ατομικισμό και το θετικισμό ή ταλαντεύονται ανάμεσα σε προφανώς διαφορετικές θεωρήσεις. Θεωρείται ένας από τους πλέον ιδιόρρυθμους αντιβενιζελικούς της εποχής του και φέρεται ότι μισούσε τον Ελευθέριο Βενιζέλο διότι τον θεωρούσε υπεύθυνο για την καταστροφή του σχεδίου του για την αναγέννηση των ελληνικών κοινοτήτων στα συμφραζόμενα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αν και η πραγματική αιτία για την αποτυχία του είναι από τη μία η ανάδυση του νεοτουρκικού εθνικισμού και από την άλλη η ανεδαφική του άποψη για τη σταδιακή μετάβαση της εξουσίας της οθωμανικής αυτοκρατορίας στους Έλληνες. Εξαιτίας αυτής της έχθρας και των νιτσεϊκών του επιδράσεων και των θεωριών περί του «πνεύματος του λαού», η εικόνα που είχε για το ελληνικό κράτος υπήρξε περιφρονητική. Επί της ουσίας διακρίθηκε για τις αντιφατικές θέσεις του, στηλιτεύοντας ταυτόχρονα την κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό που είχαν την πολιτική ευθύνη των στρατιωτικών ενεργειών και από την άλλη αναγνώριζε τη θετική δράση του στρατού και του βασιλιά Κωνσταντίνου. Είχε αναφέρει μάλιστα πως «ο μεγαλύτερος εχθρός της Ελλάδας ήταν ο Βενιζέλος και οι συμπαραστάτες του, Κρητικοί και Μικρασιάτες».

Κατά τον Κωνσταντίνο Θ. Δημαρά, ο Δραγούμης έπαιξε βασικό ρόλο στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας της περιόδου 1881-1913, η οποία ιδεολογία μάλιστα φθάνει στην κορύφωσή της με τον ίδιον, τον Μανουήλ Χαιρέτη και τον Περικλή Γιαννόπουλο. Το ελληνοκεντρικό πνευματικό αυτό ρεύμα (Κωνσταντίνος Σάθας, Γιάννης Ψυχάρης, Αργύρης Εφταλιώτης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Χαιρέτης, Γιαννόπουλος κ.ά.), όπως σημειώνει ο Κ. Θ. Δημαράς, αξιοποιεί την κληρονομιά της πρώτης πεντηκονταετίας του ελληνικού κράτους (όπου σύμφωνα με τους Σπυρίδων Ζαμπέλιο, Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο κ.ά. επικρατεί η ιδέα της συνέχειας του Ελληνικού Έθνους) και προσθέτει επιπλέον δύο σημαντικές ανελίξεις: Η πρώτη είναι η αξιοποίηση όλων των στοιχείων της ελληνικής κληρονομιάς (αρχαιότητα και Βυζάντιο, λαϊκή παράδοση, δημοτική γλώσσα) σε ένα ενιαίο και οργανωμένο σύνολο, και η δεύτερη είναι η μετάβαση από την ιδέα και τη θεωρία στην πράξη, μετάβαση η οποία κορυφώνεται με τον Μακεδονικό Αγώνα και τους Βαλκανικούς Πολέμους.

Αυτήν την εποχή, πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους, είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τις ιδέες του Δραγούμη από αυτές του Χαιρέτη και του Γιαννόπουλου, σημειώνει ο Κ. Θ. Δημαράς. Προσωπικός φίλος και θαυμαστής του Περικλή Γιαννόπουλου ο Δραγούμης, σημείωσε όταν η αυτοκτονία του πρώτου γνωστοποιήθηκε: «Μου φαίνεται πως τώρα που έφυγε εκείνος, είναι ανάγκη να φορτωθώ όλα τα βάρη εκείνου. Και γι' αυτό έχω πολλή δουλειά, πάρα πολλή δουλειά. Ούτε μια στιγμή της ζωής μου δεν πρέπει να χάσω». Άλλες σημαντικές πνευματικές επιρροές στον Ίωνα Δραγούμη, ιδιαίτερα στην περίοδο της νεότητός του, είναι ο Φρίντριχ Νίτσε και ο Μωρίς Μπαρές. Ωστόσο ο Δραγούμης δεν θα περιοριστεί εκεί, αλλά στα χρόνια της ωριμότητάς του θα διαμορφώσει ολοκληρωμένη την πολιτική του ιδεολογία.

Η εθνική και πολιτική ιδεολογία του Δραγούμη παρουσιάζεται από τον ίδιον συγκροτημένη και ολοκληρωμένη στο έργο του Ελληνικός πολιτισμός (1913-14, α΄ έκδ. περ. Γράμματα, Αλεξάνδρεια 1914). Είναι πολιτική ιδεολογία εθνικιστική, όπως όμως επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, «ο εθνικισμός του Ίωνα δεν είχε να κάνει τίποτε με οποιαδήποτε άλλη μορφή εθνικισμού (κομμουνιστικού, περιφερειακού, διεθνιστικού, ολοκληρωτικού). Ο εθνικισμός του Ίωνα ήταν μορφή ενέργειας και η ύπαρξη του έθνους ήταν όλη ενέργεια, δηλαδή ζωή. Ήταν επόμενο λοιπόν οι ενεργητικοί άνθρωποι να είναι και εθνικιστές». Η ιδεολογία του Δραγούμη θεμελιώνεται στους εξής άξονες:

α) Έθνος και κράτος: Κατά τον Δραγούμη, το Ελληνικό Έθνος είναι πολύ ευρύτερο χρονικώς, τοπικώς και πληθυσμιακώς του Κράτους. Το Κράτος μοναδικό σκοπό υπάρξεως έχει την υπηρεσία του Έθνους. Το Έθνος (και κάθε έθνος της γης) σκοπό έχει τη δημιουργία και καλλιέργεια πολιτισμού (σε ειρηνική άμιλλα με τα άλλα έθνη).

β) Φυλή: Κατά τον Δραγούμη η ελληνική φυλή διετήρησε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τη συνείδησή της κατά τη διάρκεια των χιλιάδων ετών της ιστορίας του Ελληνικού Έθνους, ο ίδιος όμως δεν αρνείται ούτε θεωρεί αρνητικές τις ξένες προσμίξεις, μόνον όταν όμως δεν είναι τόσες και τέτοιες που να διαλύουν την ταυτότητα της φυλής, αλλά αντιθέτως αφομοιώνονται γόνιμα από αυτήν. Όταν ολοκληρωθεί δε αυτή η γονιμοποιός αφομοίωση και η φυλή «κατασταλάξει» τότε είναι πάλι, γράφει, μια «καθαρή» φυλή, διαφορετική και μάλιστα νεαρή και γεμάτη ζωντάνια, αλλά η ίδια πάντοτε, εάν δεν έχει χάσει την «ψυχή» της. Τέτοια, αλλά μη κατασταλαγμένη ακόμη, θεωρεί ο Δραγούμης την ελληνική φυλή.

γ) Το «Εγώ» και η ταύτιση Έθνους, Φυλής και «Εγώ»· η ελληνική Φύση: Όπως παρατηρεί ο καθηγητής Κ. Βακαλόπουλος, ο Δραγούμης, το «εγώ» του, το έθνος του, η φυλή του, ο Ελληνισμός του, είναι έννοιες απόλυτα ταυτισμένες μεταξύ τους. Ο Δραγούμης αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του ελληνισμού. Έχουν επισημανθεί επιρροές στον Δραγούμη από τον ρομαντικό φυλετισμό του Αρθούρου-Ιωσήφ Γκομπινώ. Η ταύτιση αυτή του Δραγούμη με το έθνος και τη φυλή του, στο Μαρτύρων και ηρώων αίμα (1907) συνδυάζεται με την αίσθηση του χρέους, ενώ στη Σαμοθράκη (1906-09) κορυφώνεται.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο μάλιστα ο Δραγούμης ταυτίζεται όχι μόνον με το έθνος, αλλά και με την ελληνική φύση (στο σημείο αυτό επηρεασμένος περισσότερο από τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο): «Όταν αρχίζω να πελαγώνω μες στις ιδέες μου ή όταν αρχίζει να στερεύει το μυαλό μου, πιάνω μια πέτρα, ένα δέντρο, το χώμα για να βεβαιωθώ πως δεν παραστρατίζω ή πως παραστρατίζω». (Σαμοθράκη, 1906-09) και «Θα ήμουν σαν το κύμα, θα ήμουν σαν το χορτάρι και σαν τον άνεμο και σαν το βράχο. Δεν είμαι άνθρωπος». (Στην Πόλη, περ. Ο Νουμάς, τ. 129-130, Ιαν. 1905)

δ) Εξωτερική πολιτική: Μεγάλη Ιδέα, Ανατολικό κράτος, Πολιτική ένωση της Φυλής: Ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος την «ελλαδική πολιτική των προσθηκών», την οποία κοντόφθαλμα, όπως υποστηρίζει, ακολουθεί το ελληνικό κράτος, αρπάζοντας το πολύ-πολύ κάποιο «κόκκαλο» και αδιαφορώντας για τον πολύ ευρύτερο εκτός συνόρων ελληνισμό. Έτσι έρχεται σε οξεία σύγκρουση με τον Βενιζέλο, θεωρώντας ότι ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος (1912-13) είχε ακριβώς αυτό το αποτέλεσμα. Σε αντίθεση πάντοτε με την πολιτική των προσθηκών, ο Δραγούμης, κατά τα έτη 1907-1909, όταν βρισκόταν με τον φίλο του Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη ιδρύει στην Κωνσταντινούπολη την Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως, αμφιταλαντεύεται μεταξύ των δύο μεγαλοϊδεατικών οραμάτων: της «Ανατολικής αυτοκρατορίας» (την οποία υποστηρίζουν ο Σουλιώτης και ο Κωνσταντίνος Σ. Σοκόλης, προσβλέποντας σε ένωση Ελλήνων και Τούρκων και ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) και της «πολιτικής ένωσης της φυλής» (στενή συνεργασία και τελικώς απελευθέρωση ολόκληρου του ελληνισμού και συγκρότηση ενός μεγάλου ελληνικού κράτους που θα συμπεριλάβει ολόκληρο το έθνος). Τελικώς, ο Δραγούμης θα κρίνει το όραμα του Σουλιώτη ουτοπικό (η εκτουρκιστική πολιτική των Νεοτούρκων, άλλωστε, κατέδειξε ότι έτσι ήταν), οπότε γρήγορα θα κατασταλάξει στην πολιτική της «ενώσεως της φυλής».

ε) Παράδοση: Ο Δραγούμης υπερασπίζεται τη δημοτική παράδοση και αντιμάχεται το λογιωτατισμό-σχολαστικισμό και την αρχαιοπληξία. Η δημοτική παράδοση κατά τον Δραγούμη είναι ο ζωογόνος «χυμός του δέντρου» του ελληνισμού, «ο εσωτερικότερος και γνησιότερος κρίκος που μας συνεδένει με τους παλιότερους ελληνικούς πολιτισμούς όλους». Σε αυτό το πλαίσιο της ελληνικής παράδοσης ο Δραγούμης εντάσσει και την Ορθοδοξία. Μολονότι ο ίδιος δεν πιστεύει στην ύπαρξη αθάνατης ψυχής ανεξάρτητης από το σώμα και μπορεί να χαρακτηριστεί μάλλον άθεος ή αγνωστικιστής, δεν τον διακρίνει δε η ορθόδοξη πνευματικότητα και θρησκευτικότητα, στηλιτεύει δε καυστικά τις όποιες πολιτικές ολιγωρίες ιεραρχών της εκκλησίας, εν τούτοις υπερασπίζεται την Ορθοδοξία ως συνεκτικό ιστό, στήριγμα πνευματικό και πολιτικό, βασικό στοιχείο της παραδόσεως και του κοινοτικού πολιτισμού του Ελληνισμού. Ο ίδιος γράφει χαρακτηριστικά:

«Όπου βρεθούνε δέκα Ρωμιοί φτειάνουν κοινότητα. Συνάζουν πρώτα χρήματα για την εκκλησιά. Άμα τη χτίσουνε φέρνουν παπά. Έπειτα και τις γυναίκες τους. Ύστερα, με τους δίσκους της εκκλησιάς, συνάζουν χρήματα και φτειάνουνε σκολειό. Τέλος φέρνουνε δάσκαλο για τα παιδιά τους - και νά την η κοινότητα».

στ) Κοινοτισμός: Για τον Δραγούμη, θεμέλιο της πολιτικής οργάνωσης, σύμφυτη με την πολιτική παράδοση και το χαρακτήρα των Ελλήνων, είναι η κοινότητα. Σημειώνει: «Ο ελληνισμός είναι μια οικογένεια από κοινότητες. Το έθνος μας ολάκερο πάλι με κοινότητες πρέπει να κυβερνηθεί, και μόνο με κοινότητες θα προκόψει».

ζ) Παιδεία και Γλώσσα, δημοτικισμός: Ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος το λογιωτατισμό και την αρχαιοπληξία και πρωτοστατεί στο κίνημα του δημοτικισμού. Αντιμάχεται επίσης την ξενομανία.

η) Σοσιαλισμός-ανθρωπισμός: Ο Δραγούμης, μετά από μακρά πορεία εσωτερικού προβληματισμού θα καταλήξει, κατά τα χρόνια της εξορίας του και τελευταία της ζωής του (1917-20), στο συνδυασμό σοσιαλισμού και ανθρωπισμού. Γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος στο ημερολόγιό του (18-03-1919):

«Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο. Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατιά έννοια, και θέλω μια καινούρια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδησή τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια. Από άτομο γίνομαι άνθρωπος».

 

Στον κόσμο της τέχνης και του πολιτισμού

Ο ελληνοκεντρισμός του, μαζί με τον ρομαντικό και ηρωικό του χαρακτήρα, αλλά και τον αριστοκρατικό και φιλελεύθερο μαζί τρόπο ζωής του δημιούργησαν έναν μύθο, μια «προσωπική μυθολογία» για τον Δραγούμη, όπως σημείωσε ο Οδυσσέας Ελύτης.

Ο Οδυσσέας Ελύτης περιγράφει την πολύπλευρη και συναρπαστική προσωπικότητα του Δραγούμη, σημειώνοντας ότι ο Δραγούμης υπήρξε «αριστοκράτης», από αυτούς που «κατακτούν με το σπαθί τους τις ιδιότητες που συνεπάγεται» η λέξη, «γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων, δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης, εχθρός της μικρής και εντίμου Ελλάδος αλλ' αδελφικός φίλος του βασιλέως, μακράν μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστής κοινός μιας άλλου είδους μεγάλης Ελλάδας. Αυτές όλες οι πέρλες, δε συνθέτουν μόνον ένα μυστηριώδες όνομα, παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία, που με γέμιζε γοητεία σ' όλη την πρώτη μου νεότητα. [...] Στη Σαμοθράκη του εξακολουθώ να βρίσκω ίσαμε σήμερα τον λεπτοφυή συγγραφέα και πατριώτη από πηγή. [...] Στο βάθος το ήξερε καλά κι ο ίδιος όταν έλεγε: «Να μεγαλώνω σα φυτό στη Ρωμιοσύνη μέσα. Σκοπό να μην έχω, παρά να είμαι εγώ ο σκοπός μου. Να περνώ στη Ρωμιοσύνη μέσα σαν άστρο που λάμπει στο σκοτάδι. Η μορφή μου, περνώντας, να ξυπνά τους άλλους και να θέλουν να τη μιμούνται...»

Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε ότι «Ο Ίων Δραγούμης κι ο Πέτρος Βλαστός είναι, θαρρώ, οι δυο άνθρωποι που περισσότερο τίμησα και αγάπησα στη ζωή μου».

Κατά τον Άγγελο Σικελιανό ο Δραγούμης υπήρξε ο «απόστολος μιας θρησκείας που θα στηριζόταν στην παγκόσμια συνθετική Εποπτεία και Σκέψη των μεγάλων Προσωκρατικών» και ερμηνεύοντας την προσπάθεια του Δραγούμη «να βρει τον ενιαίο Ρυθμό του Εθνικισμού, του Σοσιαλισμού και του Ανατολισμού» αναφέρει τον πολιτικό στοχασμό του Ηρακλείτου για «μιαν Υπερελληνικήν Οργάνωση».

Στην πολιτική

Ο πατριωτισμός και η ακεραιότητα του Δραγούμη αναγνωρίστηκαν κυρίως από τους ομοϊδεάτες του που αντιπροσώπευαν και το ελληνοκεντρικό πνεύμα της εποχής, αλλά οι πολιτικές του ιδέες έγιναν αντικείμενο αντιπαραθέσεων και διαφορετικών αναγνώσεων από όλους τους ιδεολογικούς χώρους στο μέλλον.

Έτσι, για τον ελληνικό εθνικισμό ο Δραγούμης έγινε σύμβολο, συχνά ως μέλος μιας αχώριστης τριάδος: Περικλής Γιαννόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Μελάς, όπως μεταξύ άλλων αναφέρουν ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Ρένος Αποστολίδης, ο Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός, ο Νικόλαος Καρράς κ.ά., χρησιμοποιήθηκε ως ομοϊδεάτης των σύχρονων εθνικιστών χαρακτηριζόμενος ως «προφήτης του ελληνικού εθνικισμού» και «Έλληνας για όλες τις εποχές».

Στα μεταπολεμικά χρόνια, και συγκεκριμμένα με εκκίνηση την εκτροπή του 1965 (Ιουλιανά, Αποστασία), ο Ανδρέας Παπανδρέου επανέφερε τη σκέψη του Δραγούμη στο προσκήνιο, όταν τον επικαλέστηκε για να επαναδιατυπώσει μια εναλλακτική εκδοχή της Μεγάλης Ιδέας, πέρα από το χώρο της Δεξιάς «εθνικοφροσύνης»: τον «προοδευτικό εθνικισμό». Σε άρθρο του στο Βήμα της 23ης Αυγούστου 1966 αναφέρει:

Ένας που εκφράζει καλά το ιδανικό της Εθνικής Αναγέννησης είναι ο Ίων Δραγούμης, που έγραφε το 1905: «Είναι σκληρή η ιδέα πως χάνεται η Πόλη, αλλά δεν με ταράζουν βυζαντινά όνειρα τόσο, όσο η γνώση πως, είτε έχουμε είτε δεν έχουμε την Πόλη, είμαστε μέτριοι, ψόφιοι, κακομοιριασμένοι, κοιμισμένοι και μέτριοι, μέτριοι. Οι λέξεις: «Να πάρουμε την Πόλη» είναι σύμβολο, που δεν σημαίνει «Να ξαναφτιάσουμε τη βυζαντινή αυτοκρατορία», αλλά «Να είμαστε δυνατοί». Έτσι το ιδανικό της ποσοτικής αυξήσεως μετατίθεται σε ιδανικό ποιοτικής αυξήσεως. Να είμαστε δυνατοί. Πρέπει να κινητοποιηθούν οι Έλληνες που δεν φέρουν την ελληνικότητά τους σαν βάρος ή ατυχία, που θα θέσουν στόχους μεγάλους και τολμηρούς.

Για μεγάλο τμήμα της ελληνικής αριστεράς, εκτιμήθηκε ο πατριωτικός και ανθρωπιστικός και κοινοτικός-σοσιαλιστικός (ιδίως στα χρόνια της ωριμότητός του) χαρακτήρας. Ο Γιώργος Καραμπελιάς, στην πνευματική αντιπαράθεση Γεωργίου Σκληρού και Ίωνα Δραγούμη θα αναγνωρίσει ως κοινό στοιχείο σε αμφότερους τον πατριωτισμό και το όραμα της υπερβάσεως των εσωτερικών αντιθέσεων της ελληνικής κοινωνίας, κατατάσσοντάς τους τελικά στο ίδιο πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα.

Άλλοι είδαν στον συνδυασμό εθνικισμού και κοινοτισμού-σοσιαλισμού της ωριμότητας του Δραγούμη συγγένεια είτε με τη σοσιαλδημοκρατία είτε και με τον πρώιμο εθνικοσοσιαλισμό.

Αποτίμηση

Από τα γραπτά του προκύπτει ότι ο Δραγούμης υπήρξε πνεύμα ανήσυχο και πολύπλευρο, ανοικτό σε όλες τις ιδέες· βασάνιζε τις πεποιθήσεις του, δεν ήταν δουλικά προσκολλημένος σε καμία ιδεολογία, όλες αντιθέτως τις αφομοίωνε δημιουργικά στη δική του προσωπικότητα και τις υπέτασσε μόνον στην ελληνική παράδοση. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις του ιδίου από το ημερολόγιό του (06-04-1919):

«Μια περίοδο της ζωής μου εθνικιστική (από τα 1902 ως τα 1914 απάνω κάτω). Έπειτα έβαλα μια pétition de principe στο νασιοναλισμό μολονότι ενεργούσα σύμφωνά του. Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ. Και σ' αυτό πρέπει να βάλω une pétition de principe. Στην πρώτη περίοδο επίδραση του Nietsche και Barrès. Στη δεύτερη Τολστόι, Rousseau, Κροπότκιν, Gide. Στην πρώτη περίοδο Μακεδονική ενέργεια. Στη δεύτερη Ρωσική επανάσταση και κοινωνική επανάσταση παντού. Στη Μακεδονική ενέργεια έλαβα μέρος, στην κοινωνική επανάσταση όχι ακόμα. Ο Barrès στον νασιοναλισμό που έπλασε δεν έκαμε άλλο παρά να δώσει συνείδηση σ' ένα αίσθημα βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχή, στον πατριωτισμό. Ο Κροπότκιν και Μπακούνιν δεν κάνουν άλλο παρά να δίνουν συνείδηση (τη συνείδηση που αυτοί οι ίδιοι έλαβαν) ενός άλλου βαθιού αισθήματος, της αλληλοβοήθειας μεταξύ στους ανθρώπους. Ούτε ο πρώτος ούτε ο δεύτερος εδημιούργησαν τίποτε, μόνο έλαβαν και έδωσαν συνείδηση. Ο πατριωτισμός και η αλληλοβοήθεια υπάρχουν πάντα, με στενότερα ή πλατύτερα όρια (χωριό, πολιτεία, κράτος, έθνος, κοινότητα, αδελφάτα, συνεταιρισμοί, συνασπισμοί) και σύμφωνά τους ενεργούσαν και ενεργούν οι άνθρωποι. Οι νασιοναλιστές και οι αναρχικοί και σοσιαλιστές μόνο τα εφώτισαν, έκαμαν φωτεινή και μονομερή προβολή ενός αισθήματος όπως και οι ατομικιστές φώτισαν το άλλο αίσθημα τον εγωισμό (με αρχή την αυτοσυντηρησία)».

Συγκινείται λοιπόν ο Δραγούμης από τον σοσιαλισμό, όσον αφορά στον ανθρωπισμό που ως ιδανικό αυτός περιέχει, τον απορρίπτει όμως όσον αφορά στην πάλη των τάξεων και στον ισοπεδωτισμό προς τα κάτω (ημερολόγιο, 19-03-1919). Στο δε ημιτελές μυθιστόρημα Τρεις φίλοι, ο Δραγούμης φθάνει στο να συμβιβάσει το εθνικό με το σοσιαλιστικό ιδανικό. Συγκινείται από τον εθνικισμό του Μπαρές και τον εγωϊσμό και την ηρωική ηθική του Νίτσε, δεν παύει όμως ποτέ να τον εντάσσει στο ανθρωπιστικό πλαίσιο και μάλιστα αυτό της ελληνικής λαϊκής κοινοτικής παράδοσης.

Την περίοδο της οξύνσεως του μακεδονικού ζητήματος την δεκαετία του 1990 τα έργα του Δραγούμη γνώρισαν νέες εκδόσεις, η δε φράση του «Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε» επαναλήφθηκε σε λόγους και κείμενα.

Τον Δεκέμβριο του 2007 ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης», με πρόεδρο τον Χρίστο Γούδη.

Προς τιμήν του Ίωνος δραγούμη στην Θεσσαλονίκη έχει δοθεί το όνομα του σε μια από τις κεντρικότερες οδούς,.

• Το Μονοπάτι (1902)
• Μαρτύρων και ηρώων αίμα (1907)
• Σαμοθράκη (1908)
• Όσοι ζωντανοί (1911)
• Ελληνικός πολιτισμός (1914)
• Σταμάτημα (1918)
• Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες (Εκδόθηκε το 1927 υπό την επιμέλεια του αδελφού του Φίλιππου Δραγούμη)

Έκθεση

• Το 2020, παρουσιάστηκε στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα η έκθεση «Ίων Δραγούμης: Στο Μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης» με υλικό από το προσωπικό αρχείο του Δραγούμη.

Εκδόσεις

• Το 1985 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κάκτος το μυθιστόρημα Η εκτέλεση του Φρέντυ Γερμανού με θέμα τη δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη.
• Το 2009, προβλήθηκε από το κανάλι ΣΚΑΪ η σειρά Μεγάλοι Έλληνες με αφήγηση του Αλέξη Παπαχελά μετά από ψηφοφορία του κοινού για τις 100 σημαντικότερες προσωπικότητες Ελλήνων όλων των εποχών. Τελικά, παρουσιάστηκε στη σειρά η ζωή των δέκα πρώτων από αυτούς. Ο Ίων Δραγούμης κατείχε την 72η θέση. Οι βιογραφίες και των προσωπικοτήτων (μεταξύ των οποίων και ο Δραγούμης) κυκλοφόρησαν σε μια συλλογική έκδοση της ίδιας χρονιάς με τίτλο 100 μεγάλοι Έλληνες, οι κορυφαίοι όλων των εποχών.
• Στη σχέση του Δραγούμη με την Πηνελόπη Δέλτα εστιάζει το μυθιστόρημα του Στέφανου Δάνδολου "Ιστορία χωρίς όνομα", που κυκλοφόρησε το 2017 από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
• Το βιβλίο Χρηστουλάκης Χρήστος, Ίων Δραγούμης, Μαρίκα Κοτοπούλη του Χαράλαμπου Παπαλουκά που κυκλοφόρησε το 2019 από τις εκδόσεις Άνθρωποι και Πολιτική περίεχει επιστολές που αντάλλαξαν τα τρία πρόσωπα του τίτλου.
• Το τρίγωνο Δραγούμη, Δέλτα και Κοτοπούλη έχει θέμα το κεφάλαιο "Ο Ίων Δραγούμης, η Πηνελόπη Δέλτα και η Μαρίκα Κοτοπούλη: Ο Άμλετ, η Κυρία και η θεατρίνα" στο βιβλίο της Λένας Διβάνη Ζευγάρια που έγραψαν την ιστορία της Ελλάδας (2020) των εκδόσεων Πατάκη.
• Το 2021, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη το βιβλίο Ίων Δραγούμης, Τα «κρυμμένα» ημερολόγια (Οκτώβριος 1912-Αύγουστος 1913) σε επιμέλεια του Νώντα Τσίγκα, ο οποίος και σχολιάζει τα ημερολόγια.

Θέατρο

• Η τελευταία συνάντηση του Δραγούμη με την Πηνελόπη Δέλτα απεικονίζεται στο θεατρικό "Τελευταία συνάντηση: Πηνελόπη Δέλτα - Ίων Δραγούμης" της Μαρίας Παπαδήμα που ανέβηκε το 2019 στο θέατρο Olvio της Αθήνας σε σκηνοθεσία Ειρήνης Ευαγγελάτου με τον Μάνο Κωστή στον ρόλο του Δραγούμη.
• Το 2021, δύο χρόνια, ανέβηκε στο Θέατρο Αριστοτέλειον στη Θεσσαλονίκη η παράσταση "Ιστορία χωρίς όνομα" σε διασκευή του ομότιτλου μυθιστορήματος του Στέφανου Δάνδολου σκηνοθετημένη από τον Κώστα Γάκη. Τον Δραγούμη ενσάρκωσε ο Τάσος Νούσιας.

Τηλεόραση

• Με βάση το μυθιστόρημα του Φρέντυ Γερμανού και σε σενάριο του ιδίου, γυρίστηκε η ομώνυμη τηλεοπτική σειρά με τίτλο Η εκτέλεση σε σκηνοθεσία Κώστα Κουτσομύτη. Πρωτοπροβλήθηκε το 1993 και τον Ίωνα Δραγούμη ενσαρκώνει ο Κώστας Αρζόγλου.
• Ο χαρακτήρας του Δραγούμη υπήρχε και στην ιστορική σειρά του 2008 Παύλος Μελάς: Γράμματα από την Μακεδονία ποου πρωτοπροβλήθηκε στην ΕΤ3 με τον Αντώνη Φραγκάκη στον ομώνυμο ρόλο.
• Στις 13 Μαρτίου 2020 προβλήθηκε το πέμπτο επεισόδιο της σειράς ντοκιμαντέρ του Cosmote History Ζευγάρια που έγραψαν ιστορία με τίτλο "Ίων Δραγούμης, Πηνελόπη Δέλτα, Μαρίκα Κοτοπούλη". Η σειρά βασίστηκε στο βιβλίο Ζευγάρια που έγραψαν την ιστορία της Ελλάδας της Λένας Διβάνη.
• Τον Μάιο της ίδιας χρονιάς (2020) στο πλαίσιο της σειράς ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ2 Βίοι παράλληλοι, προβάλλεται το 3ο επεισόδιο με τίτλο "Δημήτριος Γούναρης - Ίων Δραγούμης, Μικρά, αλλ ’έντιμος Ελλάς;" με αναφορά στον πολιτικό βίο και το τραγικό τέλος των δύο ανδρών που έγιναν θύματα του Εθνικού Διχασμού. Η σκηνοθεσία είναι των Αλέξανδρου Κακαβά και Αδαμάντιου Πετρίτση.

• Βουτουρής, Παντελής (2017). ««Αν τώρα ζούσε ο Δραγούμης...»». Ιδέες της σκληρότητας και της καλοσύνης (Εθνικοσοσιαλισμός, σοσιαλισμός, ρατσισμός (1897-1922)). Αθήνα: Καστανιώτης. σελίδες 176–189. 
• Γαζή, Έφη. Άγνωστη χώρα. Ελλάδα και Δύση στις αρχές του 20ού αιώνα. Αθήνα: Πόλις, 2020. ISBN 978-960-435-735-2.
• Kaliakatsos, Michalis (2013). «Ion Dragoumis and 'Machiavelli': Armed struggle, Hellenization and propaganda in Macedonia and Thrace (1903-1908)». Journal of Modern Greek Studies 31 (1): 53-84. doi:10.1353/mgs.2013.0008. https://muse.jhu.edu/article/507704/pdf. 
• Ματάλας, Παρασκευάς (2018-10-07). ««Μα ποιος είναι ο Ηρωας;»». Η Εφημερίδα των Συντακτών. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-04-19. https://web.archive.org/web/20210419164048/https://www.efsyn.gr/themata/fantasma-tis-istorias/167145_ma-poios-einai-o-iroas. Ανακτήθηκε στις 2020-03-18. 

• Ο ιδιόμορφος εθνικισμός του Δραγούμη
• Βιογραφικό σημείωμα Ίωνα Δραγούμη, Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών στην Αθήνα, ανακτήθηκε στις 20 Αυγ. 2009
• Βλάσης Αγτζίδης, Ο Ίων Δραγούμης και οι νεοελληνικές αντινομίες
• Από τα εν οίκω στα εν δήμω
• Ενας κυκλώνας που τα σάρωσε όλα. Η ανεκπλήρωτη ερωτική σχέση της Πηνελόπης Δέλτα με τον Ιωνα Δραγούμη όπως παρουσιάζεται σε ανέκδοτα κείμενά της. Το συγκρατημένο πάθος, αλλά και η περιφρόνηση για τη Μαρίκα Κοτοπούλη, μεγάλο έρωτα του τραγικού πολιτικού και συγγραφέα
• Βιβλία του Ίωνα Δραγούμη σε ψηφιακή μορφή