সাপ

সাপ জীৱাশ্ম কাল: ১৪৫–০ নিযুত বছৰ প্ৰিকে কেম অ ছি ডে কা পা ট্ৰি জু ক্ৰি পে নি Cretaceous – বৰ্তমান
জীৱবৈজ্ঞানিক শ্ৰেণীবিভাজন
জগৎ/ৰাজ্য:	Animalia
পৰ্ব:	Chordata
উপপৰ্ব:	Vertebrata
শ্ৰেণী:	Sauropsida
উপশ্ৰেণী:	Diapsida
অনুশ্ৰেণী:	Lepidosauromorpha
মহাবৰ্গ:	Serpentes
বৰ্গ:	Squamata
Subgroups
Alethinophidia – Nopcsa, 1923 Scolecophidia – Cope, 1864
সাপৰ বিতৰণ

পৃথিৱীত বিষধৰ আৰু বিষহীন দুয়ো প্ৰকাৰৰ সাপেই দেখিবলৈ পোৱা যায়। কিছুমান বিষধৰ সাপৰ বিষ অতি মাৰাত্মক। এনে সৰ্পদংশনত তাৎক্ষণিক চিকিৎসা নল'লে মানুহৰ বা আন জীৱ জন্তুৰ মৃত্যু নিশ্চিত।

 

সাপৰ জীবাশ্ম (fossil) পোৱাটো খুব দুৰূহ, কাৰণ সাপৰ কঙ্কাল সৰু আৰু ক্ষণভঙ্গোৰ, যাৰ ফলত জীবাশ্মীকৰণ (fossilization) তেনেকৈ নহয়। তথাপি দক্ষিণ আমেৰিকা আৰু আফ্ৰিকাত পোৱা ১৫ কোটি বছৰৰ পুৰণা নমুনাৰ পৰা অনুমান কৰা হৈছে যে জেঠি সদৃশ সৰীসৃপৰ (burrowing lizards ) পৰাই বিৱৰ্তন হৈ সাপৰ সৃষ্টি হৈছে। তুলনামূলক শৰীৰস্থানবিদ্যাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিও এই ঐকমত আগবঢ়োৱা হৈছে।

এণ্টাৰ্কটিকা ক বাদ দি পৃথিৱীৰ সকলো মহাদেশত সাপৰ উপস্থিতি দেখা যায়। সাগৰৰ পানীত থকা সাপৰপৰা আৰম্ভ কৰি পৰ্বতৰ উচ্চতাটো (১৬,০০০ ফুট /৪,৯০০ মিটাৰ) সাপৰ বিস্তৃতি দেখা যায়। তথাপি কিছুমান দ্বীপ-মহাদ্বীপত সাপৰ উপস্থিতি শূন্য বুলিব পাৰি। যেনে-আয়াৰলেণ্ড, নিউজিলেণ্ড, আইজলেণ্ড আদি। নিউজিলেণ্ডত কেতিয়াবা (yellow-bellied sea snake আৰু banded sea krait) জলজ সাপৰ উপস্থিতি দেখা যায়।.

বিষৰ বাবেই সাপ বিখ্যাত যদিও বেচিভাগ সাপেই বিষহীন। মূলতঃ আত্মৰক্ষা আৰু চিকাৰৰ উদ্দেশ্যে সাপে বিষ ব্যৱহাৰ কৰে। কিছুমান বিষধৰ সাপৰ বিষ অতি মাৰাত্মক। এনে সৰ্পদংশন মানুহৰ বা আন জীৱ জন্তুৰ বাবে মৃত্যুঘাতী হ'ব পাৰে।

সাধাৰণতে লেলাউটি নিঃসৰণ কৰা বিকশিত পেৰ'টিড গ্লেণ্ডত সাপৰ বিষ প্ৰস্তুত হয়। চকুৰ পিছফালে থকা এল্ভিঅ'লাইত ই সঞ্চিত হৈ থাকে আৰু ফোঁপোলা চুঙাকৃতিৰ বিষদাঁতলৈ ঐচ্চিকভাৱে নিঃসৰিত হয়। এশৰ পৰা এহেজাৰ পৰ্যন্ত বিভিন্ন প্ৰ'টিন আৰু এঞ্জাইমেৰে এই বিষ গঠিত হয়। সেইবোৰৰ কামো ভিন ভিন যেনে- চিকাৰৰ হৃদতন্ত্ৰৰ কামত আউল লগোৱা বা বিষ সোনকালে প্ৰবেশ কৰিবলৈ কলাৰ শোহন ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰা আদি। বেলেগ বেলেগ পৰিয়ালৰ আৰু বেলেগ বেলেগ প্ৰজাতিৰ সাপৰ বিষৰ শক্তি ভিন্ন। জীৱবিজ্ঞানীসকলৰ মতে মিন'চিন কালৰ সময়তে সাপৰ বিষ তৈয়াৰ কৰিব পৰা ক্ষমতাৰ উদ্ভৱ হয়।

বৰ্তমানৰ সমীক্ষাত এই পৰ্যন্ত সাপৰ সৰ্বমুঠ ১৫টা পৰিয়াল, ৪৫৬টা গণ, আৰু ২,৯০০টাতকৈ বেচি প্ৰজাতি আছে। সাপৰ আকাৰ খুব সৰুৰপৰা- ১০ চে.মি.ৰপৰা (যেনে-Leptotyphlops carlae) আৰম্ভ কৰি সৰ্বোচ্চ ২৫ ফুট বা ৭.৬ মিটাৰ (যেনে-অজগৰ (Pythonidae), , অ্যানাকোণ্ডা) পৰ্যন্ত হব পাৰে। সম্প্ৰতি আবিষ্কৃত টাইটানব’ৱা (Titanoboa) সাপৰ জীবাশ্ম প্ৰায় ১৩ মিটাৰ বা ৪৩ ফুট দীঘল। ই উত্তৰ পূব কলম্বিয়াৰ ক্ৰান্তীয় বৰ্ষাৰণ্য অঞ্চলত বাস কৰিছিল। সেই ঠাইত প্ৰাপ্ত কশেৰোকা (vertebra)ৰপৰা ইয়াৰ দৈঘ্য ঠাৱৰ কৰা হৈছে।

অসম তথা ভাৰতত দেখা কেইবিধমান সাপৰ তালিকা:

অসমীয়া নাম	ইংৰাজী নাম	বৈজ্ঞানিক নাম	চিত্ৰ
ঢোঁৰা সাপ	checkered keelback	Xenochrophis piscator
[]]	Milk snake	Lampropeltis triangulum
শঁকা সাপ, গোৱালা সাপ	Banded krait	Bungarus fasciatus
চকৰিফেঁটী সাপ	Monocled cobra	Naja kaouthia
ৰাজফেঁটী সাপ	King Cobra	Ophiophagus hannah
অজগৰ সাপ	Asiatic Python	Python reticulatus
মাটি সাপ	Brahminy Blindsnake	Ramphotyphlops braminus
কাৰ্শলা সাপ	Bronzeback Tree Snake	Dendrelaphis schokari
মচোৱা গোম সাপ	oriental ratsnake	Ptyas mucosa
বৰখন্তি সাপ	Diard’s Blind Snake	Typhlops diardii
শালিকা ঠোঁটিয়া সাপ	Short-nosed Vine Snake	Ahaetulla prasina
বামুণী সাপ	Buff-Striped Keelback	Amphiesma stolata
ধুন্দুলীফেঁটী সাপ	Copper-headed Trinket Snake	Coelognathus radiata
সুন্দৰী সাপ	Ornate Flying Snake	Chrysopelea ornata
মেনী সাপ	Smooth Water Snake	Enhydris enhydris
মালীবৰ সাপ	Common Wolf Snake	Lycodon aulicus
বগাপতীয়া খুকুৰী সাপ	White-barred Kukri Snake	Oligodon albocinctus
শামুক খোৱা সাপ	Assam Snail Eater	Pareas monticola
বাটৰাজ সাপ	Red-necked Keelback	Rhabdophis subminiatus
লাওডোগা সাপ	White-lipped Pit Viper	Cryptelytrops albolabris
ক'লা শঁকা সাপ	Black krait	Bungarus niger
	Common kukri snake	Oligodon arnensis
	Common or long-nosed vine snake	Ahaetulla nasuta
	Rock python	Python molurus
	Common krait	Bungarus caeruleus
	Russel's viper	Vipera russellii
	Pit vipers	Trimeresurus spp.
	Philippine cobra	Naja philippinensis
তথ্যসূত্ৰ http://www.dibrusaikhowanationalpark.in/reptile_chk.html[সংযোগবিহীন উৎস] "Kaziranga National Park-Reptiles List". Kaziranga Tourism. https://www.kazirangatourism.com/reptiles.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-10-21.

 

সাপ এবিধ উপাংগবিহীন দীঘলদেহী প্ৰাণী। চালৰ সংকুচন আৰু সম্প্ৰসাৰণ, দেহৰ ভাজৰ প্ৰক্ষেপণৰ সহায়ত ইহঁতে গতি কৰে। সাপৰ কেৱল মেৰুদণ্ডহে আছে। ইহঁতৰ বুকুৰ কামিহাড় নাই। ৰঙা,বগা,কলা, হালধীয়া, সেউজীয়া আদি ভিভিন্ন ৰঙৰ সাপ দেখা যায়। সাপ এবিধ শীতলৰক্তী প্ৰাণী। পৰিবেশৰ উষ্ণতাৰ তাৰতম্যৰ লগে লগে ইহঁতৰ দেহৰ উষ্ণতাৰ পৰিবৰ্তন হয়। পূৰ্ণগ্ৰীষ্মকালত বা পূৰ্ণ শীতকালত ইহতে দেহৰ উষ্ণতাৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষাৰ বাবে গাত, শিলৰ ফাঁক, গুহা আদিত নিস্কৃয় হৈ লুকাই থাকে। ইয়াক গ্ৰীষ্মনিদ্ৰা (aestivation) আৰু শীতনিদ্ৰা (hibernation) বোলা হয়। সাপে গাৰ ছালখন বছৰি ১/২ বাৰ সলনি কৰে। ইয়াক মোট সলোৱা বোলা হয়। পোৱালি সাপে গাৰ বাঢ়ন প্ৰক্ৰিয়াৰ বাবে বছৰত কেইবাবাৰো মোট সলায়। মোট সলোৱাৰ আগে আগে সাপে কেইদিনমানৰ বাবে আহাৰ খাবলৈ এৰি আত্মগোপন কৰে। লাহে লাহে ওপৰৰ চালখন শুকাই নীৰস হৈ আহে আৰু ভিতৰৰ নতুন চালখনৰ ওপৰত এটা পিচল অৱস্থাৰ সৃষ্টি হয় আৰু পুৰণা চালখন সহজে এৰাই যায়। ই প্ৰথমে খহটা শিল বা কাঠৰ টুকুৰাৰ ওপৰত ঘহাঁই মূৰৰফালৰ চালৰ অংশটো এৰোৱাই তাৰ পাছত গোটেই চালখন নেগুৰডালৰফালে সহজে এৰায় যায়। সাপৰ দৃষ্টিশক্তি প্ৰখৰ নহয়। ই ঘ্ৰাণশক্তি বা দেশত অনুভৱ হোৱা কম্পনশক্তিৰ সহায়ত খাদ্যৰ সন্ধান কৰে।

 

প্ৰজননত আগ্ৰহী স্ত্ৰী সাপে পূৰ্ণবয়স্ক পুং সাপক আকৰ্ষিত কৰিবৰ বাবে শৰীৰৰপৰা এক যৌন উত্তেজক ৰস (pheromones) নিসৰণ কৰে। ইয়াৰ আধৰতে পুং সাপটোৱে যৌন মিলনৰ বাবে স্ত্ৰী সংগী বিচাৰি লয়। সাপৰ প্ৰজাতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি , সাপে ৬ পৰা ১০০টাৰ ভিতৰত কণী পাৰিব পাৰে। গছৰ ধোন্দ, শিলৰ ফাক, গাত, আদিত সাধাৰণতে সাপে কণী পাৰে। কণীৰ খোলাটো অলপ লেকেটা (leathery )ধৰণৰ। কণী পৰাৰ পাছত প্ৰায়বিলাক সাপেই কণীখিনিৰ লগত সম্পৰ্ক নাৰাখে। প্ৰকৃতিত প্ৰাকৃতিকভাৱে কণীৰ ভিতৰত পোৱালি ডাঙৰ হৈ জন্ম হয়। প্ৰজাতি ভেদে কণীৰপৰা পোৱালি ওলোৱাৰ সময় বেলেগ বেলেগ যদিও গড় হিচাবে ৬০ দিনমান সময় লাগে। কণীৰ চোকোৰাটো ফালিবৰ বাবে ইহঁতৰ এক বিশেষ জন্ম দাঁত(egg tooth) থাকে। জন্মৰ পাছতে এই দাঁত সৰি পৰে। জন্মৰ পাছতে পোৱালি সাপে নিজৰ যত্ন লব পৰাকৈ কাৰ্যক্ষম হৈ উঠে। বেচিভাগ সাপৰ প্ৰজাতিয়েই কণী পাৰে আৰু কণীপৰাই পোৱালি ওলায়। সাপে কণী উমনি নিদিয়ে যদিও কিছুমান সাপে (যেনে-অজগৰ) কণী পৰাৰ পাছত কণীৰ চাৰিওফালে পোৱালি নোলোৱালৈকে মেৰ পাতি থাকে। ৰাজফেঁটী (King Cobra)সাপে শুকান পাত আদিৰে কণী পাৰিবৰ বাবে বাহ সাজি লয় আৰু পোৱালি নোলোৱালৈকে স্ত্ৰী আৰু পুং দুয়োটা সাপেই ৰখীয়া হৈ থাকে। আন কিছুমান সাপে পোৱালি উলোৱা সময়লৈকে দেহৰ ভিতৰতে কণীসমূহ উম দি ৰাখি পোৱালি দিয়া দেখা যায়। যেনে- copperheads, boa constrictors, rattlesnakes, আৰু garter snakes আদি।

 

সাপ এবিধ প্ৰাণীভোজী(carnivorous) প্ৰাণী। সাপে বিভিন্ন ধৰণৰ সৰু-বৰ প্ৰাণী ধৰি খায়। ভেকুলী,মাছ, নিগনী, কীট-পতংগ, চৰাই, চৰাইৰ কণী, সাপ আদিয়েই প্ৰধান। সাপে ইয়াৰ দাঁত চিকাৰ ধৰিবৰ বাবেহে ব্যৱহাৰ কৰে। ই ইয়াৰ আহাৰ পোনে পোনে গোটাকৈয়ে গিলি থয়। সাপৰ মুখ আৰু শৰীৰৰ পেশীবোৰ ইলাচষ্টিকৰ দৰে বহল কৰিব পাৰি বাবে ই মূৰ বা শৰীৰতকৈ ডাঙৰ আকাৰৰ আহাৰ গিলিব পাৰে। সেয়ে ই এবাৰ আহাৰ খোৱাৰ পাছত বহু সময়লৈকে আহাৰৰপ্ৰয়োজনীয়তা অনুভৱ নকৰে বা নোখোৱাকৈ থাকিব পাৰে। কিছুমান সাপে চিকাৰ খোৱাৰ আগেয়ে দাঁতেৰে আঘাত কৰি নতুবা মেৰিয়াই হেঁচা মাৰি, মাৰি লয় আৰু কিছুমান সাপে জীয়াই জীয়াই গিলি থয়। আহাৰ গিলাৰ পাছত পাচন ক্ৰিয়াৰ বাবে ই নিচল হৈ জিৰণি লয়। সাপ এবিধ শীতলৰক্তী প্ৰাণী হোৱা বাবে পাচন ক্ৰিয়া পাৰিপাৰ্শীয় উষ্ণতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। পাচন ক্ৰিয়াৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় উষ্ণতা হ'ল 30 °C (86 °F)।

সৰ্পদংশন

 

পৃথিৱীত সাপৰ প্ৰায় ৩০০০ প্ৰজাতি পোৱা যায় যাৰ প্ৰায় ১৫% মানুহৰ বাবে বিপজ্জনক। চিকাৰৰ গাত বিষদাঁতেৰে দংশন নতুবা শৰীৰেৰে মেৰিয়াই ধৰি চিকাৰৰ মৃত্যু ঘটায়। সাধাৰণতে আত্মৰক্ষা আৰু চিকাৰৰ উদ্দেশ্যে সাপে বিষ ব্যৱহাৰ কৰে। সৰ্পদংশনৰ ফলাফল বহুতো কাৰকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, যেনে- সাপৰ প্ৰজাতি, দংশন কৰা শৰীৰৰ স্থান, প্ৰবেশ কৰা বিষৰ পৰিমাণ, আৰু আক্ৰান্তৰ স্বাস্থ্য। সৰ্পদংশনৰ পিছত ব্যক্তিজন প্ৰায়েই আতঙ্কগ্ৰস্ততাত ভোগে। তদুপৰি অট'ন'মিক নাৰ্ভাছ চীষ্টেমৰ দ্বাৰা টেকীকাৰ্ডিয়া, বুকুৰ ধপধপনি আৰু বমিৰ ভাৱ হ'ব পাৰে। বিষ নথকা সাপে খোঁটাৰ ফলত দাঁতৰ আঘাতৰ পৰা বা বীজাণুৰ সংক্ৰমণৰ পৰা ক্ষতৰ সৃষ্টি হ'ব পাৰে। সৰ্পদংশনৰ পৰা হ'ব পৰা এনাফাইলেক্সিছৰ ফলত মানুহ মৃত্যুমুখত পৰিব পাৰে।

জীৱিকা হিচাবে সাপ নচুওৱা

পৃথিৱীৰ বহুতো ঠাইত, বিশেষকৈ ভাৰতত ৰাস্তাৰ দাঁতিত, মেলা আদিত কিছুমান লোকে বাহঁৰ টুকুৰিত কঢ়িয়াই ফুৰা সাপ বাঁহী জাতীয় বাদ্য বজাই নচুৱাই থকা দেখা যায়। সাপে কাণেৰে নুশুনে, মুখেৰে বজাই থাকোঁতে ইফাল সিফাল কৰি থকা বাঁহীটোৰ শব্দতৰংগৰ লয়লাসত সাপোৱেও তাৰ মূৰটো ইফাল সিফাল কৰি থাকে। এনেদৰে থকাত সাপটোৱে নাচি থকাৰ দৰে লাগে। কিন্তু ১৯৭২ চনৰ ৱাইল্ডলাইফ প্ৰটেকচন এক্ট মতে এনে কাৰ্যত নিষেধাজ্ঞা ধায্য কৰা হৈছে।

খাদ্য হিচাবে ব্যৱহাৰ

পশ্চিমীয়া আৰু এছিয়াৰ বহুতো দেশত সাপৰ মাংস বা সাপৰ তেজ খাদ্য হিচাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এছিয়াৰ চীন, টাইৱান, থাইলেণ্ড, ইণ্ডোনেচিয়া, ভিয়েটনাম, কম্বোডিয়া আদি দেশত সাপৰ তেজ সুৰা আদিৰ লগত মিহলি কৰি কৰি গ্ৰহণ কৰে। বিশেষকৈ ফেটী সাপৰ তেজে যৌন শক্তি প্ৰদান কৰে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়।

পোহনীয়া জীৱ হিচাবে ব্যৱহাৰ

পৃথিৱীৰ বহুতো দেশত সাপ পোহনীয়া জন্তু হিচাবে ৰখাটো এক হবি হিচাবে পৰিগণিত হৈছে। বিশেষকৈ ball python আৰু corn snake। সাপৰ এনে চাহিদা পূৰণৰ বাবে captive breeding industry আদিৰো স্থাপন হৈছে।

ধৰ্মীয় বিশ্বাস

পৃথিৱীৰ বহুতো দেশত সাপ বা সাপৰ প্ৰতীকৰ পূজা অৰ্চনা কৰা হয়। ভাৰত,গ্ৰীচ, আফ্ৰিকা, ইউৰোপ আৰু আমেৰিকাৰ কোনো কোনো অঞ্চলত ইয়াৰ পূজা কৰা হয়। ভাৰতত প্ৰতি বছৰে নাগ পঞ্চমী উৎসৱ পালন কৰা হয়। বিভিন্ন ধৰ্মীয় পৌৰাণিক আখ্যানতো সাপৰ উল্লেখ দেখা যায়।

পৰীক্ষাগাৰ আৰু চিকিৎসা বিজ্ঞানত ব্যৱহাৰ

সাপৰ বিষৰ ওপৰত বিভিন্ন পৰীক্ষাগাৰত বিভিন্ন পৰীক্ষা চলি আহিছে। ইয়াৰ প্ৰতিবিষ সাপে খোটা লোকৰ চিকিৎসাত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইয়াৰ বিষ (venom) কৰ্কট ৰোগৰ চিকিৎসা আদিত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

উপকাৰিতা

সাপে শস্য অনিষ্টকাৰী পোক-পতংগ, নিগনী আদিৰ সংখ্যা কম কৰি মানুহৰ সহায় কৰে।

• সাপৰ প্ৰজাতিৰ তালিকা
• "Worldwide Snake Species List". Snake Track.com. http://www.snaketracks.com/species.html. 
• "Bibliography for "Serpentes"". Biodiversity Heritage Library. http://www.biodiversitylibrary.org/name/Serpentes. 
• "Serpentes". Integrated Taxonomic Information System. http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=174118. 
• "US Snakes". eNature. Archived from the original on 2008-03-15. https://web.archive.org/web/20080315050142/http://www.enature.com/fieldguides/view_default.asp?curGroupID=7&shapeID=1060। আহৰণ কৰা হৈছে: 2013-03-06. 
• "Snakes of the Indian Subcontinent". Naturemagics Kerala Photo Gallery. Archived from the original on 2009-03-21. https://web.archive.org/web/20090321024830/http://naturemagics.com/stock-photo/thumbnails.php?album=7। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-08-22. 
• "About Snake Cell". Snake Cell. http://www.snakecell.org/snake-cell.html.  (INDIA)
• "Snake World". ReptilesWeb.com. Archived from the original on 2014-05-29. https://web.archive.org/web/20140529065619/http://www.reptilesweb.com/reptiles-section/snake-world.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2013-03-06. 
• "What's That Snake?". OPLIN. http://www.oplin.org/snake. 
• "Herpetology Database". Swedish Museum of Natural History. http://artedi.nrm.se/nrmherps/qbrowse.php?FormData=scientificName. 
• BBC Nature: Snake news, and video clips from BBC programmes past and present.