Komputer yew hacetê komunikasyoni u enformasyoniya.
• Ekran, qertê grafiki u qertê vengi
• Hard disk; fiziki (şexsi) u mantıqi (formatkerdenı) pêser ardenda cı.
• Qertê may (motherboard).
• Mezgdê zeri
• Prosesor, bussi och cayê qertan
• Qlawye u mere (mouse).
• Cayê disketi, CD-rom, DVD-rom, ZIP-drive u USB
• Makina nuştenı, modem, CD u DVD barkerdox (CD/DVD burn)
icad keno.
u hécmê cı ze makinayê hésabê en ercanê ewroyê (sebebê vıraştena ENİAC noyo kı o o bı satalitana qısey bıkero u azmin dı rayê satalitan bımısno).
Mabênê serandê 1946 – 1954 dı kampitori zaf gırdi vırazênê u gırdeya nêy kompitoran ze odeyêno. Sebebê cı nêy kompitori bı bori elektron vırazyayê u nêy makinayan dı operatif sistem çinyo u gürweynayena cı zi zaf zéhmet o u komplikeyo (pêmiyan o).
Mabênê serandê 1956 – 1963 dı kompitoran dı tarnsitor gürweynenê u no beno sebebê kompitori benê werdi u qandê xêrê OS (operatif sistem) proxrami bı kompitora réhet gürweyenê.
Mabênê serandê 1964 – 1971 dı qandê xêrê qertê kretsi kompitori rew gürweyenê u héme çiyê kompitor zı benê werdi.
Sera 1971 dı micro prosesor kewno dewre u hécım u gürwey kompitori dıha beno rew. Ewro héla mayê éyni sistemi gürweynenê.
George Bolle, kompitorirê zıwan vıneno u nêy rê vanê qodê ASCII (American standard code for information interchange) u bı swêdki vanê ‘Binära talsystemet’ yani: 0 u 1
Nımune: Cêrdı şıma elfabey swêdiyan vinenê. A = 01000001
B = 01000010
C = 01000011
D = 01000100
E = 01000101
F = 01000110
G = 01000111
H = 01001000
I = 01001001
J = 01001010
K = 01001011
L = 01001100
M = 01001101
N = 01001110
O = 01001111
P = 01010000
Q = 01010001
R = 01010010
S = 01010011
T = 01010100
U = 01010101
V = 01010110
W = 01010111
X = 01011000
Y = 01011001
Z = 01011010
George Bolle nêy sıfıran rê (hiçan rê) u jewınan rê name dano 1 = raşt u 0 = çewt. Ju dı kretsan dı elektrik esto u kretsi ju LETE (BIT) o u merdım şeno mabênê 2 (dı) alternatifan ra bıweçeyno yani mabênê 0 u 1. 2 LETE (BIT) beno (4) çıhar weçeynayenı yani: 2 LETE (BIT) = 4 weç.= 00, 01, 10 u 11
8 letey = 256 weç. = 1 byte 1000 byte =1 kb
1000 kb =1 Mb
1000 Mb = 1 Gb
1000 Gb = 1 tb (terrabyte)
A = 1 0 0 0 0 00 1
Ju kaxıdê mektubi (A4) 5000 hézar herf, amor u işaret o u o zi keno 5 Kb.
Zere: Qılawye, mere (mouse), skaner (scanner) CPU: Prosesor, Mezgdê daimi
Teber: Ekran, makina nuştey, operlo
Pitoğé/pawané kompitori yan zi zıwanê ciyo. SO qontrol keno ka kamcin zıwan bı kamcin proxramidır qısey keno u ka bı senin babeta pêdır élaqa (komunikasyon) ronenê. SO dıma sera 1960 dı roneya (vırazya). SO qontrol keno ka proxramê nustey makinay, qertê vengi, qertê interneti (élaqay neti), qertê monitor (ekran) u êy çiyê bini senin gürweyenê
Peyniyê sera 1970’an dı DOS bı zıwandê şeklana vırazya u nêy dı merdım mecbur bı xü qomando dayê. Ka kompitor sekero u se nêkero. Babet:
Miyanê serandê 1980’an dı merdım imkanê grafiki rona u gürweynayenda kompitori kerdı bêqod. Fıkrê aliman no bi kı insan rtesım dıha réhet vineno u imkanê grafiki dı dıha réhet gürwey xü dom keno. Yani qandê héme proxram u doküment merdım ikon (dosya) vıraştı. Peyniyê nêy proxraman dı o kı her tım gürweyayê u sitemi qontrol kerdê fına DOS bi. PC dı SO yê sıfteyını (dıma Apple) WIN 3 bi. Merdım şeno no sistemi bı piyaza bıdo pêver. Şimado bıhuwê vacê élaqa piyaz u kompitor çıçiyo. Élaqa cı noyo kı DOS u WIN piya ze piyazi ya qat qat bi. Yani héme hérf, şekıl, amor u çiyê bini ze resım resayê monitor. Gürwe ardoxê kompitori peyni dı sebi, çıçi bi êy nêdiyê.
Nıka mayê WIN XP u WIN Vista gürweynenê u tiya dı SO+grafik éyniyê. U bekçılıxeyda élaqay kenê.
Sürétê prosesorı bı MHz wegêrênê. Ewro şar en tayın (minimum) 1,4 GHz prosesor kompitorandê xü dı gürweynenê. Prosesor ju leteyê CPU o.
Dı (2) qedemedı kompitor gürweyeno:
Letey sere antox: Qererê gürwey u ê düzeni dano
Letey aritmetik: Hésab keno u amoreno.
Frekans: Peymıtenı bı hertz a amorenê. Yani saniye dı çend fıni frekans doş beno. Saniye dı milyonê hertz beno megahertz. Her çendı megahertz kompitor dı vêşi bo, kompitor héndı rew gürweyeno.
Gırdeya mezgdê zeri qerer dano ka çı rew kompitoro bıgürweyo u çend hébi program merdım şeno éyni wextı akero. Nêy rê bı ingilızki vane RAM (Random Access Memory) yani mezgdê gürwe. Çıçax kompitor serdo (gürweyeno) no mezgı qererê surety dano. Peymıtena sürétê ney zi bı Mb (megabyte) peymenê. Ewro normal her kompitori dı normal 512 Mb, 1 GB u 2 GB biyo normal.
Yani mezgdê daimi. Merdım bı GB wegêreno. Qandê mezgdê teberi merdım şeno hard disk, disket u CD/DVD ze nımune bıdo. Mezgdê teberi bı no şekla gürweyeno:
O kı en vêşi gürwera hézkeno, hémal u narkomanê gürweyo hard ju kompitori dı hard disk o. Pilqakê kı zerey hard diski dı bı süréta (kı merdım nêşeno bıvino) doş benê, çıçax kompitor serdıro u gürweyeno o zi doş beno. Nêy pilaqi uni ca biyê kı 1000 fınê zi fire nêdano. Dergeyda serey wenden u nuştenı. Qılaweya pilaqa zeydê muyê serey ju merdımêno.
Pilaqi, letey bini mühimi ju bê hawa qütiyê metali miyanê hard diski dı nımıteyo. Qandê kı nêy letey u pilaqi hésar (ğesar) nêvinê. Heger ju toz (kı merdım bı çıme nêvineno) şeno hard diski dı puç kero (HD-krasch).
Bınê HD dı ju qertê kretzi esto u êy rê vanê (qertê mantıqi). No qertı komando kontrol qertê HD ra gêno u no zi dıma kontrolê OS (operating system) ravêreno. Qertê kretzi HD zi kontrolê pilaqan keno ka êyê raşt u bı daimi süréta doş benê.
Pilaqi zerey HD dı 8 qat bi filmê magnetika gıroteyo. Qılaweya nêy magnetik filmi 0,1 milyonê milimetreyo. Kapasitey HD pilaqa sero. Vêşi pilaqi beno vêşi mezgı.
Mekanizmayê ê serey wendenı/nuştenı pilaqan serdı gêyreno ga ga şino verni ga ga şino pey. Yani serdı pilaqan dı her tım gêyreno. Qandê kı ser nêy pilaqan dı ray estê u nêy rayan ser dı enfermasyon arê benê.
Her pilaqi ser dı, dı (2) hébi serey estê ju qandê wendenı u ê dıdını zi qandê nuşteno. Çıçax proxramê kompitorê ma OS’i komandoyê wenden u nuştenı dano, OS zi komando dano qertê kontrolê HD u o zi bı rayê kretzi emır dano qertê mantıqi u vano FAT’ê (file alloccation table) hewanı biya tiya. OS miyanê FAT’i dı enfermasyoni waneno u ka kamcin kluster miyan dı nêy enfermasyoni estê yan zi qeyıd bê.
•Qertê grafikê rengin ê sıfte namey CGA (Color graphic adapters) nayê paya. Grafikê nêy ekrana hetê mısnayenı zaf xırabi biyê. Mısnayena qalitey cı 4 ra hé 16 biyo. Nêy ekranandê CGA dı hetê érda (duz, raşt) 200 cıxız (xeti) esb biyê. CGA signalê digital kard ardên. •Qandê enfermasyon dıha weş ekran dı bı aso merdım ekranbê do newe di u êy rê zi namey VGA (Video grahics array) nay paya. O kı ekranê VGA rê reng u şeklê rınd dano qertê grafik VGA dano. VGA bı signalanê analoga gürweyenê. Signalê digitali açarnanê nivoy (qedemey) enerji u no enerji qererê rengi dano. Qertê grafiki VGA ser dı bı namedê DAC-kretz (Digitalto-analog-converter) ju kretz esto u no kretzı signalê digitali açarneno signalê analog. Şeş model ekrani estê u qandê nêy zi babet babet qertê grafiki estê. Êy ekranê kı naskerdeyê, nêyê:
CGA: (Color graphic adapters)
VGA: (Video grahics array)
LCD (liquid cristalls display) kristali serbest gêyrenê.
Plazma: (Plasma display panel)
Projektor
Ekranê SED (Surface-conduction electron-emitter display)
OLED (Organic light-emitting diode)
Qandê çıçi ihtiyacê merdımi gırey xetan esto? Merdım wext u perey ra qezenc keno. Qandê çıçi merdım gırey xetan gürweyneno? Merdım wext u perey ra qezenc keno.
Rındeya cı / Xırebeya cı
Babet babet gırey xeti
Dı (2) tip gırey xeti estê: Cografik, bı sınor u bê sınor.
Miyanê ju apartmanidır, bê modem u fiziki kompitori gıredayey pêyê.
Rew u lez enfermasyon çerx (doş) beno.
İmkanê do gırd fineno merdımi ver. Proxramê héme serveri merdım şeno pare kero.
Hetê coxrafiya gıredaye niyo. Qandê nê gırey xeti zi gerek proxram, modem, ADSL, Broadband (inreneti dı hécmê newe), bıbo. Tayın nımuney:
Xetê telefoni ra gırey - ADSL
Xetê telefoni ra gırey - VDSL Qabelo-TV-gıre– DOCSIS
Éleqa bı rayê elektrik
Bê qablo hawara gırey - WLAN
Bê qablo hawara Broadband (broadband Internet access) - 3G WIMAX.
Senin kompitori gıredayeyê pêyê.
Namey bus topologi şeklê cı ra yeno. Yani kompitori zeydê ronıştenda otobosı gırêdayey pêyê bu topologi dı dı (2) poçi estê. Yani zeydê otobosiya ju nışten êbin zi war amayeno. Peyni u verni terminatoriyê u zeydê bewnokiya (éyne, neynık) o, héme tarifki pêrê mısneno. O kı şar bol gürweyneno bus topologiyo u o zi en şenık gırey méhliyo (LAN) (gırey werdiyandı o kı bol trafikê cı çıniyo u héme çi bı qabloya gıredayey pêyê. Nêy dı teriminator esto, sebebê cı paziti vınderno u çewtey bıbo se vinayenda cı zéhmet o
Sistemê cı rew gürweyeno.
Vıraştena cı bol ercan o u bol qablo nêşıno cı.
Çıçax trafik tayno gürweyena cı lez o.
Bı pêya gıredayenı dı bol nazik o.
Çewtey qebul nêkeno. Çewtey dı şeno héme sistemi biyaro war.
Çıçax trafik vêşiyo bı lez nêgürweyeno.
Çıçax gıreydı çewtey vıcêno héme sistem vındeno.
Çewtey (érıza) vinayenı zéhmet o. Çıçax kompitori ser 100 hébibê gerek merdım sistemi rê desteg vırazo, yani ‘repeater’rono.
O kı merdım tawsiye keno gerek kompitori ser 50 nêbê.
This article uses material from the Wikipedia Zazaki article Komputer, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Zerrekê cı bınê CC BY-SA 4.0 de qeyd biyo. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Zazaki (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.