Efğanıstan (be Peştuki: افغانستان Afġānestān), yew dewleta qıtaya Asyaya.
Cayê xo verocê qıtaya Asya dero. Dormeyê Efğanıstani de Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Pakıstan, Tacikıstan, İran û Çin estê. Serra 2021ıne de Talibani sıfte kerd ke galımê Efğanıstani kero, tarixê 15 Ağustose 2021ıne de paytextê Efğanıstani Kabıl vêrd a destê Talibani, hukmatê Efğanıstani zi kewt. O taw ra nata organizsyono terorist Talibani idare vıst era xo dest.
Efğanıstan | |
---|---|
Desmal û Arma | |
Melumat | |
Ware | Dewleta hegemonyal |
Embıryani | Pakıstan, İran, Tırkmenıstan, Ozbekıstan, Tacikıstan û Cumhuriyetê Şariê Çini |
İdare | Government of AfghanistanNational Assembly of Afghanistan |
Erd | 652 230 km2 |
Nıfus | 37 466 414 |
Hıkumet | Dewleta uniter |
Serdar | Hibatullah Akhundzada |
Kodê telefoni | +93 |
Leteyê saete | UTC+04:30 |
Kodê interneti | .af |
Zıwano resmi | Peştuki, Derki, Beluçki, Nuristani, Zıwanê Pamiri, Peşeyiki, Uzbek, Erebki û Tırkmenki |
Merş | This Is the Home of the Brave |
Cayo tewr berz | Noshaq |
Cayo tewr nızm | Amuderya |
Pere | Afghani |
Ravêrşiyayışê heqa merdıman | 0,48 |
Xerita | |
Paytextê Efğanıstani sûka Kabıliya. Nıfusê xo 31,889,923yo. Şarê Efğanıstani Peştun, Tacık, Xezer û Ozbekan ra yeno pêra. Zıwanê xoyo resmi Farski û Peştukiyê. Miyanê serranê 2004 û 2021ıne de sistemê idareyê xo cumhuriyet bi. Efğanıstani serra 1919ıne de xo reyno ra, xoseriya xo ilan kerde. Demê cumhuriyeti de serdarê cıyo verên Hamit Karzai, serdaro peyên zi Eşref Ğani bi.
Nameyê Efğanıstani (be Farski: افغانستان), maneyê "Herranê Efğanan" ra yeno. Efğan Farski de namey merdımanê Peştunan rê vaciyeno.
Efğanıstan de zaf koy estê û Efğanıstan zaf kohıno û berzo. Rocakewtış de Koyê Hindukuşi, veroc de Kohê Çeğayi û zıme de Koyê Pamir estê. Berziya Nowşaki 7492 metreya û Efğanıstan de tewr cayo berzo. Rocawan û verocê Efğanıstani koyın niyê, ema enê erdan de royi çıniyê û cenaney nêbeno. Efğanıstan de royê Amu Derya, Helmend, Farahrud, Murgap û Herirudi estê. İklımê Efğanıstani iklimo serdıno. Zımıstan zaf serdo û amnani zi zaf germo.
Tarixê Efğanıstani kıhano. Efğanıstan de tewr raveri İ.V 500 de İranıcan hukım kerdo. Bahdo İskenderê Gırdi erdê Efğanıstani işğal kerdo û o zeman ra pey zi Baktriya saz biya. Baktriya serra İ.P. 50ıne de xırabe biya û İ.P. 50-125ıne de İskıtıcan hukım kerdo. Dewrê Miyanêni de erdê Efğanıstani de Tahiriyan, Samaniyan, Ğaznewiyan, İmperatoriya Selçukıcana Gırde, Xarezmşahiyan, Moğolan û Timurıcan hukım kerdo. Mabeynê seserranê 14ıne - 19ıne de Efğanıstan de Baburıcan hukım kerdo û Efğanıstan zaf biyo quwetın. Seserra 19ıne de be gırdbiyayışê kolonizasyoni ra piya lecê İngıltere-Efğanıstani sıfte kerdo. 1839-1842 miyan de Lecê İngıltere-Efğanıstani I biyo û enê leci de Efğani ğelıb biyê. Serra 1878ıne de anciya lec sıfte biyo û enê leci de Efğani meğlub biyê. Tewr pey 1919 de yew lec ameyo meydan û Efğanıstan biyo xoser. Dewrê Moderni de Efğanıstan de dı leci biyê. Kanun 7, 1979 – Şıbate 15, 1989 miyan de Lecê Sowyet-Efğani ameyo meydan. Serra 2001ıne de anciya Efğanıstan de lec sıfte biyo û nêqediyo, ewro zi Efğanıstan de lec esto.
Efğanıstan yew cumhuriyetê do İslamiyo û qanunê Efğanıstani qanunê Şerietiyo. Efğanıstan pêro piya hirıs û çehar (34) wılayetan (Peştuki: ولسوالۍ volasvaleyi) ra yeno pêra:
Nıfusê Efğanıstani 30,419,928o
Şar | Fotraf | World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (2004–ewro | World Factbook / Library of Congress Country Studies texmini (ver-2004) |
---|---|---|---|
Peştu | 42% | se re 38–50 | |
Tacik | 27% | 25–26.3% (ninan ra 1% Qızılbaşê) | |
Hazari | 9% | se ra 10–19 | |
Uzbek | 9% | se ra 6–8 | |
Aimak | 4% | 500,000 to 800,000 | |
Tırkomen | 3% | se ra 2.5 | |
Beluc | 2% | 100,000 | |
Ê bini (Pashai, Nurıstani, Erebi, Brahui, Pamiri, Gujjar, uêb.) | 4% | se ra 6.9 |
Dari û Peştuki zıwanê Efğanıstaniyê resmiyê, dı zıwani resmiyê, hema Farski deha hirayo.
Zıwan | World Factbook / Library of Congress Country Studies (1992-ewro) | Ethnologue / World Factbook / Iranica (pre-1992 texmini) |
---|---|---|
Dari) | 50% | 25-50% |
Peştuki | 35% | 35-55% |
Uzbeki | 8.5% | 9% |
Tırkmenki | 2.5% | 500,000 qıseykerdoği |
30 others (Balochi, Nuristani, Pashayi, Brahui, Hindko, Pamiri, Kyrgyz, Gujari, etc.) | 4% | 4% |
Ekonomiya Efğanıstani zaf xırabeya. Seserra 20ıne de ekonomiye biye quwetıne, ema ewro be leci ra piya zaf biye xırabe.
Mıtbaxê Efğanan zaf zengıno.
This article uses material from the Wikipedia Zazaki article Efğanıstan, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Zerrekê cı bınê CC BY-SA 4.0 de qeyd biyo. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Zazaki (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.