Hì-Lô-Pēⁿ: Kat-he̍k bái-khún só͘ ín-khí ê chèng-thâu

Hì-lô-pēⁿ, sī hì-pō͘ kám-jiám kiat-hu̍t kóaiⁿ-khún (結核桿菌, Mycobacterium tuberculosis) liáu-āu chhut-hiān ê chi̍t-pēⁿ. Hōan-chiá ê hì-pō͘ cho-siū pēⁿ-khún ê chhim-si̍h soah lâi kiat-chò kui-lia̍p kui-lia̍p, ná-chhiūⁿ kóe-chí ê hu̍t, só͘-í lâng to̍h ka kiò-chòe "hì-kiat-hu̍t".

Kiat-hu̍t kóaiⁿ-khún ū-hoat-thang tī lâng ê sin-thé siōng chōe-chōe khì-koan tang-tiong chō-sêng pāi-hāi. In-ūi kiat-hu̍t kóaiⁿ-khún thong-kòe khong-khì thôan-jiám, iû ho͘-khip-tō chìn-ji̍p jîn-thé lōe-pō͘, só͘-í hì-lô-pēⁿ sǹg-kóng sī it-chhè kiat-hu̍t-pēⁿ tang-tiong hoat-pēⁿ ki-lu̍t siōng-kài chia̍p ê chi̍t-chióng.

Kun-kù Sè-kài Ōe-seng Cho͘-chit (WHO) ê gián-kiù piáu-bêng, hì-lô-pēⁿ í-keng chiâⁿ-chòe chôan-kiû-sèng ê gûi-ki.

1995 nî, chôan-kiû lóng-chóng ū 310-bān lâng in-ūi tit-tio̍h hì-lô lâi sí-bông, iā-to̍h-sī kóng pêng-kun múi 10 biáu-cheng to̍h ū 1 ê hì-lô pēⁿ-lâng kòe-sin. Ah kiat-hu̍t kóaiⁿ-khún mā chiâⁿ-chòe sè-kài tē-it tōa ê thôan-jiám pēⁿ-gôan-thé. Kó͘-kè kàu-kah 2015 nî (20 nî āu), chôan-kiû kám-jiám hì-lô ê lâng ē chhiau-kòe 10-ek, kî-tiong iok-lio̍k ū 2-ek lâng ē hoat-pēⁿ, 7000-bān lâng ē sí-bông. Chiàu chit-ê thóng-kè sò͘-jī lâi kóng, kàu-kah hit-chūn, tāi-iok múi kòe 1 biáu-cheng to̍h ū 2 ê lâng sí tī hì-lô-pēⁿ.

Hì-lô-pēⁿ ē-tàng pun-chò khai-hòng-sèng (disseminated) kah hui-khai-hòng-sèng 2-chióng.

1. Hui-khai-hòng-sèng hì-lô: pēⁿ-lâng pun-sin ê thâm-nōa a̍h-sī nōa-chhiu bô chah pēⁿ-khún, bōe thôan-jiám.
2. Khai-hòng-sèng hì-lô: pēⁿ-lâng ê thâm-nōa, nōa-chhiu chah pēⁿ-khún tī-leh, tng-tong pēⁿ-lâng khām-sàu a̍h-sī phah-kha-chhiùⁿ liáu-āu, pēⁿ-khún ē thong-kòe nōa-chhiu thôan-pò͘ kàu khong-khì tang-tiong, chō-sêng khong-khì u-jiám, sūn-sòa kā pēⁿ-khún òe hō͘ kiān-khong lâng.

M̄-sī kóng só·-ū kám-jiám tio̍h hì-lô pēⁿ-khún ê lâng lóng ē hoat-pēⁿ. Ū-ê lâng thé-chit khah ióng, bián-e̍k hē-thóng chèng-siông--ê, chún-kóng kám-jiám to̍h pēⁿ-khún liáu-āu, mā bô-it-tēng hiān hoat-pēⁿ, ū-ê lâng sīm-chì lóng m̄-chai ka-kī í-keng kám-jiám pēⁿ-khún. Iah m̄-koh, kàu-kah in thé-chit piàn hi-jio̍k, bián-e̍k lêng-le̍k hā-kàng liáu-āu, thé-lāi ê hì-lô pēⁿ-khún to̍h-ē khai-sí hoat-chok, chhut-hiān 1-kóa-á chèng-chn̄g.

Ū-ê bián-e̍k lêng-le̍k chin-chiàⁿ hi-jio̍k ê pēⁿ-lâng, nā kòe tio̍h pēⁿ-khún liáu-āu, pēⁿ-khún to̍h-ē má-siōng tùi hì-pō· cho·-chit chō-sêng pāi-hāi, pēⁿ-khún ē thong-kòe hoeh-lō· sûn-khôan a̍h-sī lîn-pa-sòaⁿ, chin-kín to̍h khok-sàn kàu sin-khu ê kî-thaⁿ khì-koan. Koh sòa--lo̍h-khì, chèng-chn̄g ē tī-leh té-kî lāi chhut-hiān, pēⁿ-lâng chin ū khó-lêng tī té-té nng saⁿ lé-pài to̍h lâi sí-bông.

－ Hì-pō· cho·-chit hoat-iām, hêng-sêng chhiam-hòa a̍h-sī kài-hòa (纖化及鈣化), kiat-hu̍t kóaiⁿ-khún chhim-si̍h hì-pō· hūn-kīn ê hoeh-kńg kah lîn-pa-sòaⁿ, chō-sêng lîm-pa-ha̍t chéng-tōa.

－ Pēⁿ-khún sûi tio̍h hoeh-e̍k sûn-khôan a̍h-sī lîm-pa-sòaⁿ khok-sàn kàu sin-thé ê kî-thaⁿ pō·-ūi, pí-jû-kóng náu-mo̍h, koaⁿ-chōng, io-chí, kut-keh, kut-chhóe, pî-chōng, io-chí-sòaⁿ téng-téng, chô-sêng tōa hōan-ûi iū-koh giâm-tiōng ê pāi-hāi.

Hì-lô hoat-chok ê sî, pēⁿ-lâng ē chhut-hiān ē-kha ê chèng-chn̄g:

• Khe̍hⁿ-khe̍hⁿ-sàu, hoeh-thâm, he-khu-chhóan
• Bê-pn̄g chia̍h bōe lo̍h-khì, bōe siau, siau-sán lo̍h-bah
• Àm-sî teh khùn gâu lâu chhìn-kōaⁿ, sit-bîn
• Ē-tàu-sî gâu lâu-kōaⁿ, ē jo̍ah

Nā chhut-hiān chia-ê chèng-chn̄g liáu-āu, to̍h ài kóaⁿ-kín chiap-siū tī-liâu, m̄-thang iân-gō· sî-ki. Nā-bô, tán-thāi pēⁿ-khún khok-sàn liáu-āu, pēⁿ-chêng chìn-chi̍t-pō· ok-hòa, beh lâi tī-liâu to̍h ke-chin oh, m̄-nā thoa-soa, giâm-tiōng--ê koh ē tō-tì sí-bông.

• Chiò tiān-kong kiám-cha (X光檢查/Chest X-ray)
• phôe ē chhì-chiam (皮下試針/PPD,tuberculintest)
• Hián-bî-kiàⁿ hòa-giām thâm ê iūⁿ-pún (顯微鏡化驗痰樣本/Sputum Smear Direct Microscopy)
• Thâm tiong ê sè-khún pôe-io̍k (痰細菌培殖/Sputum Culture)
• Ki-khì-kńg-kiàⁿ ê kiám-cha (支氣管鏡檢查/Bronchoscopy)
• O̍ah-cho·-chit kiám-cha (活組織檢查/Tissue Biopsy)
• Tiān-náu sàu-biâu 電腦掃描/CT Scan)

  Chit pha iáu-bōe ū lâng siá. Chhiáⁿ tàu pó͘-chhiong lōe-iông.

Nā beh ū-hāu ū-hông kah khòng-chè hì-lô ê thôan-jiám, pit-su ùi ē-kha 3 hong-bīn chò khí:

• Chám-tn̄g thôan-jiám lō·-tô·

Pēⁿ-lâng ài te̍k-pia̍t chù-ì kò-jîn ōe-seng. Khām-sàu a̍h-sī phah-kha-chhiùⁿ ê sî, ài iōng chhiú-kin-á ng--leh, m̄-thang o·-pe̍h phùi-thâm, koh ài tēng-sî tēng-liōng ho̍k-io̍k, kàng-ke thôan-jiám kah khòng-chè pēⁿ-khún hôan-si̍t.

• Khòng-chè pēⁿ-gôan, chò-kàu liōng-chá hoat-hiān, liōng-chá keh-lî, liōng-chá tī-liâu

Pēⁿ-lâng ê ka-sio̍k, chhin-chiâⁿ pêng-iú lóng-chóng ài chiap-siū kiám-cha, nā hoat-hiān ū kám-jiám a̍h-sī ū chèng-chn̄g--ê, to̍h-ài liōng-chá chìn-hêng tī-liâu, pī-bián pēⁿ-khún koh-chài khok-sàn.

Chèng-hú ài tēng-kî tùi gōa-lâi jîn-ôan chò hì-pō· kiám-cha, pí-lūn-kóng chiò tiān-kong, hông-chí gōa-lāi thôan-jiám.

• Hông-chí chiap-chhiok pēⁿ-khún liáu-āu hoat-pēⁿ

Ū-hông chù-siā, chiap-chèng khòng pēⁿ-khún ê e̍k-biâu "BCG Vaccination"
Pó-chhî chhiong-chiok ê khùn-bîn sî-kan
Sek-tòng chò ūn-tōng, thê-kôan tí-khòng-le̍k
Chù-ì khòng-chè chia̍h-si̍t chèng-siông
Pó-chhî ho·-khip sin-sián ê khong-khì
Cheng-kiông thé-phek
Pēⁿ-lâng ài kip-sî chiap-siū tī-liâu