Akọ Ibà

Akọ ibà maa ń fa àwọn ààmì èyí tí ó wà lára akọ ibà, ìgara, bíbì àti ẹ̀fọ́rí. Ní àwọn ìpò líle ó lè fa ara pípọ́n, ìmú lójìjì, dákú tàbí ikú. Àwọn ààmì wọ̀nyíi maa ń sábà bẹ̀rẹ̀ ní ọjọ́ mẹ́wà tàbí mẹ́ẹdógún lẹ́hìn ìgéjẹ. Ní àwọn tí a kò tọ́jú dáradára ààrùn tún lè jẹyọ ní àwọn oṣù mélòó bóyá. Lára àwọn tí ó ṣẹ̀ṣẹ̀ bọ́ lọ́wọ́ àkóràn, àtún-kóràn maa ń mú àwọn ààmì tí kò le jáde. Ti díẹ̀ ìkọ́jùjàsí pòorá ní àwọn oṣù sí ọdún bí kò básí pé ibà kọluni.

Akọ ibà
Kòkòrò aṣòkùnfà láti inú itọ́ òbí ẹ̀fọn tí o ń rìn kiri láyiká ẹ̀fọn
Ìpínsọ́wọ̀ àti àwọn òkunfà ìta
ICD/CIM-10	B50.-B54. B50.-B54.
ICD/CIM-9	084 084
OMIM	248310
DiseasesDB	7728
MedlinePlus	000621

Níwọ́pọ̀, ààrùn yii maa ń múni nípa ìgéjẹ lọ́wọ́ aabo ẹ̀fọn tí ó ní àkóràn Anọfẹ́lísì. Ìgéjẹ yii maa ń mú àwọn kòkòrò àkóràn láti itọ́ ẹ̀fọn sínu ẹ̀jẹ̀ènìyàn. Kòkòrò àkóràn yíì yóò rìn kiri lọ inú ẹ̀dọ̀ níbi tí wọn a ti dàgbà láti pọ̀si. Ẹ̀yà máàrùn Kòkòrò àṣòkunfà lè ranni kí ènìyàn tán kiri. Ọ̀pọ̀ ikú ni o ń wáyé nípa P. falciparum pẹ̀lú P. vivax, P. ovale, àti P. malariae maa ń sábà fa ibà tí kò lera. Àwọn ẹ̀yà P. knowlesi kìí sábà fa ààrùn lára àwọn ènìyàn. A sábà maa ń ṣàwarí ibà nípa àyẹ̀wò ẹ̀jẹ̀ nípa lílo ohun elò awo kòkòrò fíìmù ẹ̀jẹ̀, tàbí pẹ̀lú ìdálórí ántígínì- àyẹ̀wò ìṣawarí kíákíá. Àwọn ìlànà lílo polymerase ìtàgìjí àṣokunfà láti ṣàwarí kòkòrò náà DNA ti di àgbékalẹ̀, ṣùgbọ́n a kí sábà lò ní àwọn agbègbè tí ibà ti wọ́pọ̀ nítorí ọ̀wọ́n àti ipá gbòòrò líle wọn.

Ìjàmbá tí ààrùn ni a lè dínkù nípa dídẹ̀kun ìgéjẹ ẹ̀fọn nípa lílo àwọ̀n apẹ̀fọn àti òògùn alé kòkòrò, tàbí ìlànà ìṣàkóso ẹ̀fọn bíi ìfúnka òògùn kòkòrò àti ìlànà fún adágún omi. Ọ̀pọ̀ àwọn oogùn ni ó wà ìdẹ́kun ibà lára àwọn arinrin-àjò sí ibi tí ààrùn wọ́pọ̀. Lílo oogùn lẹ́kọ́ọ̀kan sulfadoxine/pyrimethamine ni a gbà nímọ̀ràn ọmọwọ́ ati ṣaaju ìbẹ̀rẹ̀ oṣù mẹ́ta oyún ti oyún ní àwọn àgbègbè tí ìbà wọ́pọ̀ sí. Bí ìlò bá tìlẹ̀ wà, kòsí ojúlówó òògùn, bí-o-tìlẹ̀-jẹ́pé èròngbà wà àti ṣe ọ̀kan ńlọ lọ́wọ́. ìgbàníyànjú ìtọjú ibà ni apàpọ̀ òògùn aṣòdì sí ibà tí ó ní artemisinin. òògùn ìkejì léjẹ̀ bóyá mefloquine, lumefantrine, tàbí sulfadoxine/pyrimethamine. Quinine pẹ̀lú doxycycline alèló bí kòbásí artemisinin. A gbàníyànjú pé ní agbègbè tí ààrùn náà ti wọ́pọ̀, a gbọ́dọ̀ ṣàwarí ibà kí a tó bẹ̀rẹ̀ ìtọjú nítorí ìpọsi ìlòdìsí òògùn. Ìlòdìsi ti gboorò sí ọ̀pọ̀ oogùn aṣòdìsí ibà; fún àpẹẹrẹ, -aṣodisi chloroquineP. falciparum titàn káákìri agbègbè ibà, àti aṣòdìsí artemisinin ti di ìṣòro ní àwọn apá ibìkan ní Gúúsù-ilà-oorùn Aṣia.

Ààrùn náà titàn kiri ní agbègbè orùn àti agbègbè orùn díẹ̀ àwọn ẹkùn tí ó wà ní àyiká ti arín ilà aayé. Èyí pẹ̀lú ọ̀pọ̀ ti Gúúsù Áfíríkà, Asia, àti Latin Amẹ́ríkà. Àjọ Ìlera Àgbayé lápapọ̀ pé ní 2012, àwọn ìṣẹlẹ̀ 207 mílíónù ibà ni ó wáyé. Ní ọdún yì, ààrùn yí ti pa ó kééré láàrin 473,000 àti 789,000 ènìyàn, ọ̀pọ̀ tí ó jẹ́ àwọn ọmọdé ní Áfíríkà. Ìbà ń wáyé níbití oṣì wà ó sì ní ipa odì lórí ìdàgbà ọ̀rọ̀ ajé. Ní Áfíríkà a ti wò lápapọ̀ pé ó fa ìpàdánù $12 bílíọ́nù owó Amẹ́ríkà ní ọdún kan èyí tí ó wáyé lára ìgbówó lórí ìtọjú-ìlera, àínífẹ̀ sí iṣẹ́ ṣíṣe àti ìpalára arìn-ajò.