Afrika-Dzonga

Afrika-Dzonga
Ntsindza-doroba	Pretoria
Tindzimi-Ximfumo	Xitsonga
Vundhzawu	1 219 912 km²
Ntsengo wavanhu	54 956 900 ab. (2015)
Kutlimbana kavanhu	40,4 /km²

Riphabliki ya Afrika Dzonga (leyi tiviwaka na mavito-ximfumo manwana) i tiko leri nge Dzongeni ra tiko-nkulu ra Afrika. Ribuwa ra Afrika Dzonga ri fikela kwalomu ka 2798 km hi kuleha naswona ri hambanisa malwandle ya Atlantic na Indian Ocean. Kuya e nwalungu wa Afrika Dzonga kuni Namibia, Botswana, Zimbabwe, Mozambhiki na Swaziland, kasi Mfumo wa Lesotho i tiko leri ti yimeleka leri rhendzeriweke hi Afrika Dzonga. Tiko ra Afrika-Dzonga ri na swifundza swa nkaye kunga: Limpopo; Mpumalanga; Gauteng; N'walungu-Vupela dyambu; Kapa-N'walungu; Kapa-Vupela dyambu; Kapa-Vuxa dyambu; Kwazulu Natala na Frestata.

Vanhu va ake e Afrika Dzonga ku ringana kwalomu ka malembe ya Dzana ra magidi yamalembe (100,000). Hambiswiritano, ku thumbhiwa ka ntila wa le lwandle lowu hundzaka hi le Kapa, Nkomponi ya Madachi na le vuxeni bya Indiya ma akile xitichi xo wisa endzhawini leyi nga hetelela yi vitiwa Kapa (Cape Town) hi lembe ra 1652. Kapa rivile e hansi ka vukolonyi bya manghezi hi lembe ra 1806. Vu vutla-tiko by matiko ya yuropa byi sungule ku ndlandlamuka kwalomu ka malembe ya 1820 loko Mabunu na manghezi Vavutli va 1820 va koxa tiko ra le nwalungu na le vuxa-dyambu by tiko. Minkwetlembetano e xikarhi ka vaakatiko vosungula, maXhosa na maZulu, na va vutla-tiko va yuropa hi loko yi sungula.

Hambiswiritano ku thumbhiwa, ka Dayimani endzhaku nsuku hiswona leswi sunguleke Nyimpi ya mabunu na manghezi laha va lweleke ku lawula mfuwo wa swi celwa swa tiko ra Afrika Dzonga. Hambileswi mabunu ma hluriweke, Afrika Dzonga yi kumile vutiyimeri byo ringanisela e hansi ka Britaniya hi lembe ra 1910. Mafambisele ya mfumo lawa ama ala manghezi, ma tiyisise vonele ra ku ti yimela loku heleleke loku fikeleriweke hi lembe ra 1961 loko Afrika Dzonga yi endliwa Rhiphabliki. Ntlawa lowu rhangeleke wa National Party wu yimise nawu wo yisa emahlweni ku hlawula hi rixaka lowu sunguriweke hi ma Dachi (lowu tiviweke hi ra apartheid), e henhla ka nkaneto lowu veke kona endzeni na le handle ka tiko. Hilembe ra 1990 phresidenti ya nkarhi wolowo F.W. de Klerk yi sungule ku herisa nawu lowu, naswona hi lembe ra 1994 nhlawulo wo sungula wa xi Demokrasi wu endliwile e Afrika Dzonga. Nhlawulo wolowo wu nyikile Nelson Mandela na ntlawa lowu fumaka, African National Congress matimba yo fuma. [

Afrika Dzonga yi tiveka hi ku hambana-hambana ka tinxaka, tindzimi ta khume-nwe ta ximfumo leti tivekaka na Nawu-nkulu wa tiko. Xinghezi xi vulavuriwa ngopfu e Afrika Dzonga eka timhaka ta ximfumo na mabinzu, hambiswiri tano i ririmi ra vunthlanu leri vulavuriwaka e mindyangwini. Afrika Dzonga ri ni ku hambana-hambana ka tinxaka, laha kungani miganga yo tala ya vanhu va nhlonge ya ntima, yo Basa, Makula, na Makhaladi e Afrika hinkwayo. Hambi leswi kwalomu ka 79.6% wa xithsungu xa vanhu e Afrika Dzonga kunga vanhu va ntima, Exikarhi ka lembe ra 2015, nstengo wa xitshungu xa Afrika Dzonga a wuri kwalomu ka 54.9 wa timilliyoni.

• Nyangwa-nkulu wa Afrika
• Tluka ra Hulumende wa Afrika Dzonga Hi Xitsonga Archived 2008-12-03 at the Wayback Machine.