Мандела Нельсон

таһыгар — ахсынньы 5, 2013, Йоханнесбург к.) — Соҕуруу Африкатааҕы Республика 8-с уонна маҥнайгы олохтоох хара нэһилиэнньэттэн төрүттээх президена буолар (ыам ыйын 10, 1994— бэс ыйын 14, 1999). Аан дойдуга киһи быраабын иһин охсуһааччынан биллибит киһи, апартеиды утарбытын иһин 27 сыл хаайыыга сыппыта. 1993 Нобель эйэ бириэмийэтин лауреата (Фредерик Виллем де Клеркы кытта). Соҕуруу Африкаҕа Мадиба диэн аатынан биллэр этэ (олохтоох коса норуот биир аҕа ууһун аата).

Мандела Нельсон
Төрөөбүтэ	18 От ыйын 1918(1918-07-18) Куну, Соҕуруу Африка
Өлбүтэ	5 Ахсынньы 2013 (сааhыгар 95) Йоханнесбург, Соҕуруу Африка
Омуга	Соҕуруу Африка

 

Не́льсон Роли́лахла Манде́ла 1918 сыл от ыйын 18 күнүгэр Мвезо Умтата диэн сиргэ төрөөбүтэ Кини дьиэ кэргэнигэр уон үс оҕо баара, биир аҕаттан, гынан баран атын-атын ийэлэртэн. Төрөппүттэрэ Гадла Генри Мпхаканисва уонна Носекени Нонкапхи Фанни. Төрөөбүтүгэр бэриллибит аата Ролилахла диэн этэ, Хгоса тылыгар "мас мутугун тардааччы", атыннык этэххэ "тарааччы оҕо" диэн буолар. Кини Тембу ыраахтааҕы дьиэ кэргэнин чилиэнэ этэ Оскуола бастакы күнүгэр учуутала Мисс Мдингане "Нельсон" диэн ааттаабыта. Ол кэмҥэ оҕолору английскайдыы ааттыыр үгэс баар буола сылдьыбыт эбит.

Аҕата Мандела тоҕус саастааҕар өлбүт. Мандела онно баар регены кытта олорбут, кини оскуолаҕа ыытар эбит Дьиэ кэргэниттэн оскуолаҕа сылдьар соҕотох оҕо эбит. Форт Хэр университетыттан 1941 сыллаахха үүрүллүбүт, тоҕо диэн атын студеннары кытта политическай акцияларга кыттыбыттар. Университеттын үүрүллэн баран остуораһынан үлэлии сылдьыбыт.

1943 сыллаахха аан бастаан былааһы утарар бырачыаска кыттыбыта, эдэр интеллектуаллар мунньахтарыгар сылдьар буолбута. 1944 сыллаахха Мандела Африка Национальнай кэнгириэһин чилиэнэ буолбута. Кэнгириэскэ Ыччат Лиигатын олохтоспута, Ыччат Лиигата АНК-ны бэйэтин режими кытта эйэлэһэ сатыыр диэн кириитикэлиир этэ, бэйэтин чилиэннэрин ханнык да бырабыыталыстыба Сэбиэттэригэр киирэллэрин боборо Сотору буолан баран бөлөх сүрүн салайааччыта буолбута: 1948 сыллаахха - национальнай сэкирэтээр, 1950 сыллаахха - Лиига бэрэсидьиэнэ.

Соҕуруу Африканы күһэйиитэ суох босхолуон баҕарара, Махатма Ганди ньымаларын сөбүлүүрэ. Ол гынан баран суукка бэйэтэ эппитинэн бу суол туох да түмүккэ аҕалбатах. Бырабыыталыстыба саллааттара Шарпервилль диэн сиргэ дьону ытыалаабыттарын кэннэ АНК сэбилэниилээх охсуһууну саҕалаабыта. Ол саҕана дойдуга референдум ыытыллан ЮАР олохтоммута уонна АНК үлэтэ бобуллубута. Онон Мандела уонна кини дьоно маннык усулуобуйаҕа охсуһуу соҕотох ньыматынан диверсия эрэ хаалла диэн быһаарыммыттара. Атын эйэлээх дьайыылар бэриниигэ тэҥнээхтэр диэн буолбута. Ону таһынан, Мандела этиитинэн «Umkhonto we Sizwe» диэн сэбилэниилээх тэрилтэ биир соругунан Национальнай баартыйа бэлиитикэтин омсолоох өттүн көрдөрөөрү, омук тэрилтэлэрэ Соҕуруу Африкаттан харчыларын куоттаран таһаараларын ситиһии этэ. Африка национальнай конгреһыгар баар Умхонтон ви Сизве уонна Вальтер Сисулуну кытта саҕалаабыт.

Ривония дьыалата диэн биллибит суут дьыалата саҕаламмыт. Мандела онно саботааска уонна күһэйиигэ буруйдаммыт. Суут быһаарыытынан олоҕун тухары хаайыга олорорго уураахтаныллыбыт. Бастаан Роббен арыытыгар хаайыыга сыппыт, онтон 1988 сыллаахха Виктор Верстер хайыытыгар ыытыллыбыт. Сүүрбэ алта аҥаар сыл хаайыыга сытан баран 1990 сыллаахха босхоломмут. Африка национальнай кэнгириэһэ көҥүллэммитин кэннэ оччотооҕо Соҕуруу Африка бэрэсидьиэнэ Де Клерк уурааҕынан тахсыбыт. Соҕуруу Африка бэрэсидьиэнин кытта 1993 сыллаахха Нобель бириэмийэтин ылбыт.

 

1991-93 сыллар дойдуга уустук кэмнэр этилэр. Хара тириилээх дьон санаата күүрэн үрүҥ тириилээхтэри утарар дьайыылара элбээбитэ, былаас эмиэ таах олорон биэрбэтэҕэ. Хаста да элбэх дьон өлүүлээх сабыытыйалар буолбуттара. Африка Национальнай кэнгириэһин баһылыктарыттан биирдэстэрин Крис Ханины 1993 сыл муус устарыгар өлөрбүттэрин кэннэ гражданскай сэрии саҕалана сыспыта. Бу уустук кэмҥэ Мандела бэйэтин дьонун мындырдык сомоҕолоон, утарылаһааччыларын кытта биир тылга киирсэр кэпсэтиилэри ыыппыта. Ол түмүгэр 1994 сыллаахха Африкаҕа бастакынан демократия бириинсиптэрин тутуһан түмэн (парламент) быыбарын ыыттарбыта. Бу быыбарга АНК 62% ылан кыайбыта. 1994 сыл ыам ыйыгар Претория куоратыгар Мандела бэрэсидьиэн быһыытынан инаугурацияламмыта. Ол инаугурацияҕа улахан суолта биэрэн аан дойду үрдүнэн трансляциялаабыттара.

Соҕуруу Африка бастакы хара бэрэсидьиэнэ Мандела сотору буолан баран Национальнай Сомоҕолоһуу бырабыыталыстыбатын тэрийбитэ, ол аата политическэй оппоненнарыгар былааһын сорҕотун туран биэрбитэ, дойдуну салайарга кытыннарбыта. Быыбар иннинэ эппитин курдук Национальнай баартыйа баһылыга Де Клерки бэрэсидьиэн солбуйааччытынан анаабыт, оттон Тхабо Мбеки диэн киһини бырабыыталыстыбаҕа иккис солбуйааччынан анаабыт

Мбеки бастакы солбуйааччы буолбатаҕын да иһин Манделалыын олус итэҕэйсэн үлэлээбиттэр. Онон политикаҕа быһаарыылары ыларга улахан оруолу оонньуур этэ. Мандела ол бириэмэҕэ Кейптаун куоракка көспүт.