سوېلي سوډان: ختيځې افريقا هېواد

سویلي سوډان د کینیا، ایتوپیا، سوډان، او اریتره سره ګډې پولې لري. د سویلي سوډان پلازمینه د جوبا ښار دی او رسمی ژبه انګلیسي ده، یاد هیواد ۷۴۵'۶۱۹ کیلومتره مربع مساحت او ۴۹۰'۲۶۰'۸ میلیونه وګړي لري.

بيرغ نښان
نخشه موقعيت
حکومت
-	ولسمشر	سالوا کیر ماردیت
-	لومړی وزیر	ریک مانخر
Legislature		مقننه قوه
جوړښت
-	Comprehensive Peace Agreement	6 جنوری ۲۰۰۵
-	Autonomy	۹ جولای ۲۰۰۵
-	خپلواکي	۹ جولای ۲۰۱۱
ارتوالی
-	ټولټال	۶۱۹۷۴۵ کيلومتر2 (۴۵th) اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۶". sq mi
د وګړو شمېر
-	۲۰۰۸ census	۸,۲۶۰,۴۹۰ (disputed) (۹۴th)
د وخت سيمه		(UTC+۳)
د انټرنټ مخکښ شپول		.sd
پيل ګڼ		۲۴۹

سويلي سوډان (/suːˈdɑːn, -ˈdæn/) چې په رسمي ډول د سویلي سوډان جمهوريت ګڼل کېږي، د شمال ختيځې او مرکزي افريقا پر څلورلارې باندې په وچه کې رانغاړل شوی هېواد دی. له ايتوپيا، سوډان، مرکزي افريقايي جمهوريت، د کانګو ديموکراتيک جمهوريت يوګندا او کينيا سره ګډه پوله لري. نفوس يې په ۲۰۱۹ کې ۱۲۷۷۸۲۵۰ تنه اټکل شوی دی. د هېواد پلازمېنه او لوی ښار جیوبا (Juba) دی. دې هېواد ته ځيني وختونه په نارسمي ډول نايلوتيک جمهوريت “Nilothic Republic” ويل کېږي، چې د نيلوتيک وګړو د اصل انګېرل شوی ځای دی.

په ۲۰۱۱ کې يې له سوډان څخه خپلواکي تر لاسه کړه او تر ۲۰۲۲ پورې د نړيوال رسميت پېژندنې په درلودلو سره تر ټولو وروستی خپلواک دولت يا هيواد شو. دا هېواد د “Sudd” پراخه جبه زاره سيمه لري، چې د سپين نيل (White Nile) په واسطه جوړه شوې ده او په سيمه ايز ډول ورته بحر الجبال وايي، چې «د غر سيند» معنا لري. سوډان د محمد علي کورنۍ تر مشرۍ لاندې د مصر له لورې ونيول شو او په ۱۹۵۶ کې تر خپلې خپلواکۍ پورې د انګليسي او مصري مستعمرې په توګه اداره شو. د سوډان له لومړنۍ کورنۍ جګړې څخه وروسته په ۱۹۷۲ کې د سويلي سوډان خپلواکه سيمه رامنځته او تر ۱۹۸۳ پورې يې دوام وکړ. د سوډان دويمه کورنۍ جګړه په ۱۹۸۳ کې پيل شوه او په ۲۰۰۵ کې د سولې په پراخه تړون (Comprehensive Peace Agreement) سره پای ته ورسېده. د همدې کال په وروستيو کې سويلي خپلواکي هغه مهال بېرته ورغول شوه، چې د سويلي سوډان خپلواک حکومت (Autonomous Government of Southern Sudan) جوړ شو. سويلي سوډان د ۲۰۱۱ کال د جولای پر ۹ د ۲۰۱۱ کال د جنوري په نظرپوښتنه کې خپلواکۍ لپاره له ٪۹۸،۸۳ ملاتړ څخه وروسته خپلواک دولت شو. دې هېواد د ۲۰۱۳ له ډسمبر څخه د ۲۰۲۰ تر فبروري پورې توکميز تاوتريخوالی ګاللی او يوه کورنۍ جګړه زغملې ده، چې د بېلابېلو توکميزو عام وژنو او د بېلابېلو ډلو له لورې د ژورنالېستانو د وژنې په ګډون د انساني حقونو څخه د نه اداره کېدونکې ناسمې ګټې اخيستنې له مخې مشخص کېږي. دا هغه مهال و چې سيالو مشرانو “Salva Kiir Mayardit” او “Riek Machar” د يووالي د يوې راکړې ورکړې ښکار شول او يو ائتلافي حکومت يې جوړ کړ، چې هېواد ته د کډوالو بېرته راستنېدلو ته يې لاره هواره کړه.

د سويلي سوډان نفوس زياتره د “Nilotic” توکم له وګړو څخه جوړ شوی دی او د سرشمېرنې له مخې د نړۍ له ځوانو ملتونو څخه دی، چې نږدې نيمايي سلنه يې تر ۱۸ کالونو لږ عمر لري. ډيره کي اوسېدونکي يې د عيسويت یا بېلابېلو بومي يا ذاتي عقيدو پيروي کوي. ياد هېواد د ختيځې افريقايي ټولنې، ملګرو ملتونو، افريقايي ټولنې او د پرمختګ په اړه د حکومتونو تر منځ واک (Intergovernmental Authority on Development) غړی او د جينوا تړونونو غړی هېواد دی. تر ۲۰۱۹ پورې سويلي سوډان د ملګرو ملتونو د خوښۍ په وروستني راپور کې او د نړيوالې سولې لړيال کې درېيم درېيم تر ټولو ښکته ځای او د سولې د نازکه دولتونو لړيال لپاره د امريکا مالي سرچينې (وجې) په اړه څلورم تر ټولو لوړ امتياز لري.

سوډان (Sudan) د سهارا سويل کې پرتې جغرافيوي سيمې ته ورکړل شوی نوم دی، چې له لويديځې افريقا څخه د مرکزي افريقا پر لور غځېږي. ياد نوم له عربي «بلاد السودان:bilad as-sudan» څخه اخيستل شوی دی، چې «د تور پوستو خاوره» معنا لري.

د سويلي سوډان د Dinka، Anyuak، Bari، Acholi، Shilluk، Kaligi (عربي فيروغ) او نور Nilotic وګړي په لومړي ځل له ۱۰ پېړۍ څخه يو څه موده مخکې سويلي د منځنۍ نيوبيا (medieval Nubia) له ماتېدنې سره په يو وخت کې سوډان ته ننوتل. له ۱۵ څخه تر ۱۹ پېړۍ پورې قبيلوي کډوالو چې زياته برخه يې له بحرالغزال (Bahr el Ghazal) څخه وه، Anyuak، Dinka، Nuer او Shilluk يې په بحرالغزال کې خپلو معاصرو درکونو او د پورتني نيل سيمې “Upper Nile Region” ته راوړل، په داسې حال کې چې Acholi او Bari قبيلې په Equatoria سيمه کې استوګن شوې. د Zande، Mundu، Avukaya او Baka قبیلې چې په ۱۶ پېړۍ کې سويلي سوډان ته ننوتلې، د ايکواټوريا سيمې تر ټولو لوی دولت يې رامنځته کړ.

د “Dinka” توکم لومړی، “Nuer” دویم، “Zande” درېيم او “Bari” د سويلي سوډان د توکميزو ډلو څلورم تر ټولو ستر توکم دی. ياد توکمونه په Maridi، Yambio او د لويديځې استوا د ګرمسير باراني کړۍ په Tombura سيمو (په Yei کې د Azande ورګرځېدونکې Adio، مرکزي ايکواټوريا او لويديځ بحرالغزال) کې موندل کېږي. په ۱۸ پېړۍ کې د Avungara قبيله د Azande ټولنې په پاتې برخه باندې د واکمنۍ کولو په موخه راپورته شوه، چې تر ۲۰ پېړۍ پورې يې واکمنۍ دوام وکړ. برتانوي تګلارې چې د عيسوي مذهب د رسونې لېوالتيا يې درلوده (لکه د ۱۹۲۲ د تړلې سيمې لار يا قانون : Closed District Ordinance of 1922) او جغرافيوي خنډونو (لکه د سپين نيل په اوږدو کې جبه زارې ځمکې) سويل ته د اسلام د خپرېدنې مخنيوی وکړ او په دې ډول يې سويلي قبيلو ته اجازه ورکړه، چې خپل ډېری ټولنيز او کلتوري ميراث او همدارنګه خپل سياسي او مذهبي بنسټونه بېرته تر لاسه کړي.

سوډان کې د برتانيې استعماري سياست يا تګلاره د عرب د شمال د تاکيدي پرمختګ او د تور پوستي افريقايي سويل د پراخه له پامه غورځونې اوږد تاريخ درلود، چې ښوونځيو، روغتونونو، سړکونو، پلونو او نور بنسټيز جوړښتونو ته يې اړتيا درلوده. په ۱۹۵۸ کې د سوډان له لومړنيو خپلواکو ټاکنو څخه وروسته د خرطوم (Khartoum) حکومت له لورې سويلي سيمې ته د نه پاملرنې دوام په وچه کې د پاڅونونو، سرکښۍ او اوږدمهاله کورنۍ جګړې لامل شو. هغه خلک چې له تاوتريخوالي څخه اغېزمن شول د Toposa, Nilotic, Lotuka, Kuku, Kaligi, Jiye, Didinga, Boya, Bviri, Balanda, Baka, Mundari, Bari, Murie, Anyuak, Shilluk, Nuer, Dinka او Zade سيمو اوسېدونکي وو.

غلاامي د سوډان د ژوند په ټول تاريخ کې يو منل شوی قانون و. په سويل کې د غلامۍ سوداګري په ۱۹ پېړۍ کې پياوړې شوه او وروسته له هغې يې دوام وکړ، چې برتانيې د فرعي سهارا په زياتره افريقايي سيمه کې غلامي منع کړه. اسلامي سيمو ته د سوډاني غلامانو کلني بريدونه [Sudanese slave raids] د سويلي زرګونو سوډانيانو د نيونې او د سيمې د ثبات او اقتصاد د له منځه وړنې لامل شول.

Azande توکم له خپلو ګاونډيو توکمونو (Moru، Mundu، Pjulu، Avukaya، Baka او په بحرالغزال کې کوچنۍ ډلې) سره په ۱۸ پېړۍ کې د خپل پاچا “Gbudwe” د پراختيا غوښتونکي سياست له امله غوره اړيکې درلودلې. Azande توکم په ۱۹ پېړۍ کې له فرانسې، بلژيکيانو او ماديستانو (Mahdists) سره د خپلې خپلواکۍ د ساتنې په موخه جګړه وکړه. عثماني مصر د خديو اسماعيل پاچا تر واکمنۍ لاندې په لومړۍ ځل په ۱۸۷۰ لسيزه کې د يادې سيمې د اداره کولو هڅه وکړه او په سويلي برخه کې يې د “Equatoria” ولايت رامنځته کړ. د مصر لومړنۍ ټاکل شوی حاکم سامويل بېکر (Samuel Baker) و، چې په ۱۸۶۹ کې يې دنده تر لاسه کړه. ورپسې په ۱۸۷۴ کې چارلس جورج ګورډن (Charles George Gordon) او له ګورډن څخه وروسته په ۱۸۷۸ کې ايمين پاشا (Emin Pasha) د ذکر شوې سيمې والي يا حاکم وټاکل شو.

د ۱۸۸۰ لسيزې مهديسټ پاڅون “Mahdist Revolt” نوی رامنځته شوی ولايت بې ثباته کړ او ايکواټوريا سيمې په ۱۸۸۹ کې د د مصر د پولې (سرحدي) سيمې په توګه له منځه لاړه. په ايکواټوريا کې مهمې استوګنې د Lado، Gondokoro، Dufile او Wadelai توکمونو وې. په ياده سيمه کې د اروپا استعماري پوځي تمرينونه په ۱۸۹۸ کې هغه مهال زيات شول، چې په نني Kodok سيمه کې د فيشوډا پېښه (Fashoda Incident) پېښه شوه. برتانيه او فرانسه د يادې سيمې پر سر زياتره وختونه جګړه وکړه. په ۱۹۴۷ کې برتانيا له يوګاندا سره د سويلي سوډان د يو ځای کولو او سويلي ايکواټوريا د کانګو ديموکراتيک جمهوريت د برخې په توګه د پرېښودلو هيلې، د شمالي او سويلي سوډان د يو کولو په موخه د رجف کنفرانس (Rajaf Conference) له مخې په چټکۍ سره تر سره [پوره] شوې.

سويلي سوډان د اټکل له مخې ۸ ميليونه وګړي لري، مګر په بېلابېلو پېړيو کې د يوې سرشمېرنې د نه شتون له امله؛ ښايي ياد اټکل په کلک ډول تحريف شوی وي. د هېواد اقتصاد په پراخه ډول کليوالي يا کرنيز دی او په ټوله کې د پايښت کروندې باندې تکيه کوي. په ۲۰۰۵ کال ته نږدې وختونو کې د ياد هېواد اقتصاد له دې کليوالي واک څخه يو لېږد پيل کړ او په سويلي سوډان کې دننه ښاري سيمې د پراخه پرمختګ شاهدې وې.

سويلي سوډان د سوډان د خپلواکۍ له راهيسې د دوه کورنيو جګړو له امله په منفي ډول اغېزمن شوی دی. د سوډان حکومت له ۱۹۵۵ څخه تر ۱۹۷۲ پورې د سوډان د لومړنۍ کورنۍ جګړې پر مهال د Anyanya له سرکښه پوځ (Anya-Nya په Madi ژبه کې يوه اصطلاح ده، چې د مار د زهرو معنا لري) سره جګړه وکړه. ورپسې په دويمه کورنۍ جګړې کې له ۲۰ کالونو څخه د زياتې مودې لپاره د خلکو د خپلواکۍ پوځ يا خوځښت (People’s Liberation Army/Movement) سره وجنګېدل. د جګړو په پایله کې سويلي سوډان سخته بې پروايي، د جوړښتي پرمختګ کمښت او ستره ويجاړي او بې ځايه کېدنه وزغمله. له ۲،۵ ميليون څخه زيات خلک ووژل شول او ميليونونه نور يې په کور دننه او د باندې کډوال شول.

‎