अउल

अउल
वर्गीकरण व पिनेयागु श्रोत

मनुया हिइ प्लाज्मोडियम फ्याल्सिप्यारम वलय-रूप तथा युग्मक।
ICD-10	B50.
ICD-9	084
OMIM	२४८३१०
DiseasesDB	७७२८
MedlinePlus	०००६२१
eMedicine	med/१३८५  emerg/305 ped/1357
MeSH	C03.752.250.552

मलेरिया दक्ले प्रचलित संक्रमक रोगय् छगू ख। थ्व छगू भंयकर जन स्वास्थ्य समस्या ख। थ्व ल्वे प्लाज्मोडियम गणया प्रोटोजुआ परजीवीया माध्यमं सनि। ४गु प्रकारया प्लाज्मोडियम (Plasmodium) परजीवी मनुष्यतयेत प्रभावित याइ। थ्व प्रकारय् प्लाज्मोडियम फ्याल्सिप्यारम (Plasmodium falciparum), प्लाज्मोडियम भाइभेक्स (Plasmodium vivax), प्लाज्मोडियम ओभेल (Plasmodium ovale) व प्लाज्मोडियम मलेरिये (Plasmodium malariae) ला। थ्व सकलया पुचःयात 'मलेरिया परजीवी' धाइ।

अउलया परजीवीया वाहक मादा एनोफिलिस (Anopheles) पत्ति ख। थुकिलिं न्यायेधुंका अउलया परजीवी ह्यांगु हि कोशय् दुहाँ वना बहुगुणित जुइ व थथे जुइबिले ह्यांगु हि कोशयात स्यंकाबि। थुकिलिं रक्तअल्पता (ऍनिमिया)या लक्षण क्यनि (इकुसे च्वनिगु, सासः ल्हाये थाकुइगु, नाडी याकनं सनिगु इत्यादि)। थ्व बाहेक अविशिष्ट लक्षण दसु ज्वर, चिकुइगु, सेखं, उबकाई, आदि नं खने दै। गंभीर अवस्थाय् ल्वचंकाम्ह मूर्च्छा जुइफु व मदया वने नं फु।

अउलया फैलावयात पनेयात यक्व जुक्ति यायेछिं। झुल व पत्ति म्याटं पत्तिं न्यायेबिमखु। कीटनाशक वासलं व स्थिर ल (गुकिलि पत्तिं खेँ थ्वइ)या निकासीं पत्तिया संख्याय् नियन्त्रण यायेछिं। अउलयात पनेयात यद्यपि खोप दयेकिगुलि मालेज्या जुयाच्वंगु दु व आ तक्क थन्यागु खोप मलुनि। अउलं बचेजुइत निरोधक वासः ताहाकःगु ई तक्क कायेमा। थन्याःगु वासः थिके जुइगुलिं अउल प्रभावित मनुतेसं आपालं न्याये मफु। अउल प्रभावित थाय्‌या आपालं ल्या मनुइ हानं-हानं अउल जुइगु प्रवृत्ति दै व इपिंय् थ्व ल्वेया विरूद्ध आंशिक प्रतिरोधात्मक क्षमता नं दै। तर थ्व प्रतिरोधक क्षमता थन्यापिं मनुत अउल मजूगु थासय् वनेधुंका म्हो जुया वनि। अतः, यदि थन्यापिं मनुत प्रभावित लागाय् हानं लिहावंसा हानं न्हुम्ह मनुतेसं थें हे पूर्ण सावधानी कायेमा। अउल संक्रमणया उपचार क्विनिन वा आर्टिमिसिनिन थें न्याःगु मलेरियाविरोधी वासलं याइ। अथे जुसां वासः प्रतिरोधकता याकनं हे सामान्य जुयावःगु दु।

 

अउलं मनुयात ५०,००० दँ निसें प्रभावित यानातःगु दु व शायद सदैव निसें हे मनुष्य जातिइ थ्व परजीवी दयाच्वंगु जुइफु। थ्व परजीवीया निकटवर्ती फुकी मनुया निकटवर्ती फुकी चिम्पाञ्जीइ खने दु। इतिहासया प्रारम्भिक वर्णन निसें हे अउलया वर्णन खनेदु। आःतक्क लूगुलि दक्ले पुलांगु वर्णन चीनय् २७०० ईसा पूर्वया खने दु। अउलया पाश्चात्य खँग्वः "मलेरिया" ख। थुकिया उत्त्पत्ति मध्यकालीन इटालियन भाषाया खँग्वः माला एरिया नं जूगु ख गुकिया अर्थ 'बाँमलाःगु वायुफे' ख। थुकियात 'दलदली ज्वर' (अंग्रेजी: marsh fever, मार्श फिभर) वा 'एग' (अंग्रेजी: ague) नं धाइ छायेधाःसा थ्व ल्वे दलदली लागाय् व्यापक कथं पुनिगु या।

अउलय् न्हापांगु गंभीर वैज्ञानिक अध्ययन सन् १८८०य् जुल गबिले छम्ह फ्रेञ्च सैन्य चिकित्सक चार्ल्स लुई अल्फोंस लैवेरनजुं अल्जेरियाय् ज्यायानादिबिले न्हापालाक्क ह्यांगु हि कोशिकाया दुने परजीवीयात खनादिल। वबिले वय्‌कलं थ्व प्रस्तावित यानादिल कि अउल ल्वेया कारण थ्व प्रोटोजुआ परजीवी ख। थ्व नापं मेमेगु अनुसन्धानया निंतिं वय्‌कःयात सन् १९०७या चिकित्सा नोबेल सिरपा लल्हात।

थ्व प्रोटोजुआया नां प्लाज्मोडियम इटालियन वैज्ञानिकत एत्तोरे मार्चियाफावा व आंजेलो सेलीजु तेसं तयादिल। थुकिया दच्छि धुंका क्युबामि चिकित्सक कार्लोस फिनलेजुं पीत ज्वरया उपचार याना दिबिले सर्वप्रथम थ्व धयादिल कि पत्तिं थ्व ल्वेयात छम्ह मनुं मेम्ह मनुतक्क पुंकी। थ्व तथ्ययात अकाट्य कथं प्रमाणित याइगु ज्या धाःसा ब्रिटेनया सर रोनाल्ड रसजुं भारतया सिकन्दराबादय् कार्यरत सन् १८९८य् यानादिल। वय्‌कलं पत्तितयेगु विशेष जातिं झंगतयेत न्याका व पत्तिया लार ग्रंथिं परजीवीयात बायादिल व थन्यागु परजीवीतयेत वय्‌कलं संक्रमित झंगले नं क्यनादिल। थ्व ज्याया निंतिं वय्‌कःयात सन् १९०२या चिकित्सा नोबेल सिरपा दत। लिपा भारतीय चिकित्सा सेवानं त्यागपत्र बिया रसं नवस्थापित लिभरपूल स्कूल अफ ट्रपिकल मेडिसिनय् ज्या यानादिल व मिस्र, पनामा, युनान व मरिशस थें न्यागु यक्व देशय् मलेरिया नियन्त्रण ज्याय् योगदान बियादिल। फिनले व रसया अन्वेषणया पुष्टि वाल्टर रीडया अध्यक्षताय् छगू चिकित्सकीय बोर्डं सन् १९००य् यानादिल। थुकिया सल्लाहया पालन विलियम सि. गोर्गसं पनामा नहरया निर्माणया ईले यानादिल गुकिलिं याना द्वलंद्वं ज्यामितयेगु ज्यान मवन। थ्व उपाय पिनिगु छ्येला भविष्य़य् थ्व ल्वेया विरूद्धय् हानं-हानं जुल।

अउलया विरूद्ध न्हापांगु प्रभावी उपचार सिनकोना वृक्षया बार्क छ्येला जुल गुकिलि कुइनिन दयाच्वनि। थ्व सिमा पेरु देशय् एण्डिज पर्वतया ढलानय् बुइगु या। थ्व छालया छ्येला स्थानीय मनुतयेसं ताःई निसें अउल विरूद्ध यानाच्वंगु जुल। जीसुइट पादरीतयेसं करीब १६४० इस्वीइ थ्व उपचार युरोप थ्यंका बिल गन थ्व सिक्क नांजाल। तर बार्कं कुइनिनयात सन् १८२० तक्क अलग याये मफूगु जुयाच्वन। थ्व ज्या अन्ततः फ्रेञ्च रसायनविद पियेर जोसेफ पेलेतिये व जोसेफ बियाँनेमे कैवेंतुजुं यानादिल। वय्‌कःपिन्सं हे क्विनिनया नां बियादीगु ख।