सूर्य

सूर्य

सौर्य फिल्टर प्रयोग गरी सन् २०१९ मा खिचिएको सूर्यको तस्विर
अन्य नाम	सुरज, रवि
विशेषण	सौर्य
अवलोकन तथ्याङ्क
पृथ्वीबाट औसत दूरी	१AU ≈ १.४९६×१०८किमी प्रकाश गतिमा ८.३१ मिनेट
दृश्यमान चम्किलोपन  (भी)	−२६.७४
परम मान	४.८३
आकार वर्गीकरण	जि२भि
धातुपन	Z = ०.०१२२
कोण आकार	३१.६–३२.७ वृतांश मिनेट ०.५२७–०.५४५ डिग्री
ब्रह्माण्डीय गुणहरू
आकाशगङ्गाको केन्द्रदेखि औसत दूरी	≈२.७×१०१७किमी
छायापथीय अवधि	२.२५-२.५०×१०६ ए (लगभग २२-२५ करोड सौर्यवर्ष)
वेग	≈२५१किमी/से (छायापथ केन्द्रको चारैतिर ५४,००० प्रकाशवर्षव्यापी कक्षपथमा) ≈ २०किमी/से (नाक्षत्रिकमा अन्य तारहरूको सापेक्षमा) ≈ ३७०km/s (ब्रह्माण्ड माइक्रोवेभ पृष्ठभूमि सापेक्ष)
भौतिक गुणहरू
भूमध्यरेखीय व्यास	६,९५,७०० किमी, ६,९६,३४२ किमी १०९× पृथ्वी
भूमध्यरेखीय परिधि	४.३७९×१०६किमी १०९ × पृथ्वी
समतलकृति	९×१०−६
सतहको क्षेत्र	६.०९×१०१२वर्ग कि.मि. १२,००० × पृथ्वी
आयतन	१.४१×१०१८घन कि.मि. १,३००,००० × पृथ्वी
तौल	१.९८८५×१०३०किलोग्राम ३३२,९५०पृथ्वी
औसत घनत्व	१.४०८ग्रा/सेमी३ ०.२५५ × पृथ्वी
केन्द्रीय आयतन (नमुना)	१६२.२ग्रा/सेमी३ १२.४ × पृथ्वी
भूमध्यरेखीय गुरुत्वाकर्षण	२७४मि/से२ २८ × पृथ्वी
जडत्व कारक क्षण	०.०७० (अनुमानित)
पलायन वेग (सतहबाट)	६१७.७किमी/से ५५ × पृथ्वी
तापक्रम	केन्द्रीय (नमुना): १.५७×१०७के फोटोस्फियर (प्रभावी): ५,७७२के कोरोना: ≈ ५×१०६के
चम्किलोपन (एलsol)	३.८२८×१०२६वाट ≈ ३.७५×१०२८एलएम ≈ ९८एलएम/वाट चम्किलोपन प्रभावी
रङ (B-V)	०.६३
औसत तीव्रता (Isol)	२.००९×१०७W·m−२·sr−१
उमेर	≈४.६ करोड वर्ष (४.६×१०९वर्ष)
फोटोस्फिरिक संरचना (तौल अनुसार)	७३.४६% हाइड्रोजन २४.८५% हिलियम ०.७७% अक्सिजन ०.२९% कार्बन ०.१६% फलाम ०.१२% नियोन ०.०९% नाइट्रोजन ०.०७% सिलिकन ०.०५% म्याग्नेसियम ०.०४% सल्फर
घूर्णन गुणहरू
सङ्क्रमणकालीन कोण	७.२५° (भूकक्षको साथ) ६७.२३° (छायापथीय तलको साथ)
उत्तर ध्रुवको सही आरोहण	२८६.१३° १९ घ ४ मिने ३० से
उत्तर ध्रुव को झुकाव	+६३.८७° ६३° ५२' उत्तर
विषुवरेखाको घूर्णन काल	भूमध्य रेखामा २५.०५ दिन १६° अक्षांशमा २५.३८ दिन ध्रुवमा ३४.४ दिन
विषुवरेखाको वेग (अक्षांशमा)	१.९९७किमी/से

ताराहरूको वर्गीकरण गर्ने एक विशिष्ट विधि अनुसार सूर्य 'जी श्रेणी'का मुख्य अनुक्रम ताराहरू अन्तर्गत पर्दछ। सूर्यको विद्युत चुम्बकीय विकिरणको तीव्रता स्पेक्ट्रमको पहेँलो-हरियो भागमा सबैभन्दा बढी हुनेे भएकाले कहिलेकाहीँ यसलाई 'पहेँलो वामन' पनि भनिन्छ। सूर्यको रङ सेतो भए पनि पृथ्वीको वायुमण्डलमा नीलो प्रकाश छरपष्ट हुँदा पृथ्वीको सतहबाट यसलाई पहेँलो देख्न सकिन्छ। वर्णक्रमीय प्रकार 'जि२ ले सूर्यको सतहको तापक्रम लगभग ५७७८ केल्भिन वा ५५०५ डिग्री सेल्सियस रहेको उल्लेख गरेको छ जसमा 'भि'ले आकाशगङ्गाको अधिकांश ताराहरू जस्तै सूर्य पनि मूलधारको तारा हो भनेर सङ्केत गर्दछ अर्थात् यसले केन्द्रमा आणविक मिश्रण प्रतिक्रियाहरूको माध्यमबाट हाइड्रोजनलाई निरन्तर जलाएर हिलियममा परिवर्तन गर्दछ।

सूर्यले यसको केन्द्रमा प्रतिसेकेन्ड ६२ करोड मेट्रिक टन हाइड्रोजन जलाउँदछ। पहिले खगोलशास्त्रीहरूले सूर्यलाई चम्किलो तर कम महत्त्वपूर्ण ताराको रूपमा हेरेका थिए तर पछिल्ला तथ्याङ्कहरू अनुसार सूर्य आकाशगङ्गाका ताराहरू मध्ये ८५ प्रतिशत ताराहरू भन्दा बढी चम्किलो रहेको तथ्य पत्ता लागेको थियो। वास्तवमा आकाशगङ्गाको अधिकांश ताराहरू रातो तथा वामन छन्। सूर्यको निरपेक्ष मान +४.८३ छ, तर यो पृथ्वीबाट निकट भएकोले आकाशको कुनै पनि अन्य वस्तुको तुलनामा धेरै चम्किलो देखिन्छ। अन्तरिक्षमा सूर्यको कोरोना (तारा बाहिरको वातावरण) निरन्तर फैलिरहेको हुनाले सौर्य आँधीको जन्म हुन्छ। सौर्य आँधी मूलतः आयनित कणहरूको एक शृङ्खला हो जुन हेलियोपज, वा लगभग १०० नोभो-एकाइहरू (सूर्यबाट पृथ्वीको औसत दूरीको १०० गुणा) सम्म फैलिन्छ। हेलियोस्फियर वा सौर्यमण्डल सबैभन्दा ठूलो निरन्तर संरचना हो, जुन सौर्य आँधीको माध्यमबााट निर्मित हुन्छ।

सूर्य हाल आकाशगङ्गाको कालपुरुष भुजाको भित्री भागमा अवस्थित स्थानीय बुदबुद क्षेत्रमा स्थानीय अन्तर्नाक्षत्रीय बादलहरू मार्फत यात्रा गरिरहेको छ। पृथ्वीबाट १७ प्रकाश वर्षको दूरीमा रहेका ५० वटा निकटतम तारा (सबैभन्दा नजिकको तारा, प्रोक्सिमा सेन्टाउरी, ४.२ प्रकाश वर्ष टाढा) मध्ये सूर्य द्रव्यमानमा चौथो स्थानमा रहेको छ। सूर्य आकाशगङ्गाको केन्द्रबाट लगभग २४-२६ प्रकाश-वर्ष टाढा रहेको छ र यसले २२.५ देखि २५ करोड वर्षमा एकपटक केन्द्रको परिक्रमा गर्दछ। छायापथीय उत्तरी ध्रुवबाट सूर्यको यो परिक्रमा घडीको दिशामा हुन्छ। ब्रह्माण्डीय अणुतरङ्ग पृष्ठभूमि विकिरणको (पोटविकिरण) अधीनमा रहेर आकाशगङ्गा ५५० किलोमिटर प्रति सेकेन्डको गतिमा अघि बढिरहेको हुनाले सूर्यको वेग लगभग ३७० किलोमिटर प्रति सेकेन्ड कंस वा सिंह क्षेत्रतर्फ रहेको छ।

सूर्य सौर्यमण्डलको कुल द्रव्यमानको ९९.८६३२% द्रव्यमान भएको जि-प्रकारको प्रधान तारा हो। यसको संरचना लगभग एक सिद्ध गोलो जस्तै भएतापनि उत्तर र दक्षिणी ध्रुवतिर सुन्तला जस्तै थोरै दबेको छ। यो सुन्तला आकारको मात्रा प्रति ९० लाख भागहरूमा एक भाग हो। अर्थात् सूर्यको ध्रुवीय व्यास भूमध्यरेखाभन्दा १० किलोमिटर मात्र कम हुन्छ। सूर्य प्लाज्मा वा आयनित ग्याँसबाट बनेको हुनाले यो भूमध्यरेखीय क्षेत्रको ध्रुवीय क्षेत्रभन्दा उच्च गतिमा घुम्दछ। यो परिवर्तनशील वेगलाई विभेदक वेग भनिन्छ। यस्तो वेगको कारण सूर्यको बीचमा गति र सतहतर्फको तापक्रमको ढलान केन्द्रभन्दा बढी घुमाउरो हुने भएकाले द्रव्यमानको स्थानान्तरण हुन्छ। पृथ्वीको कक्षको उत्तरी ध्रुवबाट अवलोकन गर्न सकिने सूर्यको कोणीय गतिको केही भाग यस सामूहिक स्थानान्तरणको कारण पुनर्वितरण गरिएको छ। अर्थात् एक ठाउँको गति घट्छ जाँदा अर्को ठाउँमा बढ्न जान्छ। यो वास्तविक परिक्रमण वेगको मान भूमध्यरेखीय क्षेत्रमा २५.५ दिन र ध्रुवीय क्षेत्रमा ३३.५ दिनको हुन्छ। तथापि, पृथ्वीको सापेक्षमा सूर्यको स्थिति निरन्तर परिवर्तन भइरहेको हुनाले हामीले पृथ्वीको २८ दिनको यो परिक्रमण वेगको मूल्य प्राप्त गर्दछौँ। सूर्यको कक्षको वरिपरि घूर्णन वेग धेरै कम रहेकाले यस घूर्णन वेगबाट उत्पन्न केन्द्रापसारक बल सूर्यको सतह गुरुत्वाकर्षणको १८० लाख भागको एक भाग हो। ग्रहहरूको ज्वारभाटाको बल अनिनै नगण्य भएकाले सूर्यको आकार र आकृतिमा यिनीहरूले परिवर्तन गराउन सक्दैनन्।

सूर्य एक पपुलेसन १ तारा हो, अर्थात् यसमा भारी मौलिक पदार्थहरू रहेका छन्। यो ताराको उत्पत्ति सम्भवतः एक वा एकभन्दा बढी अतिनवतारा (सुपरनोभा) विस्फोटका कारण भएको हुन सक्छ। सुपरनोभा विस्फोटले विशाल ग्याँसका बादलहरूलाई संकुचित गरेर नयाँ ताराहरूको गठन सुरु गर्न सक्छ। सौर्यमण्डलमा, सामान्य पपुलेसन २ ताराहरू (जसमा कम भारी पदार्थहरू हुन्छन्) भन्दा भारी तत्वहरू पाइन्छन् जसमा युरेनियम र सुन पर्दछन्। यी भारी तत्वहरू सम्भवतः सुपरनोभा विस्फोटको समयमा थर्मल प्रतिक्रियाहरूद्वारा वा ठूलो दोस्रो पुस्ताको ताराभित्र न्यूट्रोन अवशोषणद्वारा उत्पन्न भएका थिए।

स्थलीय ग्रहहरूको विपरीत सूर्यको कुनै निश्चित सतह सीमा छैन र यसको ग्याँस घनत्व व्यासार्ध बढ्दै जाँदा तीव्र रूपमा घट्दछ। सूर्यको व्यासार्ध केन्द्रदेखि फोटोस्फियरको अन्त्यसम्म निर्धारण गरिन्छ। फोटोस्फियर सूर्यको एक क्षेत्र हो जहाँबाट ग्याँस यति पातलो हुन्छ कि यसले उल्लेखनीय मात्रामा विकिरण उत्सर्जित गर्न सक्दैन। यसैले हामी सामान्यतया सूर्यको फोटोस्फियरलाई दृश्य प्रकाशमा देख्छौँ। सूर्यको भित्री भाग प्रत्यक्ष रूपमा दृश्यमान छैन। सूर्य विद्युत चुम्बकीय विकिरणप्रति तटस्थ छ। तर सिस्मोलोजी जसरी सौर्य कम्पन मार्फत भित्री भाग बारेमा जानकारी प्राप्त गर्न सकिन्छ। जसरी पृथ्वीको आन्तरिक संरचना भूकम्पका कारण उत्पन्न हुने तरङ्गबाट थाहा हुन्छ, त्यसरी नै सूर्यको भित्री भागबाट बग्ने इन्फ्रारेड चाप तरङ्गमार्फत पनि सूर्यको आन्तरिक संरचना थाहा पाउन सकिन्छ। यसका साथै सूर्यको अदृश्य संसारको बारेमा पनि कम्प्युटर सिमुलेसनको माध्यमबाट ज्ञान प्राप्त गर्न सकिन्छ।

केन्द्रभाग

सूर्यको तौल करिब २×१०^३० किलोग्राम छ, जुन सामान्य भन्दा केही बढी हो। यसको तौलको करिब ७४% हाइड्रोजन, २५% हिलियम र बाँँकी अन्य गर्‍हौ पदार्थहरू रहेका छन्। यसको आयु करिब ४ अर्ब ६० कराेड वर्ष रहेको अनुमान गरिन्छ। सूर्यले आफ्नो जीवनको आधा यात्रा तय गरीसकेको अनुमान गरिन्छ। यस समयमा सूर्यले परमाणवीय सन्धि प्रतिक्रियाद्वारा केन्द्रमा रहेको हाइड्रोजनलाई हिलियममा परिणत गर्दछ। करिब ५ अर्ब वर्षपछि यो ग्रहिय नेबुलामा परिणत हुने छ।

पृथ्विको सबैभन्दा नजीकको तारा भएर र बैज्ञानिकहरूबाट सघन अध्ययन हुँदाहुँदै पनि, यसका बारेमा धेरै प्रश्नहरू अनुत्तरित छन् - जस्तै, किन यसको बाहिरी बायुमण्डलको तापक्रम दशलाख केल्भिन भन्दा बढि छ जबकि यसको देख्न सकिने सतहको तापक्रम ६,०००के मात्र छ।

वेद र पुराणमा सूर्य लाई सौर्यमण्डलको सर्वाधिक बलशाली ग्रह मानिन्छ। नवग्रह मध्ये सूर्यलाई विशेष मान्यता दिइएको छ। सूर्यलाई शनिको पिता मानिएको छ। सूर्यको रङ्ग रातो र उसको वाहन रथ हो, उसको एक मात्र चक्र छ जसले वर्षलाई दर्शाउँछ। यस चक्रमा १२ भाग छ जुन १२ महिनाको द्योतक हो। यस चक्रको मध्यमा छ भाग छ जुन छ ऋतुहरूको द्योतक हो। रवि, हेली, भास्कर, विकर्तन, अहस्कर, तपन, पूषा, नभेश्वर, मार्तण्ड, दिवाकर, प्रभाकर, अर्क, अरुण, चित्ररथ आदि यसको पर्याय नामहरू हुन्।