Болгар

Ерөнхийдөө уулархаг. Уулс нь өндөр биш. Румынтай хиллэх Дунай мөрөн болон тэнгис хавиар нам доор тал газартай.

Бүгд Найрамдах Болгар Улс Република България (Болгар)
Төрийн далбаа Сүлд
Уриа: Съединението прави силата Sǎedinenieto pravi silata ("Эв нэгдэлд хүч чадал оршдог")
Төрийн дуулал: Мила Родино ("Хайрт эх орон")
Болгар улсын байршил (хар ногоон) – Европ (ногоон & хар саарал) – Европын Холбоо (ногоон)  –  [Legend]
Нийслэл ба томоохон хот	Софи 42°41′N 23°19′E / 42.683°N 23.317°E / 42.683; 23.317 23°19′E / 42.683°N 23.317°E / 42.683; 23.317
Албан ёсны хэл	Болгар хэл
Албан бичиг	Кирилл
Угсаатны бүлгүүд (2021)	84.6% Болгарчууд‎ 8.4% Туркууд 4.4% Цыган 2.6% бусад
Шашин (2021)	71.5% Христ 5.2% Шашингүй 10.8% Ислам 0.1% бусад 12.4% хариулаагүй
Ард түмний нэршил	Болгарчууд‎
Төр засаг	Нэгдмэл парламентын бүгд найрамдах улс
• Ерөнхийлөгч	Румен Радев
• Дэд Ерөнхийлөгч	Илияна Йотова
• Ерөнхий Сайд	Николай Денков
• Үндэсний Ассамблейн дарга	Росен Желязков
Хууль тогтоох байгууллага	Үндэсний Ассамблей
Түүх
• Болгарын анхны эзэнт гүрэн	681–1018
• 2-р эзэнт гүрэн	1185–1396
• Болгарын хант улс	3 сарын 3, 1878
• Османы эзэнт гүрнээс тусгаар тогтнов	10 сарын 5, 1908
• Хаант засгийг халав	9 сарын 15, 1946
• Одоогийн засаглалын хэлбэр	11 сарын 15, 1990
• НАТО-д элсэв	3 сарын 29, 2004
• Европын Холбоонд нэгдэв	1 сарын 1, 2007
Газар нутаг
• Нийт	110,993.6 км2 (103)
• Усны эзлэх талбай (%)	2.16
Хүн ам
• 2022 тооцоо	6,447,710 (109)
• Нягтаршил	63/км2 (154)
ДНБ (ХАЧТ)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ US$203 тэрбум (73)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $27,890 (55)
ДНБ (нэрлэсэн)	2023 тооцоо
• Нийт	▲ $100 тэрбум (71)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $14,893 (60)
ОТББИ (2021)	▼ 39.7 дундаж
ХХИ (2021)	▲ 0.796 өндөр · 68
Мөнгөний нэгж	Лев (BGN)
Цагийн бүс	UTC+2 (ЗЕЦ)
• Зуны цаг (ЗЦ)	UTC+3 (ЗЕЗЦ)
Огнооны формат	өө.сс.жжжж
Жолооны тал	баруун
Утасны томьёо	+359
Домэйн нэр	.bg .бг

Эзэн болсон Болгар улс 681 онд үүсэн байгуулагдаж, 1393 оноос хойш 500 орчим жил Османы эзэмшилд байгаад Орос-Туркийн дайны үр дүнгээр 1878 онд тусгаар тогтножээ. 1946 онд Хаант засгийг халж, 1990 оноос өнөөгийн ардчилсан, зах зээлийн эдийн засаг, парламентийн бүгд найрамдах засагтай Бүгд Найрамдах Болгар Улс (БНБолУ) болон өөрчлөн байгуулагдсан. Дэлхийд 98-р орох 7.4 сая хүн амтай. Хүн амын дийлэнх олонх нь христийн шашинт болгар үндэстэн. Бас ислам шашинт турк, цыган ард түмэн байдаг. Нийслэл Софид хүн амын 18 хувь оршин суудаг. Албан ёсны ганц хэл нь слав гаралтай, кирилл үсгээр бичдэг болгар хэл.

Болгар Улс нь хөдөө аж ахуй хөгжсөн аж үйлдвэрийн орон. Автомашин, компьютер үйлдвэрлэдэг. Нэг хүнд 15,933 ам.долларын ДНБ ноогддогоороо дэлхийн дунджаас дээгүүр (65) байгаа.

811 оны Крум хан              XIII зууны Болгар

Болгар оронд хуучин чулуун зэвсгийн үед хүн амьдарч байсныг Козарника агуйн олдвороос мэджээ. Одоогоос 6000 жилийн тэртээх шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүний эд зүйлс Хаманж, Винча, Варна хавиас олдсон. Варнын булшнаас дэлхийн хамгийн эртний байж болох алтан зоос, гоёл гарчээ. Төмөр зэвсгийн үед амьдарч байсан олон фрак аймаг отгийг Терес нэгтгэж Одрисын улсыг үндэслэсэн ч Македоны Александрт эрхшээгдэж, 46 онд Ромд эзлэгджээ. V зуунд Византынх болов. Энэ үед христосын шашин нэвтэрч, Европын анхны сүмийг Афанасий гэгч босгожээ. VI зуунаас өмнөд славчууд түрэн ирж нутгийнхантай холилдсон.

VII зуунд Аспарухын толгойлсон булгар овог аймгууд Днепр, Дунай мөрний адагт нүүн ирж Византтай байлдан Бага Скиф нутгийг тасдан аваад Плискад төвөлрөн сууснаар Болгарын анхны хант улс (681—1018) үндэслэгджээ. Булгарчууд нутгийн ард түмэнтэй уусан нийлж слав төрлийн хэлтэй болгар үндэстнийг үүсгэсэн.

 

 

811 онд Крум хан Византийн I Никифор хааныг даран дийлж харьяа нутгаа хоёр дахин тэлж, шинэ хууль цааз тогтоожээ. 864 онд I Борис хан христийн шашныг (үнэн алдартны шашин)-ийг өргөн дагажээ. «Түрүү алтан үе» гэгдэх хан I Симеон хан (893–927) тэнгэрт халиснаас хойш хорват, мажар, печенег, сербитэй дайтаж, Богомилын тэрс ном үүссэнээр Болгарын хүч суларсан. Русь, Византийн довтолгоонд нийслэл Преславаа алдахад Самуил ханы удирдлагаар Серби Хорватыг дайлсан боловч II Василийн цэрэгт ялагдан эхний улс мөхжээ.

II Василийг нас барсны дараа Пётр Деляны гэх мэт бослого хөдөлгөөн гарч байсан ч бүтээгүй. Харин 1185 оны I Иван Асень, IV Пётрын зохион байгуулсан бослого бүтэж Тырновод нийслэлтэй Болгарын удаах хант улсыг төрүүлсэн. Дахин мандсан Болгар улс II Иван Асений (1218–1241) үед машид хүчирхэгжээд, дараа нь дотоодын тэмцэл, Визант, Унгарын довтолгоо, Монголын дарамттай учирчээ. XIV зууны төгсгөлд Видин, Тырново, Добружийн гурав, түүнээс ч олон хуваагдчихаад байсан нь Османы туркийн аманд орцгоосон.

1396 оны Никополийн тулалдаанаар Дунайн өмнөд газар Болгарыг бүхэлд нь Осман эзэлжээ. Османы ангиллаар христийн шашинтан доод анги болж хүнд татварт унаснаас зайлж зарим хэсэг исламын шашинд дасч, өв соёл нь дарагджээ. 1598 онд Тырново, 1686 онд Тырново, Чипровцид, 1689 онд Карпушийн бослого гарч байсан ч номхотгогдов. XVIII зууны Өрнө Европын сэргэн мандалтын сургаар Болгарын улс үндсээ гэх ухамсар сэргэн 1876 оны Дөрөвдүгээр сарын бослогоор тэсэрсэн. 30,000 болгарыг хядсан Османы эсрэг их гүрнүүд цочин эвсч 1877 онд Орос Османтай дайтсны үр дүнд Болгар тусгаар тогтножээ.

Болгарын гүнт улс 1885 онд Дорно Румелийг нэгтгэж, 1908 онд Болгарын сүүлчийн хант улсыг тунхаглажээ. Болгар томорч «Балканы Прусс» гэгдэж Балканы хоёр дайн, Дэлхийн I дайнд хүч үзсэн. Дайны эцэст газар нутгаасаа алдаж, 1912-1929 онд олон хүн гадаад руу гарчээ. III Борис (1918–1943)-ын Болгар Дэлхийн II дайнд Германы талыг барьж өнгөрсөн.

1944 оны хувьсгалаар хаант засгийг халж, 1946 онд Бүгд Найрамдах Болгар Ард Улс болсон нь Зөвлөлтийн манлайллын доор коммунист дэглэм, социалист эдийн засгийн журмаар хөгжиж байв. Болгар хурдацтай аж үйлдвэржиж, 1950-аад онд амьдралын тав тух бүрдсэн. Тодор Живковын (1954–1989) үед төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн сууринд зах зээлийн шинжийг оруулан туршиж байлаа. 1979 онд Георги Иванов сансарт ниссэн. 1984 онд турк үндэстнийг хүчлэн хяхаж, алах ажил эхэлснээр 300,000 хүн Турк руу зайлан оджээ.

1989 оны Дорно Европ дахь коммунизмын уналтаар 11 сарын 10-нд хуучин удирдлага огцорч, ардчилсан (демократ) дэглэмд шилжиж 1990 оноос өнөөгийн Бүгд Найрамдах Болгар Улс болон өөрчлөн байгуулагджээ. Шилжилтийн жилүүдэд ард түмний амьдрал урьдынхаас доройтож 1997 онд эдийн засгийн шинэчлэл хийгджээ. 2001 оноос эдийн засаг, улс төрийн байдал эрс сэхсэн. 2004 онд НАТО, 2007 онд Европын холбооны гишүүн болжээ.

Пириний нуруу                      Хар далайн эрэг

110,994 км² эзэлсэн дэлхийн 105-р том орон Болгар Балканы хойгийн зүүн өмнөд хэсэгт Турк, Грек, Умард Македон, Серби, Румын таван улстай 1,808 км газраар хиллэж, дорно талаараа Хар тэнгист 354 км эргээр тулан оршдог. Ерөнхийдөө уулархаг. Уулс нь өндөр биш. Хамгийн өндөр Мусала (2925 м) уул байдаг Родопийн нуруу баруун өмнөд хэсгээр, харин зүүн өмнөд хэсгээр Фракийн доод газар, хөндлөн голоор Балканы уулс, Румынтай хиллэдэг Дунай мөрөн хавиар тэгш тал бий. Пириний нурууны Вихрен (2914 м), Рилийн нуруунд Малка Мусала (2902 м) байдаг бол Балканы уулсын оргил нь Ботев (2376 м) юм. Нийтдээ 540 гол горхи байдгаас дан Болгарын хамгийн урт Искыр гол 340 км урсаж Дунайд цутгадаг.

Болгар эх газрын зөөлөн уур амьсгалтай, жилийн дундаж температур +10.5 °C, өвөлд дунджаар -2+2 °C, зунд +20 °C—25 °C. Жилд дунджаар 698 мм тунадас унадаг.

Болгар нутагт 3000 гаруй зүйлийн ургамал ургадаг бөгөөд бүх нутгийн 30 хувийг эзэлдэг. Болгар оронд олон зүйлийн ан амьтан, жигүүртэн шувуу бий. Бор гөрөөс, буга, баавгай, дорго, туулай, гахай зэрэг ан амьтад илүү их тархсан байдаг.

Нас хүйсний суварга                      Болгар хувцастай бүжигчин

 

2011 онд Болгарын хүн амын 7,364,570-аар тоологдсон. Үүнээс 51.3 % нь эм, 48.7 % нь эр. 72.5 хувь хотод, 27.5 хувь хөдөө амьдарч байна. 1985 онд 8,948,649 хүнтэй болж ирээд 1990 оноос эрчимтэй цөөрч одоо бараг 1950 оныхтой (7,250,500) тэнцэх болжээ. Үүнд 937,000-1,200,000 залуу эх орноо орхин явсан нь нөлөөлсөн.

Улсын үндсэн хүн ам - 84.8 хувийг слав төрлийн хэл, христийн шашинт болгарчууд бүрдүүлдэг. Цөөнх турк, цыган тус тус 8.8%, 4.9%-ийг эзлэн байна. Бүгдээрээ улсын албан ёсны болгар хэлээр хэлэлцэнэ. Уламжлалт кирилл үсгээр бичдэг. Хүн амын 98.6 хувь бичиг үсэгт тайлагдсан.

ү·х·з	Болгар улсын тэргүүлэх арван хоёр хот
	Хот	Аймаг	Хүн ам			Хот	Аймаг	Хүн ам
1	Софи	Софи	1,270,284	Софи	7	Плевен	Плевен	106,011
2	Пловдив	Пловдив	331,796		8	Сливен	Сливен	89,848
3	Варна	Варна	330,486		9	Добрич	Добрич	89,472
4	Бургас	Бургас	197,301		10	Шумен	Шумен	82,557
5	Русе	Русе	146,609		11	Перник	Перник	81,052
6	Стара-Загора	Стара-Загора	136,363		12	Хасково	Хасково	74,843
Эх үндэс:    Статистикийн газрын мэдээ

Болгар бол аж үйлдвэржсэн орон. Өнгөт төмөрлөгийн үйлдвэрүүдтэй. Үнэртэнд зориулсан сарнай, тамхи, усан үзэм тариалдгаараа хэдийнээ танигдсан.

 

 

Болгар улсын нутаг дэвсгэрт ЮНЕСКО-гийн дэлхийн өвийн жагсаалтад бүртгэгдсэн соёлын өв 7, байгалийн өв 2 бий.