Европа: континент

Адан къерехар МуркӀаринни Атлантик океанрин гьуьлери кьунвайди я. Европадин чилин кьадар — 10 млн кьван км² я. Агьалийрин кьадар 740 млн кьван кас я. Азиядихъ галаз Европади Евразия континент арадал гъизвайди я.

 

Европадал дегьчӀаван-грециядин мифологиядин героинядин, Зевса чуьнуьхнавай ва Критдиз тухванвай финикиядин пачагьдин рушан Европа тӀвар эцигна. Мумкин гьакӀни Европа эпитет Герадихъни Деметрадихъ галаз галкӀанвай тир. Француз чӀалархъан Пьер Шартрендин фикиррдай нетижа хкудун, и тӀварцӀин арадал атун тийижирди я.

Гилан литературада авай виридалайни тӀвар-ван авай этимологийрин гипотезар антик чӀавуз теклифарнава, амма абур гьуьжет алайбур хьиз гьисабзавайди я:

• гьакӀ месэла, са этимологияди Европа гафунин арадал атун грециядин «еври-» ва «опс-» дувулрикай — «вилер гьяркьуьди» баян ийизвайди я;

• Милетви Исихий лексикографдин фикирдив кьурвал, Европа тӀвар «рагъакӀидайпатан уьлкве, тахьайтӀа мичӀиди» лагьай чӀал я. Са арадлай чӀалархъанри ам рагъакӀидайпатан-семитрин «‘rb» ва аккаддин «erebu» (кьведни «ракъинин акӀун» лагьай чӀалар) гафарихъ галаз гекъигна. ЯтӀани, Мартин Уэстдиз и этимология усал хьтинди аквазва.

Европади Азиядихъ галаз сад тир Евразия дибчил арадал гъизвайди я. Европадин чилин кьадар 10 532 000 кьван км² я, ада дибчилин вадакай са пай кьван ва вири Чилин къураматдикай 8 вишекайди кьунвайди я.

Европа михьиз кеферпатан зурэлкъверда ава, 36° к. гь. ва Кеферпатан МуркӀарин океандин арада. РагъакӀидай паталай рагъэкъечӀдай патал кьван яргъалвал — 4050 км, кефер паталай кьибле патал кьван яргъивал — 4530 км я.

Европадин къерехар Кеферпатан МуркӀаринни Атлантик океанри кьунвайди я. Континентдин къерехрив Балтик, Аравилин, ЧӀулав, Азов, Кеферпатан, Лигуррин, Адриатикадин, Тиррен, Ионийрин, Ирландиядин, Мармар, Альборан, Ваттрин, Кельтрин, Эгей, Балеар гьуьлер гвайди я.

Островарни зуростровар

Европадин къерехдин цӀар лап атӀайди я. Ам пара заливри, островрини зуростроври арадал гъизва. Са чӀавара Европадикай «зуростроврин зуростров» хьиз лугьузвайди я. Авайвал лагьайтӀа, Европа — Евразиядин дибчилин чӀехи зуростров я. Асул зуростровар — Скандинавия, Пиреней, Балканар, Аппенинрин, Крым, Ютландия, Бретоньни мсб.

Островрин вири чилин кьадар 730 агъ. кьван км² я. Зуростроври Европадин вири винел патан кьудай са пай кьван кьунвайди я.

Рельеф

Юкьван кьакьанвал 300 м кьван я, лап вини кьилинди — 4808 м. Монблан сув тахьайтӀа 5642 м. Эльбрус сув. (Европадин рагъэкъечӀдайпатан сергьятдин цӀар чирунилай аслу я), виридалайни агъа тир 27 м кьван я Каспи гьуьлуьн дугун.

Европадин рельеф — парани пара дугунарни аранар я. ЧӀехи дугунар — РагъэкъечӀдай Европадин, Скифрин плита, Падана, Юкьван Европадин, Юкьван ДунайдинАгъ Дунайдин, Париж бассейнни я.

Сувари вири чиликай 17 вишекайди кьунвайди я. Асул суварин системаяр — Альпар, Къавкъаз, Карпатар, Крым сувар, Пиренеяр, Аппенинар, Урал, Скандинавиядин сувар, Балканар зуростровдин сувар я.

КӀвалахзавай вулканар Исландиядани Аравилин гьуьлуьн регионда ава.

Европадин сувар 3 акъалтвилин дережедак квайбурукай яз я:

• Каледониядин акъалтвал — Скандинавиядин сувар, Каледониядин сувар;

• Герциниядин акъалтвал — Ибериядин массив, Юкьван массив, Вогезар, Арденнар, Урал;

• Альпыйрин акъалтвал — Пиренеяр, Альпар, Карпатар, Аппенинар, Балканар зуростровдин сувар, Динар сувар.

Къенепатан ятар

Дибвилин вацӀар: Волга, Дунай, Урал, Днепр, РагъакӀидайпатан Двина, Дон, Печора, Кама, Ока, Белая, Днестр, Рейн, Эльба, Висла, Тахо, Луара, Одер, Неман, Эбро.

Дибвилин вирер: Каспи гьуьл, Ладога, Онега, Чудни Псков, Венерн, Балатон, Женева.

 

Арктикадин островрални Кеферпатан МуркӀарин океандин къерехдай тӀуз — арктикадин къумлухарни тундраяр, абурулай кьибле патахъ гала — тамтундраяр, тайгадин, акахьайни пешер гьяркьуь тамар, тамар-чуьлер, чуьлер, субтропикрин аравилин гьуьлуьн тамарни валар, кьиблединни рагъэкъечӀдай пата — зуркъумлухар.

Виридалайни чӀехи къумлух Рин къумлух я. Адан кьадар — 40 000 км² я, ам Волгани Урал вацӀарин арада ала, Къазакъстандинни Урусатдин чилерал. Садбуру Испанияда авай Табернас къумлухни Калмыкиядин, Дагъустандинни Чечнядин сергьятда авай Ногъай чуьлер зуркъумлухар хьиз гьисабзава. Инсанри авур менфят авачир кӀвалахдин гъиляй Калмыкияда пара чилер къумлухдиз элкъвена.

РагъэкъечӀдай патан Европадин кьурай чуьлерин зонада са шумуд къумадин массив ава: Урусатдани (Арчедадинни Дондин къумар, Цимла къумар) Украинада (Олешкидин къумар).

МуркӀадин гьамбарар — Шпицбергендал Новая Землядал Исландиядал Альпра Скандинавиядин суварра (виридан кьадар — 120 агъ. км² кьван я).

Саки вири Европа юкьван гьалдин климатдин зонадал ала (рагъакӀидай пата — океандинди, рагъэкӀечдай пата — континентдинди, пара живер авай мекьи кьуьд гваз), кеферпатан островрал — субарктикадиндини арктикадинди, Кьиблепатан Европада — аравилин гьуьлуьнди, Каспи гьуьлуьхъ галай аранда — зуркъумлухдинди я. Йисан къваларин кьадар — 500—800 мм, суварра (парани-пара рагъакӀидайпатан гуьнейрал) — 2000 мм, Котор залив винелай цава — 4650 мм я.

 

Европадин акьалтӀай тӀинкӀерин сиягь — виридалайни кефер, кьибле, рагъакӀидай, рагъэкъечӀдай патарихъ галай географиядин тӀинкӀер. Абурукай садбур виривердериз ахъа я.

• кеферпатан — Нордкин кӀвенкӀвечил, Норвегия (71°08′02″ к. гь. 27°39′00″ р.-э. я.)

• кьиблепатан — Тарифан кӀвенкӀвечил, Испания (36°00′24″ к. гь. 5°36′29″ р.-а. я.)

• рагъакӀидай патан — Рока кӀвенкӀвечил, Португалия (38°46′51″ к. гь. 9°29′54″ р.-а. я.)

• рагъэкъечӀдай патан — тӀвар авачир кӀукӀ, Урусат (68°18′37″ к. гь. 66°37′05″ р.-э. я.)

 

Европадин географиядин юкь — континентдин географиядин юкь къалурдай гипотезадал диб кьазвай тӀинкӀ я. Юкь алай чка Европадин сергьятрин тайинвилел акъвазнава. Асул гьисабдалди, ам хкяй гьисабунин методикадин куьмекдалди чирун жезва. ГьакӀ яргъа авунвай островар акьалтӀай тӀинкӀер хьиз гьисабдиз къачунватӀани чӀехи метлеб авай шартӀ я.

АкӀ хьайила, гилан чӀавуз са шумуд, чеб Европадин географиядин юкь тирбур тӀварцӀяй кьазвай, чка ава:

• литвадин Пуршункес хуьр (Вильнюсдилай кеферпатахъ 25 км яргъал чка кьунва);

• кеферпатан Белоруссияда авай Полоцк шегьердилай кьиблединни рагъакӀидай патахъ 50 км яргъал чка кьунвай тӀинкӀ;

• юкьван Словакияда авай Кремница шегьердин патав гвай Крагуле хуьре авай тӀинкӀ;

• украин Рахив шегьердин патав гвай Диловэ хуьруьн арада авай тӀинкӀ;

• Польшадин кефердинни рагъэкъечӀдай пата авай Белостокдилай кеферпатахъ чка кьунвай Суховоля гминда авай тӀинкӀ;

• украин Тэрнопиль областдик акатзавай Теребовля райондин Вышэнькы хуьруьн арада авай тӀинкӀ.

Паюн

 

Адетдалди Европа РагъакӀидайпатандаз, РагъэкъечӀдайпатандаз, Кеферпатандаз, Кьиблепатандазни Юкьвандаз пай ийизвайди я.

И паюн лап шартӀ алайди я. Асул гьисабдалди, и чара авун ийидайла географиядин хьиз политикадинни факторар гьисабдиз къачузвайди я. Уьлквейрикай садбур, фикирдалди кьурвал, чара-чара гьукуматрин кӀватӀалдик акатиз жеда.

Советрин чӀавуз Европа РагъакӀидайпатазни РагъэкъечӀдайпатаз пай авун пара чӀавуз политикадин ранг авай. РагъэкъечӀдайпатан Европадиз социализмдин гьукуматар, «халкьдин демократиядин уьлквеяр» лугьудайбур (ГДР, Польша, Чехословакия, Венгрия, Румуния, Болгария, Албания, Югославия и СССГ) талукьарзавай тир.

РагъакӀидайпатан Европадиз амай уьлквеяр тайинарзавай тир. ГьакӀни Испания, Португалия, Франциядин кьиблепад, Италия, Мальта, Кипр, Грецияни Туьркия санал Кьиблепатан Европа хьиз гьисабзавай тир, гьа чӀавуз Исландиядиз, Норвегиядиз, Швециядиз, Даниядизни Финляндиядиз санал Кеферпатан Европа лугьузвай тир.

Гилан чӀавуз, СССГ, Югославияни Чехословакия чкӀайдилай кьулухъ, Юкьван Европадиз Австрия, Швейцария, гьакӀни идалай виликра РагъэкъечӀдайпатан Европадин гьукуматар хьиз гьисабзавай Польша, Чехия, Словакия, виликан Югославиядин уьлквеяр, Румуния, Венгрия, са чӀавара Балтикадин уьлквеяр (абур мадни мукьвал-мукьвал Кеферпатан Европадик кутазава) талукьарзавайди я.

РагъэкъечӀдайпатан Европадиз — физикадалдини географиядалди Урусат (Европада кьилди са пай), Украина, Беларуссия, Азербайжан (Европада са пай), Гуржистан (Европада са пай), Къазакъстан (Европада са пай), Молдавия (кьабул тахьанвай Днистердихъ галай Молдавиядин Республикадихъ галаз). РагъакӀидайпатан Европадиз — ЧӀехибритания, Ирландия, Францияни маса уьлквеяр, гьакӀни, вич физикадалдини географиядалди юкьван-европадинди яз, Германия.

Европадин паюн:

 

• РагъакӀидайпатан Европа — Австрия, Бельгия, Германия, Ирландия, Лихтенштейн, Луьксембург, Монако, Нидерландар, Франция, ЧӀехибритания, Швейцария;

• РагъэкъечӀдайпатан Европа — Беларусия, Булгъария, Венгрия, Молдавия, Польша, Румуния, Словакия, Украина, Урусат, Чехия;

• Кеферпатан Европа — Дания, Исландия, Латвия, Литва, Норвегия, Финляндия, Швеция, Эстония;

• Кьиблепатан Европа — Албания, Андорра, Боснияни Герцеговина, Ватикан, Греция, Испания, Италия, Косово, Македония, Мальта, Португалия, Сан-Марино, Сербия, Словения, Хорватия, ЧӀулав Сув.

Азияда чилерин чӀехи пай авай уьлквеяр:

• Азербайжан (вири гьукуматдин чилерикай Европада цӀудакай сад ава);

• Гуржистан (вири гьукуматдин чилерикай Европада къадакай сад ава);

• Къазакъстан (вири гьукуматдин чилерикай Европада 14 % кьван ава);

• Туьркия (вири гьукуматдин чилерикай Европада 3 % кьван ава);

• Урусат (вири гьукуматдин чилерикай Европада 22-33 % кьван ава).

Гьукуматар

Пайдах	Герб	ТӀвар	Чилин кьадар (км²)	Агьалияр	Агьалийрин къалинвал (per km²)	Кьилин шегьер	Уьлкведин тӀвар (-ар) чпин чӀалал
		Австрия	83 858	8 700 471	97,4	Вена	Österreich
		Азербайджан	86 600	9 574 000	110,5	Baku	Azǝrbaycan
		Албания	28 748	2 886 026	98,5	Тирана	Shqipëria
		Андорра	468	78 014	166,7	Андорра-ла-Велья	Andorra
		Беларусия	207 560	9 498 700	45,6	Минск	Беларусь
		Бельгия	30 528	11 289 853	360,6	Брюссел	België/Belgique/Belgien
		Болгъария	110 910	7 153 784	64,5	София	България
		Боснияни Герцеговина	51 129	3 825 334	74,8	Сарайево	Bosna i Hercegovina, Босна и Херцеговина
		Ватикан	0,44	800	1818,2	Ватикан	Status Civitatis Vaticanæ
		Венгрия	93 030	9 830 485	105,7	Будапешт	Magyarország
		Германия	357 021	82 162 000	230,1	Берлин	Deutschland
		Греция	131 957	10 793 526	81,8	Афинар	Elláda
		Гуржистан	57 200	3 720 400	65	Тбилиси	საქართველო, Сакартве́ло
		Дания	43 094	5 707 251	132,4	Копенгьаген	Danmark
		Ирландиядин Республика	70 280	4 658 530	66,3	Дублин	Éire/Ireland
		Исландия	103 000	332 529	3,2	Рейкйявик	Ísland
		Испания	504 851	46 438 422	92	Мадрид	España
		Италия	301 230	60 665 551	201,4	Рим	Italia
		Кеферпатан Македония	25 713	2 071 278	80,6	Скопье	Република Северна Македонија
		Къазакъстан	2 724 902	17 753 200	6,5	Astana	Қазақстан
		Латвия	64 589	1 971 300	30,5	Рига	Latvija
		Литва	65 200	2 888 582	44,3	Вилнуьс	Lietuva
		Лихтенштейн	160	37 622	235,1	Вадуц	Liechtenstein
		Люксембург	2 586	576 249	222,8	Люксембург	Lëtzebuerg/Luxemburg/Luxembourg
		Малта	316	434 403	1374,7	Валлетта	Malta
		Молдова	33 843	3 553 100	105	Кишинёв	Moldova
		Монако	2,02	37 863	18 744	Монако	Monaco
		Нидерландар	41 543	16 979 120	408,7	Амстердам	Nederland
		Норвегия	385 178	5 213 985	13,5	Осло	Norge
		Польша	312 685	37 967 209	121,4	Варшава	Polska
		Португалия	91 568	10 341 330	112,9	Лиссабон	Portugal
		Румыния	238 391	19 759 968	82,9	Бухарест	România
		Сан-Марино	61	31 950	523,8	Сан-Марино	San Marino
		Сербия	88 407	7 076 372	80	Белград	Srbija
		Словакия	48 845	5 426 252	111,1	Братислава	Slovensko
		Словения	20 273	2 064 188	101,8	Луьбляна	Slovenija
		Туьркия	783 562	79 463 663	101,4	Ankara	Türkiye
		Украина	576 683	43 117 219	74,8	Киев	Україна
		Урусат	17 125 187	143 666 931	8,4	Москва	Россия
		Финляндия	336 593	5 487 308	16,3	Гьелсинки	Suomi/Finland
		Франция	547 030	64 513 242	117,9	Париж	France
		Хорватия	56 542	4 190 669	74,1	Загреб	Hrvatska
		Чехия	78 866	10 553 843	133,8	Прагьа	Česká republika
		ЧӀехибритания	244 820	65 341 183	266,9	Лондон	United Kingdom
		ЧӀулав Сув	13 812	622 218	45	Подгорица	Crna Gora
		Швеция	449 964	9 851 017	21,9	Стокгольм	Sverige
		Швейцария	41 290	8 325 194	201,6	Берн	Schweiz/Suisse/Svizzera/Svizra
		Эстония	45 226	1 315 944	29	Таллин	Eesti Vabariik
Вири санал			10 180 000	742 500 000	70

Кьабул тахьанвай гьукуматар

Пайдах	Герб	ТӀвар	Чилин кьадар (км²)	Агьалийрин кьадар (2002-й йисан 1 июль)	Агьалийрин къалинвал (per км²)	Кьилин шегьер
		Абхазия	8.432	216.000	29	Сухум
		Косово	10.887	1.804.838	220	Приштина
		Суван Къарабагъ	11.458	138.800	12	Степанакерт
		Кеферпатан Кипр	3.355	265.100	78	Никосия
		Кьиблепатан Осетия	3.900	70.000	18	Цхинвал
		Нистрянэ	4.163	537.000	133	Тираспол

Дегь чӀаварилай Европадихъ галаз галкӀанвай гьукуматар

• Эрменистан (Европадин Советдин член)

Виртуал гьукуматар

 

•   Силэнд

•   Азад шегьер Христиания

•   Ладония

ва мсб.

Диндин орденар

• Мальтадин орден

Маса гьукуматрилай аслу тир чилер

 

•   Акротирини Декелия

•   Аланд островар

•   Гернси

•   Гибралтар

•   Мэн Остров

•   Джерси

•   Фарерар

•   Шпицберген

•   Ян-Майен

Виридалайни чӀехи шегьерар

№	Шегьер	Уьлкве	Агьалияр	Йис
1	Москва	Урусат	12 108 257	2014
2	Лондон	ЧӀехибритания	8 174 100	2011
3	Истанбул	Туьркия	6 536 862	2010
4	Санкт-Петербург	Урусат	5 131 942	2014
5	Берлин	Германия	3 479 740	2011
6	Мадрид	Испания	3 273 049	2010
7	Киев	Украина	2 815 951	2011
8	Рим	Италия	2 761 477	2011
9	Париж	Франция	2 257 981	2009
10	Минск	Беларусия	1 900 800	2013

Европадин гьукуматар чара-чара халкьарин арада авай тешкилатрин (дибвилин гьисабдалди экономикадинни политикадин тегьердинбурун) членар я.

• Европадин Совет

• Европадин ГалкӀ

• • Еврозона

• • Шенгензона

• • Таможнядин галкӀ

• • Европадин экономикадин зона

• • Европадин ахъа алишверишдин ассоциация

• Аслу тушир гьукуматрин сакӀиливал

• Нато

• Европада хата авачирвални санал кӀвалахун патал тешкилат

• Кеферпатан Совет

• Юкьван Европадин ахъа алишверишдин ассоциация

• Бенилюкс

• ГУАМ

• Евразиядин экономикадин кӀапӀал

• Коллективдаказ чӀугвадай хата авачирвиликай Икьрарин Тешкилат

• Арктикадин Совет

• Балтикадин ассамблея

• Балтик гьуьлуьн гьукуматрин совет

• Баренцеван/Евроартикадин региондин Совет

• Урусатдинни Беларуссиядин галкӀдин гьукумат

• Евразиядин экономикадин кӀапӀалдин таможнядин галкӀ