Къул Тутуу

Башха адамны иелиги болгъаны себебли, къул кесини башына оноу этелмейди.

Ахыр 5000 джылны ичинде, къул тутуу джамагъатланы кёбюсюнде болгъанды. Эм белгили къул тутхан къраллагъа Буруннгу Греция бла Буруннгу Рим саналадыла, эм кеч эмда эм белгилиге уа АБШ бла Бразилия. Буруннгу Кюнчыгъышда къул тутуу классика къул тутуудан бир тюрлю болгъанды. Марксизм къул тутхан джамагъатны айры социал-экономика формациягъа санайды, бу формация тарих аллы джамагъат бла феодализмни арасында орун алады, ол кёзюуде къулну урунуу кючю адам джамагъатны айныуунда баш къымылдатхан кючю болгъанды.

Бусагъатда къул тутуу бютеу дунияда да джасакъланнганды, алай а шекили эмда ышанлары ушагъан официал тышында зор бла урундуруу кёб къралда барды.

 

Къул тутууну къуралыууну чурумлары

Адамны джашаууну бардырыр ючюн эмда бютеу излемлерин баджарыр ючюн, бютеу кереклени чыгъарыргъа урунуу керекди. Чыгъарыу джетишимли болур ючюн, урнууну юлешиниую керек болады. Урунууну юлешинуюнден сора, эм ауур иш (кёбюсюне къол кюч керек болгъан) сыйсыз болады. Джамагъатны айныууну айгъакълы кёзюуюнде, бир къауум адамланы азатлыкъларын сыйырыб, эм сыйсыз ишлени зор бла этдириб, урунууларыны эсеблерине ие болур мадар чыкъгъанды. Алай бла къул тутуу башланнганды. Азатлыкълары сыйырылгъан эмда ие ючюн урунургъа керек болгъан адамлагъа къулла дейдиле.

Къулну болуму

Аристотель айтханнга кёре, къул «джаны болгъан урунуу сауутду», джаны болгъан мюлк, джюк ташыгъан мал (рим хакъны тилинде — res — зат). Къулла кёбюсюне эл мюлкде эмда башха чыгъарыуда ишчи кюч болуб, джумушчу болуб неда иени башха излемлерин баджарыуда хайырланнгандыла. Къулну кереклисине, излемлерине иеси джууаблыды. Къулну кесини иелиги, мюлкю джокъду. Иеси эркинлик бермей юйленирге эркин тюлдю, къулдан туугъан балала да иени къулларыдыла. Мюлкню башха кесеклери кибик, къул да сатыу-алыуда хайырланнганды.

Къулну джашау шартлары къул иени инсанлыгъы эмда хайыры бла айгъакъланады. Биринчиси бек аз тюбейди; экинчиси уа джангы къулну табылыууну тынчлыгъына кёре болады. Къулланы гитчеликлеринден ёсдюрген акъыртын, багъалы эмда кёб «джаратыучу» къул тутаргъа керек болгъан процессди, ол себебден не бек инсанлыкъсыз ие да, къуллары ишлер къарыуу болурча джашауларын баджарыргъа керекди; алай а саулукълу къулланы табхан тынч болгъан джерледе джашауларын багъалатмайдыла эмда иш бла саулукъларын джоядыла.

Къул, тюз адам кибик хакъны субъекти тюлдю. Не иесини аллында, неда башхаланы алларында хакъ джагъы джокъду. Джюйюсхан къулну джазыуун кесини излеми бла тюрлендирирге болады. Къулну ёлтюрюую, аны иесине закон бла берилген хакъды, башха адам ёлтюрсе уа джюйюсханны мюлкюне джарсыу салыныу кибик къаралады. Къул башха адамгъа неда мюлкюне джарсыу салса, джууаблылыкъны иеси тутады. Бир къауум хакъ къуллагъа, къул тутуу джамагъатны арт этапларында берилгендиле, алай а ол хакъла бек адаргы болгъандыла.

Къулну къайнагъы

1. Айныуну ал кёзюуледе къулну къайнагъы джангы къазауат болгъанды, къазауатда джесирге тюшген аскерчиле эмда джауну джеринде болгъан адамланы урлау къулланы къайнакълары болгъандыла. Къул тутууну институту бегигенден сора, къул тутуу экономика айныуну тамалы болгъанды, ол себебден къазауатха дагъыда талай къайнакъ къошулгъанды, аладан эм джайылгъаны
2. Къулланы тууууу, а ны тышында ол заманланы законларына кёре борчун тёлеялмагъан адам, борч бергеннге къул болгъанды, бир-бир аманлыкъла ючюн да къул этгендиле, атаны, балаларын эмда къатынын къуллукъгъа сатаргъа эркинлиги болгъанды.

Викигёзенде (Wiki Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Къул тутуу.