Rússland: Ríki og land í Evrópu og Asíu

Þessi síða er um Rússland, fyrir stríðsástandið þar, sjá Innrás Rússa í Úkraínu 2022–.

Landið er það langstærsta að flatarmáli í heiminum, yfir 17 milljón ferkílómetrar, nær yfir 11 tímabelti og þekur 8. hluta af þurrlendi Jarðarinnar. Það er nánast tvöfalt stærra en Kanada sem er næststærst. Rússland á landamæri að 16 öðrum ríkjum. Landið er einnig það níunda fjölmennasta í heiminum og fjölmennasta Evrópulandið. Höfuðborgin, Moskva, er stærsta borg Evrópu. Önnur stærsta borg landsins er Sankti Pétursborg. Rússar eru fjölmennasti hópur Slava og rússneska er það slavneska mál sem hefur langflesta málhafa.

Rússneska sambandsríkið
Российская Федерация
Fáni	Skjaldarmerki
Þjóðsöngur: Sálmur rússneska sambandsins
Höfuðborg	Moskva
Opinbert tungumál	Rússneska (ásamt ýmsum öðrum tungumálum í einstökum héruðum)
Stjórnarfar	Sambandslýðveldi
Forseti	Vladímír Pútín
Forsætisráðherra	Míkhaíl Míshústín
Sjálfstæði	við hrun Sovétríkjanna
• Yfirlýst	12. júní 1990
• Viðurkennt	25. desember 1991
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	1. sæti 17.098.246 km² 13
Mannfjöldi  • Samtals (2021)  • Þéttleiki byggðar	9. sæti 146.171.015 8,4/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2021
• Samtals	4.328 millj. dala (6. sæti)
• Á mann	29.485 dalir (50. sæti)
VÞL (2019)	0.824 (52. sæti)
Gjaldmiðill	Rúbla (RUB)
Tímabelti	UTC+3 til +12
Þjóðarlén	.ru
Landsnúmer	+7

Austur-Slavar komu fram á sjónarsviðið sem sérstök Evrópuþjóð milli 3. og 8. aldar. Á 9. öld stofnuðu norrænir víkingar Garðaríki í kringum borgirnar Hólmgarð (Novgorod) og Kænugarð (Kyjív). Árið 988 tók Garðaríki upp grískan rétttrúnað undir áhrifum frá Austrómverska ríkinu. Býsantíum hafði mikil menningarleg áhrif á Rússland næstu aldirnar. Garðaríki tók að leysast upp á 12. öld og furstadæmin urðu að skattlöndum Mongóla eftir að þeir réðust á þau á 13. öld. Stórhertogadæmið Moskva efldist á 15. öld og lagði undir sig norðurhluta hins forna Gaðraríkis. Ívan grimmi tók upp titillinn tsar (keisari) og stofnaði Rússneska keisaradæmið á 16. öld. Með landkönnun og landvinningum um alla Asíu varð Rússaveldi þriðja stærsta heimsveldi sögunnar. Eftir rússnesku byltinguna varð Rússland mikilvægasta sambandslýðveldi Sovétríkjanna. Landið átti stóran þátt í sigri Bandamanna í síðari heimsstyrjöld og varð risaveldi sem keppti við Bandaríkin um alþjóðleg áhrif á tímum kalda stríðsins. Eftir upplausn Sovétríkjanna árið 1991 fékk Rússland sjálfstæði sem sambandsríki. Eftir stjórnarskrárkreppuna 1993 varð landið í auknum mæli að forsetaræði. Vladímír Pútín hefur haft þar mest völd frá aldamótunum 2000. Ríkisstjórn hans hefur verið sökuð um alræðistilburði, mannréttindabrot og spillingu. Pútín tilkynnti sérstaka hernaðaraðgerð til að afvopna og afnasistavæða Úkraínu í febrúar 2022, og bannar að nota orðið stríð yfir það (og þúsundum mótmælenda sem nota það orð hafa verið stungið í fangelsi fyrir það og Rússland skilgreint Facebook (og Meta, fyrirtækið sem á Facebook og Instagram) sem öfgasamtök ), en alþjóðasamfélagið (þar á meðal Ísland) kallar það stríð og innrás Rússa í Úkraínu 2022.

Rússland er stórveldi á alþjóðavísu þótt það sé ekki sama risaveldið og Sovétríkin voru áður. Landið situr hátt á Vísitölu um þróun lífsgæða, þar er almenn heilbrigðisþjónusta og ókeypis háskólamenntun. Hagkerfi Rússlands er það 11. stærsta í heimi og það 6. stærsta kaupmáttarjafnað. Rússland er kjarnorkuveldi sem á mesta safn kjarnavopna í heimi og ræður yfir öðrum öflugasta her í heimi. Landið er í fjórða sæti yfir fjárveitingar til hermála. Rússland býr yfir miklum olíu- og gaslindum. Landið á fast sæti í Öryggisráði Sameinuðu þjóðanna, á aðild að G20, Samvinnustofnun Sjanghæ, Efnahagssamstarfi Asíu- og Kyrrahafsríkjanna, Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu, Alþjóðlega fjárfestingarbankanum og Alþjóðaviðskiptastofnuninni, auk þess að vera leiðandi í Samveldi sjálfstæðra ríkja, Sameiginlegu öryggissáttmálastofnuninni og Evrasíska efnahagssambandinu. Rússland er í níunda sæti yfir fjölda heimsminja.

Þjóðaheitið Rússar (Русь Rusj) var upphaflega heiti á norrænum mönnum, víkingum frá Eystrasalti og væringjum frá Miklagarði, sem stofnuðu Garðaríki í kringum borgirnar Hólmgarð og Kænugarð á miðöldum. Orðið er hugsanlega dregið af finnska orðinu Ruotsi yfir Svía frá Roslagen, skylt sögninni „að róa“. Latneska útgáfan Rúþenía var algengara heiti yfir lönd Austur-Slava þar sem nú eru Rússland og Úkraína á Vesturlöndum á miðöldum og síðar. Latneska heitið Moscovia var líka áfram notað á Vesturlöndum, þótt Stórhertogadæmið Moskva yrði formlega séð fyrst Stórfurstadæmið Rússland og síðan Keisaradæmið Rússland.

Núverandi heiti landsins Россия (Rossija) er dregið af gríska heitinu Ρωσσία (Róssía) sem var notað í Austrómverska ríkinu yfir Garðaríki. Þessi útgáfa heitisins komst fyrst í notkun á 15. öld eftir að Ívan mikli hafði sameinað nokkur af fyrrum löndum Garðaríkis og titlaði sig „stórfursta alls Rúsj“. Á 17. öld voru lönd kósakka þar sem Úkraína er nú kölluð Malorossija („Litla Rússland“) og löndin við Svartahaf sem Rússar unnu af Tyrkjaveldi voru kölluð Novorossija („Nýja Rússland“). Vesturhluti hins forna Garðaríkis varð hluti Stórfurstadæmisins Litáens og skiptist í Hvíta-Rússland (austurhluti núverandi Hvíta-Rússlands), Svarta-Rússland (vesturhluti núverandi Hvíta-Rússlands) og Rauða-Rússland (vesturhluti núverandi Úkraínu og suðausturhluti núverandi Póllands).

Þau víðerni sem Rússland nútímans þekur voru áður byggð ýmsum ósamstæðum ættbálkum sem sættu stöðugum innrásum Húna, Gota og Avara á milli þriðju og sjöttu aldar eftir Krist. Fram á 8. öld bjuggu Skýþar, írönsk þjóð, á gresjunum þar sem nú er sunnanvert Rússland og Úkraína og vestar bjó tyrknesk þjóð, Kasarar en þessir þjóðflokkar viku fyrir sænskum víkingum sem kallaðir voru Væringjar og Slövum sem þá voru teknir að flytjast á svæðið. Væringjar stofnuðu Garðaríki með höfuðborg í Hólmgarði og runnu síðar saman við slavana sem urðu fljótlega fjölmennasti þjóðflokkurinn þar.

Garðaríki stóð í nokkrar aldir og á þeim tíma tengdist það rétttrúnaðarkirkjunni og flutti höfuðborg sína til Kænugarðs árið 1169. Á þessum tíma var fyrst farið að nota orðin „Rhos“ eða „Russ“, bæði um Væringjana og Slavana. Á 9. og 10. öld var þetta ríki hið stærsta í Evrópu og einnig var það auðugt vegna verslunarsambanda sinna við bæði Evrópu og Asíu.

Á 13. öld var svæðið illa leikið af innbyrðis deilum sem og innrásum úr austri, bæði af hendi Mongóla og íslömskum, tyrkneskumælandi hirðingjum sem áttu eftir að valda miklum óskunda á svæðinu næstu þrjár aldirnar. Þeir gengu einnig undir nafninu Tatarar og réðu lögum og lofum í mið- og suðurhluta Rússlands á meðan vesturhluti þess féll undir yfirráð Pólsk-litháenska samveldisins. Upplausn Garðaríkis leiddi til þess að aðskilnaður varð milli Rússa sem bjuggu norðar og austar og Úkraínumanna og Hvítrússa í vestri og þessi aðskilnaður hefur haldist fram á þennan dag.

Norður-Rússland og Hólmgarður nutu einhverrar sjálfstjórnar á valdatíma mongóla og þessi svæði sluppu betur undan þeirri skálmöld sem ríkti annars staðar í landinu. Íbúarnir þar þurftu þó að kljást við þýska krossfara sem reyndu að leggja undir sig svæðið.

Líkt og á Balkanskaga og í Litlu Asíu varð langvarandi valdaskeið hirðingja til þess að hægja mikið á efnahagslegri og félagslegri þróun landsins. Þrátt fyrir það náðu Rússar að rétta úr kútnum ólíkt býsanska keisaradæminu sem var andlegur leiðtogi þeirra, ráðast gegn óvinum sínum og leggja lönd þeirra undir sig. Eftir að Konstantínópel féll árið 1453 var Rússland eina burðuga kristna ríkið í Austur Evrópu og það gat því litið á sig sem arftaka Austrómverska ríkisins.

Rússneska keisaradæmið

Þrátt fyrir að vera enn þá að nafninu til undir yfirráðum Mongóla tók hertogadæmið Moskva að auka áhrif sín og seint á 14. öld losnaði það alveg undan yfirráðum innrásarþjóðanna. Ívan grimmi sem var fyrsti leiðtoginn sem krýndur var keisari Rússlands hélt útþenslustefnunni áfram og náði nærliggjandi héruðum undir stjórn Moskvu og lagði svo undir sig víðerni Síberíu og Rússneska keisaraveldið varð til. Því næst komst Rómanovættin til valda, fyrsti keisari hennar var Mikael Rómanov sem krýndur var 1613. Pétur mikli ríkti frá 1689 til 1725 en hann færði Rússland nær Vestur-Evrópu og sótti þangað hugmyndir og menningu til að draga úr áhrifum hirðingjamenningar sem hafði hafði haldið aftur af efnahagslegri framþróun landsins. Katrín mikla (valdatíð: 1767-1796) lagði áfram áherslu á þessi atriði og Rússland var nú stórveldi, ekki bara í Asíu heldur einnig í Evrópu þar sem það stóð nú jafnfætis löndum eins og Englandi, Frakklandi og Þýskalandi.

Stöðugur órói var þó viðloðandi meðal ánauðugra bænda og niðurbældra menntamanna og við upphaf Fyrri heimsstyrjaldar virtist staða þáverandi keisara Nikulásar 2. og keisaradæmisins vera fremur óviss. Miklir ósigrar rússneska hersins í stríðinu kyntu undir uppþotum í stærri borgum sem að lokum leiddu til þess að Rómanovættinni var steypt af stóli 1917 í uppreisn kommúnista.

Rússneska byltingin og Sovétríkin

Undir lok þessarar byltingar tók bolsévika-armur Kommúnistaflokksins öll völd undir stjórn Vladimirs Leníns og Sovétríkin voru stofnuð en rússneska sovétlýðveldið var þungamiðja þeirra. Undir stjórn Jósefs Stalíns var landið iðnvætt með hraði og samyrkjubúskapur tekinn upp í landbúnaði, fyrirkomulag sem kostaði tugi milljóna mannslífa. Í valdatíð hans tóku Sovétríkin þátt í síðari heimsstyrjöldinni gegn Þýskalandi en mannfall var geypilegt í stríðinu, bæði meðal hermanna og almennra borgara.

Að stríðinu loknu öðluðust Sovétríkin mikil áhrif í Austur-Evrópu og komu þar til valda leppstjórnum kommúnista í mörgum ríkjum og stofnuðu Varsjárbandalagið með þeim sem beint var gegn Atlantshafsbandalagi Bandaríkjanna og bandamanna þeirra en þessi tvö ríki voru nú einu risaveldin í heiminum og börðust um hugmyndafræði, völd og áhrif í Kalda stríðinu svokallaða sem braust í raun aldrei út í beinum vopnuðum átökum þessara tveggja ríkja en á milli þeirra ríkti ógnarjafnvægi sem byggði á stórum kjarnorkuvopnabúrum beggja aðila. Á áratugunum eftir fráfall Stalíns stöðnuðu Sovétríkin efnahagslega og félagslega og reynt var að slaka á kjarnorkuviðbúnaðinum en þeir voru einnig tímabil mikilla afreka hjá Sovéskum vísindamönnum.

Endalok Sovétríkjanna

Um miðjan 9. áratuginn kynnti þáverandi leiðtogi Sovétríkjanna, Míkhaíl Gorbatsjov tillögur sínar glasnost (opnun) og perestroika (endurskipulagning) í þeim tilgangi að nútímavæða kommúnismann en óviljandi leystu þær úr læðingi öfl sem tvístruðu Sovétríkjunum í 15 sjálfstæð ríki í desember 1991, Rússland langstærst þeirra. Rússland hefur síðan þá verið að reyna að byggja upp lýðræðislega stjórnunarhætti og markaðshagkerfi en gengur hægt. Skömmu eftir fall Sovétríkjanna tók að bera á þjóðernisdeilum á meðal sumra þeirra fjölmörgu þjóðernishópa sem búa innan landamæra Rússlands og á stöðum eins og Téténíu og Norður-Ossetíu braust út skæruhernaður sem entist í mörg ár.

 

Rússland nær yfir stóra hluta tveggja heimsálfa, Evrópu og Asíu. Landið nær yfir nyrsta hluta Evrasíu og á fjórðu lengstu strandlengju heims, 37.653 km að lengd. Rússland er á milli 41. og 82. breiddargráðu norður og 19. lengdargráðu austur og 169. lengdargráðu vestur. Landið er raunar stærra en þrjár heimsálfur: Eyjaálfa, Evrópa og Suðurskautslandið, og er um það bil jafnstórt og yfirborð Plútós.

Vestasti hluti Rússlands er útlendan Kalíníngrad við Eystrasalt, sem er um 9.000 km frá austasta hluta landsins, Stóru Díómedeseyju í Beringssundi. Í suðurhluta landsins er stór hluti Kákasusfjalla með Elbrusfjalli, sem er hæsti tindur Rússlands í 5.642 metra hæð; Altaífjöll og Sajanfjöll er að finna í Síberíu; og Austur-Síberíufjöll og fjöllin á Kamsjatka í Austurlöndum Rússlands. Úralfjöll liggja frá norðri til suðurs í vesturhluta Rússlands og skilgreina mörk Evrópu og Asíu.

Ásamt Kanada er Rússland annað tveggja landa sem á strönd að þremur úthöfum, auk þess að tengjast yfir þrettán randhöfum. Helstu eyjar og eyjaklasar Rússlands eru Novaja Semlja, Frans Jósefsland, Severnaja Semlja, Nýju Síberíueyjar, Wrangel-eyja, Kúrileyjar og Sakalín. Sundið milli Díómedeseyja þar sem landhelgi Rússlands og Bandaríkjanna (Alaska) mætast, er aðeins 3,8 km að breidd, og eyjan Kúnasjír (Kúrileyjar) er aðeins 20 km frá Hokkaídó í Japan.

Í Rússlandi eru yfir 100.000 ár og landið ræður yfir einum mesta vatnsforða heims. Stöðuvötn í Rússlandi geyma um fjórðung ferskvatnsbirgða heims. Bajkalvatn er stærsta stöðuvatn Rússlands. Það er dýpsta, elsta og vatnsmesta stöðuvatn heims og geymir um fimmtung alls ferskvatns á yfirborði Jarðar. Ladogavatn og Onegavatn í norðvesturhluta Rússlands eru tvö af stærstu vötnum Evrópu. Rússland er í öðru sæti á eftir Brasilíu yfir mesta endurnýjanlega vatnsforða heims. Volga er lengsta fljót Evrópu. Í Síberíu eru Ob, Jenisej, Lena og Amúrfljót með lengstu fljótum heims.

 

Sjálfstjórnarborgir	Fáni	mannfjöldi
Moskva		13.010.112
Sankti Pétursborg		5.601.911

Svæði/fylki og Lýðveldi	Fáni	höfuðborg	mannfjöldi
Adigea		Majkop	496.934
Altaífylki		Barnaúl	2.163.693
Altaíska lýðveldið		Gorno-Altajsk	210.924
Amúrfylki		Blagovestsjensk	766.912
Arkhangelskfylki		Arkhangelsk	978.873
Astrakhanfylki		Astrakhan	960.142
Basjkortostan		Úfa	4.091.423
Belgorodfylki		Belgorod	1.540.486
Brjanskfylki		Brjansk	1.169.161
Búrjatía		Úlan-Úde	978.588
Téténía		Grozníj	1.510.824
Tsjeljabínskfylki		Tsjeljabínsk	3.431.224
Tsjúkotkaumdæmi		Anadyr	47.490
Tsjúvashíja		Tsjeboksary	1.186.909
Dagestan		Makhatsjkala	3.182.054
Ingúsetía		Magas	509.541
Írkútskfylki		Írkútsk	2.370.102
Ívanovofylki		Ívanovo	927.828
Hebreska sjálfstjórnarfylkið		Bírobídzhan	150.453
Kabardíno-Balkaríja		Naltsjík	904.200
Kalíníngradfylki		Kalíníngrad	1.029.966
Kalmykíja		Elísta	267.133
Kalúgafylki		Kalúga	1.069.904
Kamtsjatkafylki		Petropavlovsk-Kamtsjatskíj	291.705
Karatsjaj-Tsjerkessíja		Tsjerkessk	469.865
Karelíja		Petrozavodsk	533.121
Kemerovofylki		Kemerovo	2.600.923
Khabarovskfylki		Khabarovsk	1.292.944
Khakassíja		Abakan	534.795
Khanty–Mansíumdæmi		Khanty-Mansíjsk	1.711.480
Kírovfylki		Kírov	1.153.680
Lýðveldið Komi		Syktyvkar	737.853
Kostromafylki		Kostroma	580.976
Krasnodarfylki		Krasnodar	5.838.273
Krasnojarskfylki		Krasnojarsk	2.856.971
Kúrganfylki		Kúrgan	776.661
Kúrskfylki		Kúrsk	1.082.458
Leníngradfylki		Gattsjína	2.000.997
Lípetskfylki		Lípetsk	1.143.224
Magadanfylki		Magadan	136.085
Maríj El		Joshkar-Ola	677.097
Mordóvía		Saransk	783.552
Moskvufylki		Balashíkha	8.524.665
Múrmanskfylki		Múrmansk	667.744
Nenetsía		Narjan-Mar	41.434
Nízhníj-Novgorodfylki		Nízhníj Novgorod	3.119.115
Norður-Ossetía-Alanía		Vladíkavkaz	687.357
Novgorodfylki		Velíkíj Novgorod	583.387
Novosíbírskfylki		Novosíbírsk	2.797.176
Omskfylki		Omsk	1.858.798
Orenbúrgfylki		Orenbúrg	1.862.767
Orjolfylki		Orjol	713.374
Pensafylki		Pensa	1.266.348
Permfylki		Perm	2.532.405
Prímorja		Vladívostok	1.845.165
Pskovfylki		Pskov	599.084
Rostovfylki		Rostov við Don	4.200.729
Rjazanfylki		Rjazan	1.102.810
Sakha (Jakútía)		Jakútsk	995.686
Sakhalínfylki		Júzhno-Sakhalínsk	466.609
Samarafylki		Samara	3.172.925
Saratovfylki		Saratov	2.442.575
Smolenskfylki		Smolensk	888.421
Stavropolfylki		Stavropol	2.907.593
Sverdlovskfylki		Jekaterínbúrg	4.268.998
Tambovfylki		Tambov	982.991
Tatarstan		Kazan	4.004.809
Tomskfylki		Tomsk	1.062.666
Túlafylki		Túla	1.501.214
Túva		Kyzyl	336.651
Tverfylki		Tver	1.230.171
Tjúmenfylki		Tjúmen	1.601.940
Údmúrtía		Ízhevsk	1.452.914
Úljanovskfylki		Úljanovsk	1.196.745
Vladímírfylki		Vladímír	1.348.134
Volgogradfylki		Volgograd	2.500.781
Vologdafylki		Vologda	1.142.827
Voronezhfylki		Voronezh	2.308.792
Jamalía		Salekhard	510.490
Jaroslavlfylki		Jaroslavl	1.209.811
Zabajkalfylki		Zabajkalsk	1.004.125

Svæði sem Rússland gerir tilkall til

Auk lögbundinna yfirráðasvæða Rússlands gerir ríkið tilkall til ýmissa landsvæða í Úkraínu sem Rússar hafa lagt undir sig í stríði ríkjanna frá árinu 2014. Rússar innlimuðu Krímskaga árið 2014 og viðhalda þar fullum yfirráðum. Stjórn Rússlands tilkynnti um innlimun fylkjanna Donetsk. Lúhansk. Kherson og Zaporízjzja á tíma innrásarinnar í Úkraínu árið 2022. Rússar hafa nær fulla stjórn á Donetsk en ráða aðeins um helmingi af hinum þremur fylkjunum.

Flest ríki viðurkenna ekki tilkall Rússlands til þessara svæða og líta á stjórn þeirra þar sem ólöglegt hernám. Víðast hvar er litið á þau sem lögmætan hluta Úkraínu.

Svæði/fylki og lýðveldi	Fáni	höfuðborg	mannfjöldi
Alþýðulýðveldið Donetsk		Donetsk	4.100.280
Khersonfylki		Kherson*	1.016.707
Krímskagalýðveldið		Símferopol	1.934.630
Alþýðulýðveldið Lúhansk		Lúhansk	2.121.322
Sevastopol		-	547.820
Zaporízjzja-fylki		Zaporízjzja*	1.666.515

* Borgirnar Kherson og Zaporízjzja eru undir yfirráðum Úkraínumanna þrátt fyrir að Rússar segist hafa innlimað þær sem fylkishöfuðborgir samnefndra fylkja.

• Moskva - 12.197.565
• Sankti Pétursborg - 4.661.000
• Novosíbírsk - 1.425.000
• Nízhníj Novgorod - 1.311.000
• Jekaterínbúrg - 1.294.000
• Samara - 1.157.000
• Omsk - 1.134.000
• Kazan - 1.106.000
• Tsjeljabínsk - 1.077.000
• Rostov við Don - 1.068.000
• Úfa - 1.042.000
• Volgograd - 1.011.000
• Perm - 1.002.000
• Krasnojarsk - 909.000
• Saratov - 873.000
• Voronezh - 849.000
• Toljattí - 703.000
• Krasnodar - 646.000
• Úljanovsk - 636.000
• Ízhevsk - 632.000
• Vladívostok - 594.000
• Arkhangelsk - 349.000
• Múrmansk - 298.000
• Petropavlovsk-Kamtsjatskíj - 198.000