Seland Newydd: Gwlad sofran

Yn iaith y Maori, pobl wreiddiol y wlad, Aotearoa yw ei henw, a chyfieithir yr enw yn aml fel "gwlad o dan gwmwl gwyn hir". Yn ôl y chwedlau, roedd cwmwl gwyn uwchben uwch pan ddaeth y bobl gyntaf i'r wlad. Yn ôl y Cyfrifiad Cenedlaethol diweddaraf, roedd poblogaeth y wlad yn 5,118,700 (31 Rhagfyr 2021).

Seland Newydd

Arwyddair	100% Pure
Math	teyrnas y Gymanwlad, gwladwriaeth sofran, gwlad, ynys-genedl
Enwyd ar ôl	Zeeland
LL-Q7913 (ron)-KlaudiuMihaila-Noua Zeelandă.wav
Prifddinas	Wellington
Poblogaeth	5,118,700
Sefydlwyd	13 Rhagfyr 1986 (gwladwriaeth sofran) 26 Medi 1907 (Dominiwn)
Anthem	God Defend New Zealand
Pennaeth llywodraeth	Christopher Luxon
Cylchfa amser	UTC+13:00, UTC+12:00
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Maori, Iaith Arwyddo Seland Newydd, Saesneg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Awstralasia, Australia and New Zealand, Realm of New Zealand
Gwlad	Seland Newydd
Arwynebedd	268,021 km²
Yn ffinio gyda	Awstralia
Cyfesurynnau	41.2°S 174°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Government of New Zealand
Corff deddfwriaethol	Llywodraeth Seland Newydd
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	teyrn Seland Newydd
Pennaeth y wladwriaeth	Siarl III
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Seland Newydd
Pennaeth y Llywodraeth	Christopher Luxon
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$255,552 million, $247,234 million
CMC y pen	$41,667
Arian	New Zealand dollar
Canran y diwaith	6 ±1 canran
Cyfartaledd plant	1.87
Mynegai Datblygiad Dynol	0.937
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Auckland ar Ynys y Gogledd yw'r ddinas fwyaf, ond Wellington (ar yr un ynys) yw'r brifddinas. Christchurch yw'r ddinas fwyaf ar Ynys y De. Y mynydd uchaf yw Aoraki/Mynydd Cook (3,754 m (12,316')) ar Ynys y De. Awstralia yw'r wlad agosaf. Mae Caledonia Newydd, Ffiji a Thonga i'r gogledd, ond cryn bellter i ffwrdd. Er gwaethaf yr enw, dydy'r môr o gwmpas yr ynysoedd ddim yn dawel o gwbl yn aml, ac mae'n gallu ei gwneud yn anodd i hwylio ar draws y Culfor Cook rhwng y ddwy brif ynys.

Y chwaraeon poblogaidd yw Rygbi, criced, pêl-droed a phêl-droed rheolau Awstralaidd. Enw tîm rygbi cenedlaethol Seland Newydd yw'r Crysau Duon (mae eu gwisg yn gwbwl ddu). Mae'r ddawns ryfel "Haka" yn cael ei gwneud yn aml cyn eu gêmau.

Mae'r aderyn Kiwi yn symbol o'r wlad, a defnyddir Kiwi yn anffurfiol fel enw neu ansoddair am y wlad neu'r bobl.

Ynysoedd Seland Newydd oedd y tiroedd cyfanheddol mawr olaf i gael eu anheddu gan bobl. Rhwng tua 1280 a 1350, dechreuodd Polynesiaid ymgartrefu ar yr ynysoedd a datblygwyd y diwylliant Māori nodedig. Yn 1642, y fforiwr o'r Iseldiroedd Abel Tasman oedd yr Ewropead cyntaf i weld Seland Newydd. Yn 1840, llofnododd cynrychiolwyr penaethiaid y Deyrnas Unedig gytundeb a'r Maoriaid, sef Cytundeb Waitangi, a ddatganodd hawl a sofraniaeth Prydain dros yr ynysoedd. Yn 1841, daeth Seland Newydd yn wladfa (colony) o fewn yr Ymerodraeth Brydeinig, ac ym 1907 daeth yn arglwyddiaeth (dominion); enillodd annibyniaeth statudol lawn ym 1947, ac arhosodd brenhiniaeth Prydain yn bennaeth y wladwriaeth, sef pyped mewn enw'n unig. Heddiw, mae mwyafrif poblogaeth Seland Newydd o 5 miliwn o dras Ewropeaidd; y Māori brodorol yw'r lleiafrif mwyaf, ac yna Asiaid ac Ynyswyr y Môr Tawel. Gan adlewyrchu hyn, mae diwylliant Seland Newydd yn deillio'n bennaf o'r Māori ac ymsefydlwyr cynnar o Loegr, gydag ehangu diweddar yn deillio o fwy a mwy o fewnfudo . Yr ieithoedd swyddogol yw Saesneg, Māori, ac Iaith Arwyddion Seland Newydd.

 

Fe enwodd yr ymwelydd Ewropeaidd cyntaf â Seland Newydd, y fforiwr o’r Iseldiroedd, Abel Tasman, yr ynysoedd yn Staten Land, gan gredu eu bod yn rhan o’r Staten Landt roedd Jacob Le Maire wedi eu gweld i'r de o Dde America. Profodd Hendrik Brouwer fod tir De America yn ynys fach ym 1643, ac ailenwyd cartograffwyr o’r Iseldiroedd yn "Nova Zeelandia" o'r Lladin, ar ôl yn yr Iseldiroedd o'r enw "Zeeland". Yn ddiweddarach, Seisnigwyd yr enw hwn i "New Zealand" ac oddi yno i'r Gymraeg fel "Seland Newydd". Nid oes gan yr enw unrhyw berthynas â Seland yn Nenmarc.

Ysgrifennwyd hwn fel Nu Tireni yn yr iaith Māori. Yn 1834 sgwennwyd dogfen mewn Māori o'r enw " He Wakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni " a gyfieithir i 'Ddatganiad Annibyniaeth Seland Newydd'. Fe’i paratowyd gan Te W(h)akaminenga o Nga Rangatiratanga o Nga Hapu o Nu Tireni, Llwythau Unedig Seland Newydd, ac anfonwyd copi at y Brenin William IV a oedd eisoes wedi cydnabod baner Llwythau Unedig Seland Newydd, ac a gydnabu'r datganiad mewn llythyr gan yr Arglwydd Glenelg.

Y ddwy ynys fwyaf o'r ynysoedd sy'n ffurfio Seland Newydd yw Ynys y Gogledd ac Ynys y De, gyda'r Culfor Cook yn eu gwahanu. Ar Ynys y De mae'r mynyddoedd uchaf. Mae Alpau Seland Newydd yn ymestyn o'r gogledd i'r de ar hyd yr ynys. Y copa uchaf yw Aoraki/Mynydd Cook (3,754 medr), a cheir 16 copa arall fros 3,000 medr. Mae Ynys y Gogledd yn llai mynyddig, ond ceir llosgfynyddoedd yma. Copa uchaf Ynys y Gogledd yw Ruapehu, llosgfynydd sy'n 2,797 medr o uchder.

Trydydd ynys Seland Newydd yn ôl arwynebedd yw Ynys Stewart, sydd 30 km o'r de o Ynys y De, ar draws Culfor Foveaux.

Hinsawdd

Mae hinsawdd Seland Newydd yn forwrol dymherus yn bennaf (Köppen : Cfb), gyda'r tymeredd blynyddol cymedrig yn amrywio o 10 °C (50 °F) yn y de i 16 °C (61 °F) yn y gogledd. Uchafswm a minima hanesyddol yw 42.4 °C (108.32 °F) yn Rangiora, Caergaint a −25.6 °C (−14.08 °F) yn Ranfurly, Otago. Mae'r amodau'n amrywio'n arw ar draws y wlad: o wlyb dros ben ar Arfordir Gorllewinol Ynys y De i led-cras yng Nghanol Otago a Basn Mackenzie yng Nghaergaint fewndirol, ac is-drofannol yn Northland. O'r saith dinas fwyaf, Christchurch yw'r sychaf, gan dderbyn dim ond 618 millimetre (24.3 in) o law y flwyddyn a Wellington y gwlypaf, sy'n dderbyn bron i ddwywaith y swm hwnnw. Gellir cymharu hyn gyda Chymru, lle mae ceir 4,473 mm (176 modf) o law yn flynyddol ar y Crib Goch, yr Wyddfa.

Mae Auckland, Wellington a Christchurch i gyd yn derbyn cyfartaledd blynyddol o fwy na 2,000 awr o heulwen. Mae gan rannau deheuol a de-orllewinol Ynys y De hinsawdd oerach a chymylog, gyda thua 1,400–1,600 awr; rhannau gogleddol a gogledd-ddwyreiniol Ynys y De yw ardaloedd mwyaf heulog y wlad ac maent yn derbyn tua 2,400–2,500 awr. Y tymor eira fel arfer yw dechrau mis Mehefin tan ddechrau mis Hydref, er y gall adegau oer ddigwydd y tu allan i'r tymor hwn. Mae cwymp eira yn gyffredin yn rhannau dwyreiniol a deheuol Ynys y De ac ardaloedd mynyddig ledled y wlad.

Mae'r tabl isod yn rhestru normau hinsawdd ar gyfer y misoedd cynhesaf ac oeraf yn chwe dinas fwyaf Seland Newydd. Ar y cyfan, dinasoedd Ynys y Gogledd yw'r cynhesaf a hynny yn Chwefror a dinasoedd Ynys y De'n gynhesaf yn Ionawr.

Bioamrywiaeth

 

Mae arwahanrwydd daearyddol Seland Newydd am dros 80 miliwn o flynyddoedd a bioddaearyddiaeth ynys wedi dylanwadu ar esblygiad rhywogaethau o anifeiliaid, ffyngau a phlanhigion y wlad. Mae'r ffasith iddyn nhw fod ar wahan, a phellenig wedi achosi ynysu biolegol, gan arwain at ecoleg esblygiadol ddeinamig gydag enghreifftiau o blanhigion ac anifeiliaid nodedig ynghyd â phoblogaethau o rywogaethau eang. Credwyd yn wreiddiol bod fflora a ffawna Seland Newydd wedi tarddu o wahanu Seland Newydd i ffwrdd o Gondwana, ond mae tystiolaeth fwy diweddar yn awgrymu iddynt darddu drwy wasgaru. Mae tua 82% o blanhigion fasgwlaidd brodorol Seland Newydd yn endemig, sef tua 1,944 o rywogaethau ar draws 65 genera. Nid ydym yn gwybod faint o ffyngau a gofnodwyd o Seland Newydd, gan gynnwys rhywogaethau sy'n ffurfio cen, ac nid yw cyfran y ffyngau hynny sy'n endemig yn wybyddus, ond mae un amcangyfrif yn awgrymu y ceir tua 2,300 o rywogaethau o ffyngau sy'n ffurfio cen yn Seland Newydd ac mae 40% o'r rhain yn endemig.

Y ddau brif fath o goedwig yw'r rhai sy'n cael eu dominyddu gan goed llydanddail gyda phodocarps sy'n dod i'r amlwg, neu gan ffawydd ddeheuol mewn hinsoddau oerach. Mae'r mathau eraill o lystyfiant yn cynnwys glaswelltiroedd, y mwyafrif ohonynt yn dwmpath. Roedd gan Seland Newydd sgôr gymedrig Mynegai Uniondeb Tirwedd Coedwig yn 2019 o 7.12 / 10, gan ei osod yn 55fed yn fyd-eang allan o 172 o wledydd.

Cyn dyfodiad pobl, amcangyfrifwyd bod 80% o'r tir wedi'i orchuddio â choedwigoedd, gyda dim ond ardaloedd uchel alpaidd, gwlyb, anffrwythlon a folcanig heb goed. Digwyddodd datgoedwigo enfawr ar ôl i bobl gyrraedd, a thua hanner y goedwig ar goll ar ôl anheddiad Polynesaidd. Syrthiodd llawer o'rcoedwigoedd ar ôl anhedu Ewropeaidd, gan gael ei glirio i wneud lle i ffermio bugeiliol, gan adael 23% yn unig o goedwigoedd yn weddill.

 

Adar oedd yn dominyddu'r coedwigoedd, ac arweiniodd diffyg ysglyfaeth mamalaidd at rai fel y ciwi, kakapo, weka a takahē yn esblygu heb y gallu i hedfan. Arweiniodd dyfodiad bodau dynol, at newidiadau ci'r cynefin ee drwy gyflwyno llygod mawr, ffuredau a mamaliaid eraill ac effaith hyn oedd difodiant llawer o rywogaethau o adar, gan gynnwys adar mawr fel y moa a'r eryr Haast.

Mae gan Seland Newydd boblogaeth o dros 5 miliwn. O'r rhain, mae tua 78% yn ystyried eu bod o dras Ewropeaidd. Yn aml, defnyddir y term Maori Pākehā am bobl o dras Ewropeaidd. Ffurfia'r Maorïaid 14.6% o'r boblogaeth yn ôl cyfrifiad 2006. O'r gweddill, roedd 9.2% o dras Asiaidd (wedi cynyddu o 6.6% yng nghyfrifiad 2001), ac roedd 6.9% o dras Ynysoedd y Cefnfor Tawel.

Mae tua 80% o'r boblogaeth yn byw mewn dinasoiedd a threfi. Y dinasoedd mwyaf yw:

• Auckland
• Waitakere
• Manukau
• North Shore
• Hamilton
• Tauranga
• Palmerston North
• Wellington
• Christchurch
• Dunedin
• Invercargill

Poblogwyd Seland Newydd yn hwyrach na'r rhan fwyaf o'r byd. Credir i bobl gyrraedd yno gyntaf o ynysoedd Polynesia rhwng 1000 a 1300, we fod peth tystiolaeth yn awgrymu y gallent fod wedi cyrraedd yno ychydig ynghynt. Y bobl yma oedd hynafiaid y Maoriaid.

Mae'n bosibl i fforwyr Sbaenig gyrraedd yr ynysoedd yn 1576, ond nid oes sicrwydd o hyn. Yn mis Rhagfyr 1642, angorodd y fforiwr Abel Janszoon Tasman o'r Iseldiroedd yn ei longau Heemskerck a Zeehaen, ger gogledd Ynys y De. Gwrthwynebwyd ef gan y brodorion, a hwyliodd tua'r gogledd i Tonga. Yn ddiweddarach, archwiliwyd arfordir Seland Newydd gan James Cook yn ei long Endeavour yn 1769 a 1770.

O 1790 ymlaen, dechreuodd helwyr morfilod o wahanol wledydd ymweld a'r ynysoedd yn gyson. Daeth yn drefedigaeth Brydeinig yn 1840, pan arwyddwyd Cytundeb Waitangi rhwng Prydain a phenaethiaid y Maori. Dilynwyd hyn gan fewnfudo o Ewrop, yn enwedig o Loegr, yr Alban ac Iwerddon.

Cafodd y wlad fesur o ymreolaeth yn 1852, ac yn 1867 cafodd y Maoriaid hawl i seddau arbennig yn y Senedd.

Mae gan Seland Newydd economi fodern, datblygedig a llewyrchus gyda CMC amcangyfrifol o $115.624 biliwn (2008). Mae ganddi safon byw cymharol uchel gyda CMC o $27,017 y pen, sy'n gymharol â De Ewrop. Ers 2000, gwnaeth Seland Newydd gynnydd sylweddol yn incwm canolog y cartref. Ni effeithiwyd Seland Newydd ac Awstralia gan ddirwasgiad dechrau'r 2000au a effeithiodd ar y rhan fwyaf o wledydd Gorllewinol eraill. Fodd bynnag, gostyngodd CMC ymhob un o'r pedwar chwarter yn 2008.

Yn ôl nifer o arolygon rhyngwladol, mae gan drigolion Seland Newydd lefelau uchel o foddhad a hapusrwydd personol; mae hyn er gwaethaf lefelau CMC y-pen sy'n llai na nifer o wledydd OECD eraill. Rhoddwyd y wlad ar safle 20 ar Fynegai Datblygiad Dynol 2008 ac yn 15fed ar fynegai safon byw rhyngwladol The Economist yn 2005. Rhoddwyd y wlad ar safle rhif 1 o safbwynt boddhad bywyd ac yn 5ed o ran llewyrch cyffredinol ar fynegai llewyrch Legatum Institute yn 2007. Yn ogystal, rhoddodd Arolwg Safon Byw Mercer yn 2009 Auckland ar safle 4 a Wellington yn 12fed fel y llefydd gorau yn y byd i fyw. Mae trethi yn Seland Newydd yn llai nag mewn nifer o wledydd OECD eraill. Seland Newydd yw un o'r economiau cyfalafol y farchnead rydd fwyaf yn ôl mynegai rhyddid economaidd.

Sector fwyaf yr economi yw'r sector gwasanaethau (68.8% o CMC), ac yna cynhyrchu ac adeiladu (26.9% o CMC) tra bod ffermio a mwyngloddio deunyddiau crai yn cyfri am 4.3% o'r CMC.