Физикэ
Бодос зүй гү, али физикэ (Грек: φύσις (phúsis), байгаали ба φυσικῆ (phusiké), байгаалиин тухай мэдэлгэ гэдэгһээ гаралтай) — матери, энерги, орон зай ба саг хугасаае захирдаг тулгуур хуулинуудые нээхэ болон ойлгохо зорилготой шэнжэлхэ ухаан юм.
Физикэдэ юртэмсэ ба түүнэй харилсан үйлэшэлэлнүүдэй эгэл хэһэгүүд, мүн тулгуур заршамуудай хүрээндэ һайн ойлгожо болохын системэнүүдые шэнжэлхэ ябадалые абажа үзэдэг.
Бүхы атомай дотоодо дахи харилсан үйлэшэлэлые бүрилдүүлдэг квант механикын үзэгдэлүүдые оролсуулан юртэмсын хамагай үндэһэн ажалалгаае шудалдаг тула физикые тулгуур шэнжэлхэ ухаан гэжэ үзэжэ болохо ба үүн дээрэ хими, дэлхэй шудалал, биологи, ба ниигэмэй шэнжэлхэ ухаанууд тогтожо байдаг. Үндэһэн физикэдэ гараһан нээлтүүд бусад бүхы шэнжэлхэ ухаануудта шухала нүлөө үзүүлдэг.
Оршол
Бодос зүйнь туршалгын үрэ дүнг тайлбарлаха онолой загбар болбосоруулха, үнэн загбартаа тулгуурлан дараагай шатанай туршалгын үрэ дvнг тоосохо маягаар шэнжэлхэ ухаанай аргые ашаглан байгаалиие танижа мэдэхэ оролдого хэдэг. Анха физикэнь байгаалиин философиин нэгэ хэһэг байһан ба 19-р зуунда философиһоо һалажа бэеэ дааһан позитив шэнжэлхэ ухаан болон хүгжэбэ. Физикууд кваркуудһаа хара нүхые хүрэтэр, тусгаар атомһоо хэтэ дамжуулагша хүрэтэр үргэн хүрээнэй физикэ үзэгдэлнүүдые шудалдаг.
Физикын тулгуур онолнууд
- Һунгадаг механика (классик механика) бэесын харилсан байрашал өөршэлэгдэхэ хамагай энгын хүдэлгөөнэй шалтагаан, зүй тогтолые шудалдаг физикын һалбари юм. Һунгадаг механикын үндэһэн хуулинуудые томьёолһон Ньютоной нэрэмжэлтэ "Ньютоной механика" гэжэ дуугардаг. Һунгадаг механикань хүдэлгөөнгүй бэетүүдые загбаршалдаг статик, хүдэлдэг бэетүүдые загбаршалдаг кинематика, ба хүсэнэй үйлэшэлэл доробо бэетүүдые загбаршалдаг динамика гэһэн хэһэгүүдтэ хубаагддаг.
- Сахилгаан суранзан хэмээхэ һалбаринь сахилгаан суранзан ороной шэнжэ шанарые һудална. Сахилгаан сэнгэтэй байхань бөөмсын үндэһэн шэнжэ шанар болон түүнтэй холбоотой үзэгдэлнүүдые энэ һалбарита абажа үзэдэг.
- Термодинамикань дулаанай үйлэшэлэл ба энергиин нэгэ түлэбһөө нүгөөд шэлжэхэ хубирал, эдэгээрэй температура, даралта, эзэлхүүн, механик үйлэшэлэл, ажал зэрэгтэ нүлөөлхэ нүлөөлэлые һудалдаг физикын хэһэг юм. Тэлдэг хэнһээ ашагтай ажал гаргадаг дулаанай машиные һайжаруулха гэһэн оролдолгуудһаа термодинамика түрэн гараһан байна.
- Статистик механикань термодинамикатай нягта холбоотой онол ба бүридүүлдэг бишыхан хэһэгүүдтэнь статистикын заршамуудые хэрэглэн макро системнүүдые шудалдаг.
- Квант механикань атомай хэмжээнэй ба түүнһээ бишыхан системнүүд, тэдэгээрэй сасарагтай харилсан үйлэшэлэлсэхэ үйлэшэлэлые ажаглагдаха хэмжэгдэхүүнүүдэй туһаламжатай шудалдаг онолой физикын һалбари юм. Квант механикань бүхы түрэлэй энергиие багаса багасаар сасардаг гэһэн ажаглалтан дээрэ үндэһэлэгдэдэг.
- Харисангын онолиинь дарааха хоёр онолһоо бүтэнэ:
- Харисангын тусхай онолиинь (1) вакуум дахи гэрэлэй хурдан тогтомол ба гэрэл үүдхэгшэ ажаглагшын али алиһаа хамаархагүй, мүн (2) бүхы инерциал тоололой системэнүүд дэхи физикын хуулинуудай математика элэрхэлэл эжэл байна гэһэн хоёр постулат дээрэ үндэһэлэгдэдэг. Эдэгээрынь масса ба энергиин эквивалент шанар, хурдтай бэеын масса, хэмжээ ба хугасаа өөршэлэгдэхэ үзэгдэлнүүдтэ хүргэдэг.
- Харисангын ниитын онолиинь, дээрэхи онолой татадаг хүсэные оролсуулан тоосоһон үргэтгэл юм.
| Онол | Дэд һэдэбнүүд | Концепцинууд |
|---|---|---|
| Һунгадаг механик | Ньютоной хуулинууд, Лагранжай механика, Хамильтоной механика, Кинематика, Статика, Динамика, Хаосай онол, Акустика, Шэнгэнэй динамика, Таһаралтагүй оршоной механика | Нягта, Хэмжээс, Татадаг хүсэн, Орон зай, Саг хугасаа, Хүдэлөөн, Ута, Байрлалга, Хурдан, Хурдадхал, Галилейн инвариант заршам, Масса, Импульс, Хүсэн, Энерги, Импульсай момент, Хүсэнэй момент, Хадгалагдаха хуулинууд, Гармоник хэлбэлзэл, Долгин, Ажал, Шадал, Лагранжиан, Хамильтониан, Тайт-Брайнай үнсэгүүд, Эйлерэй үнсэгүүд |
| Сахилгаан суранзан | Сахилгаан статика, Электродинамика, Сахилгаан, Суранзан, Максвеллай тэгшэтгэлнүүд, Оптика | Багтаамжа, Сахилгаан сэнгэ, Гүйдэл, Сахилгаан дамжуулал, Сахилгаан орон, Сахилгаан нэбтрэлгэ, Сахилгаан потенциал, Сахилгаан эсэргүүсэл, Сахилгаан суранзан орон, Сахилгаан суранзан индукци, Сахилгаан суранзан долгин, Гауссай гадаргуу, Суранзан орон, Суранзан урсагал, Суранзан монополи, Суранзан нэбтрэлгэ |
| Термодинамика ба Статитик механика | Дулаанай машина, Кинетик онол | Больцманай тогтомол, Хосмог хубисагшад, Энтальпи, Энтропи, Түлэбэй тэгшэдхэл, Жэгдэ хубаарилагдаха теорема, Сүлөөтэ энерги, Дулаан, Идеаль хии, Дотоодо энерги, Термодинамикын хуулинууд, Максвеллай харисаа, Үл бусаха процесс, Изингиин загбар, механика үйлэшэлэл, Статистик ниилбэри, Даралга, Бусаха процесс, Аяндаа ябагдаха процесс, Түлэбэй функци, Статистик ансамбль, Температура, Термодинамик тэнсэбэри, Термодинамик потенциал, Термодинамик процесснууд, Термодинамик түлэб, Термодинамик системэ, Зуурамтагай шанар, Эзэлхүүн, Ажал |
| Квант механика | Фейнманай интеграл, Сарнилын онол, Шредингериин тэгшэтгэл, Квант ороной онол, Квант статистик механика | Адиабат дүхэлтэ, Хара бэеын сасаргалта, Харгалзаха заршам, Сүлөөт бөөм, Хамильтониан, Гильберт огторгуй, Адли бөөмсэ, Матрицын механика, Планкиин тогтомол, Ажаглагша, Операторнууд, Квант, Квантшалал, Квант энтанглмент, Квант гармоник хэлбэлзэл, Квант тоо, Туннелиин эффект, Шредингерэй муур, Диракиин тэгшэтгэл, Спин, Полгионой функци, Долгиной механика, Бөөм-долгиной хоёдмол шанар, Тэг энерги, Паулиин заршам, Гейзенбергэй тодорхойгын заршам |
| Харисангын онол | Харисангын тусхай онол, Харисангын ниитын онол, Айнштайнай ороной тэгшэтгэлнүүд | Ковариант шанар, Айнштайнай согсоһон, Эквивалентын заршмм, 4-импульс, 4-вектор, Харисангын ниитын заршам, Геодезиин хүдэлгөөн, Гравитаци, Гравитаци - сахилгаан суранзан, Инерциал тоололой системэ, Инвариант шанар, Лоренц агшалт, Лоренц цогцос, Лоренц хувиргалт, Масс энергийн эквивалент чанар, Метрик, Минковскийн диаграм, Минковскийн огторгуй, Харьцангуйн зарчим, Хувийн урт, Хувийн хугацаа, Тооллын систем, Тайвны энерги, Тайвны масс, Нэгэн зэргэ байдлын харьцангуй чанар, Огторгуй-хугацаа, Харьцангуйн тусгай зарчим, Гэрлийн хурд, Энерги-импульсын тензор, Хугацааны удаашрал, Ихрийн парадокс, Ертөнцийн шугам |
| Шэнжэлхэ Ухаан | ||||
| ||||
This article uses material from the Wikipedia Буряад article Физикэ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Хэрбэеэ ондоо юумэнэй заагдаагүй һаа, CC BY-SA 4.0 зүбшөөрэлөөр удхыень хаража болохоор. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Буряад (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.